Kościół p.w. Św. Elżbiety Wrocław FIGURA ŚW WAWRZYŃCA EKSPONOWANA NAD POŁUDNIOWYM PORTALEM NA ELEWACJI WIEŻY PROGRAM PRAC KONSERWATORSKICH weryfikacja i zmiana programu po udostępnieniu obiektu z poziomu rusztowań Opracowała: mgr Dorota Wandrychowska 2013
2 1.KARTA TYTUŁOWA A. DANE DOTYCZĄCE OBIEKTU: FIGURA ŚW. WAWRZYŃCA NAD PORTALEM POŁUDNIOWYM Ściana południowa elewacji wieży kościoła p.w. Św. Elżbiety materiał piaskowiec B. DANE DOTYCZĄCE OPRACOWANIA -Wykonawca opracowania konserwator rzeźby i detalu architektonicznego mgr Dorota Wandrychowska, Wrocław, ul. M. Konopnickiej 9d Wrocław 2013 Niniejsze opracowanie podlega ochronie praw autorskich. 2
3 2. WSTĘP 2.1. Przedmiot opracowania Przedmiotem niniejszego opracowania jest kamienna figura będąca zwieńczeniem wimpergii nad portalem południowym eksponowanym na elewacji południowej kościoła p.w. Św. Elżbiety we Wrocławiu 2.2. Cel i zakres opracowania Celem niniejszego opracowania jest opracowanie zweryfikowanie programu prac konserwatorskich w oparciu o analizę stanu zachowania z poziomu rusztowań i po wykonaniu badań konserwatorskich 2.3. Podstawa opracowania Podstawą niniejszego opracowania są oględziny wykonane in situ oraz wykonane badania petrograficzne a także przeprowadzone prace interwencyjne PROGRAM PRAC KONSERWATORSKICH 2.4. OPIS, HISTORIA Portal południowy usytuowany jest na południowej elewacji wieży. Wieńcząca go figura Św Wawrzyńca podkreśla dedykowanie temu świętemu wieży, która uznana została za jedną z najwyższych budowli ówczesnego świata. Hermann Luchs i G Grudnmann przypisują autorstwo rzeźby Jodokowi Tauchnerowi 1 Rzeźba ludzkiej wielkości, pełnoplastyczna przedstawiona w dalmatynce diakona, w prawej ręce trzyma stalowy ruszt, w lewej księgę. Ustawiona w tynkowanej niszy zwieńczonej dekoracyjnym obramieniem w formie oślego grzbietu. Święty przedstawiony jako młody urodziwy mężczyzna z bujną lokowaną fryzurą, gładka twarz młodzieńca o bystrym uważnym spojrzeniu, Twarz starannie rzeźbiarsko opracowana - zaznaczona źrenica, powieki, usta, nozdrza. Szata spływa swobodnymi, spokojnymi kaskadami miękko układając się wokół sylwetki, i na stopach. Dłonie rzeźbione z dużym znawstwem anatomii. 1 na podstawie - Programu prac konserwatorskich przy portalu wieży kościoła p.w. św. Elżbiety we Wrocławiu opracowanym przez Elżbietę Grabarczyk będącym dokumentem i podstawą wydania zezwolenia konserwatorskiego na prace 1043/2011 z dnia 01.12.2011 3
4 2.5. TECHNIKA I TECHNOLOGIA WYKONANIA, Rzeźba wykonana z bardzo drobnoporowatego, jednorodnego piaskowca. W połowie korpusu obserwuje się regularną rysę biegnącą w poprzek, co świadczy, iż rzeźba powstała z dwóch bloków kamienia. W chwili obecnej jednakże wobec silnego zabrudzenia powierzchni trudno jednoznacznie ustalić sposób montażu i budowę monumentu. Powierzchni opracowana bardzo starannie - szlifowana i polerowana Sposób mocowania rzeźby do muru nie jest obecnie rozpoznany, dodatkowym wzmocnieniem, wykonanym prawdopodobnie w XIX są stalowe kotwy chwytające rzeźbę w za ramiona, są one jednakże na tyle delikatne, że nie mogą stanowić istotnego elementu konstrukcji ekspozycji rzeźby, która według szacunków waży około 900kg. Niepokojącym objawem jest efekt próby delikatnego podważenia rzeźby dźwignią na poziomie stóp, który powodował wyczuwalne jej zachwianie. Analiza kształtu podstawy rzeźby, który całkowicie odbiega od kształtu konsoli, na której rzeźba stoi nasuwa przypuszczenie, że jest ona elementem wtórnym w stosunku do portalu i została tam zamocowana w okresie późniejszym Wykonano badania stratygraficzne sondażowe na powierzchniach poszczególnych partii rzeźby, napotkano wyraźne ślady malatury w kolorze minii na szacie wierzchniej Tab. 1 Św. Wawrzyniec szata wierzchnia Lp Określenie warstwy Warstw chronol Uwagi 1 II zabrudzenia warstwa wtórna 2 I Warstwa malarska w kolorze minii warstwa leżąca bezpośrednio na kamieniu 3 I Piaskowiec drobnoporowaty Materiał, z którego jest wykonana rzeźba Oględziny w obecnym stanie zachowania zdają się sugerować iż warstwa malarska znajduje się między innymi na źrenicach, jednakże nie ingerowano na obecnym etapie w partie twarzy rzeźby w obawie przed zniszczeniem reliktów. Sposób montażu oraz ostrość reliefu zwieńczenia w kształcie oślego grzbietu nad rzeźbą wskazują na pochodzenie tego elementu z okresu XIX-wiecznego remontu kościoła 4
5 2.6. STAN ZACHOWANIA Kamień rzeźby posiada drobne, zwarte jednolite uziarnienie i dobre właściwości fizykomechaniczne, nie stwierdzono objawów dezintegracji strukturalnej, ani osypywania się warstewki powierzchniowej kamienia. Część stanowiąca obramowanie niszy uległa uszkodzeniu na skutek korozji kotwy stalowej, która nie jest zabezpieczona przed korozją i nie jest montowana w ołowianej otulinie. Korozja kotew powoduje powiększenie ich objętości na skutek przyłączania do cząsteczek metalu grup OH, powstały związek łatwo przyłącza cząsteczki wody, co dodatkowo przyczynia się do puchnięcia elementu skorodowanego i w rezultacie przyczynia się do rozsadzenia kamienia od środka, jego spękania i rozsadzenia. Miejsce ekspozycji rzeźby na szczycie wimpergi, czyli na znacznej wysokości od poziomu gruntu uchroniło ją od niszczących czynników działalności zasolonej wody. Rzeźba usytuowana w niszy, pod dodatkową ochroną zwieńczenia w kształcie oślego grzbietu chroniona przed bezpośrednim działaniem wiatru i deszczu, będąc drobnoporowatą nie wykazuje łatwości w podciąganiu kapilarnym wody, co chroni ją przed niszczącym działaniem wody krystalizującej w lód. Widoczne są nieliczne ubytki wynikające z erozji kamienia, i z uszkodzeń mechanicznych. Powierzchnia kamienia jest bardzo zanieczyszczona odchodami ptasimi, ponadto obserwuje się wiele partii, gdzie widnieją ciemne nawarstwienia w postaci intensywnych zaplamień oraz narośli, które szczególnie szpecą i poprzez uszczelnienie struktury stanowią zagrożenie dla warstw przypowierzchniowych reliefu. Uszczelnienie powierzchni nawarstwieniami prowadzi do powstania odmiennych właściwości fizyko-chemicznych powierzchni w stosunku do wnętrza kamienia. Zmienne warunki atmosferyczne (nagrzewanie, schładzanie) powodują, iż warstewka przypowierzchniowa może coraz intensywniej wykazywać tendencję do odspajania się na skutek naprężeń ścinających. Dużym atutem podnoszącym trwałość reliefu jest wyjątkowo odporny gatunek piaskowca o bardzo niskiej porowatości i drobnokrystalicznej teksturze Wstępne oględziny i rozpoznanie stratygraficzne wykazują, iż rzeźba jest pokryta warstwą malarską, która jest szczególnie widoczna na szacie wierzchniej jest to mocna czerwień miniowa, obecna w kilku miejscach na szacie. Być może pozostałe elementy rzeźby również 5
6 posiadają relikty malatur, jednakże dopiero usunięcie nawarstwień jest w stanie rozstrzygnąć to zagadnienie jednoznacznie Atrybut metalowy, wykonany z kutej stali ulega korozji powierzchniowej i wymaga podjęcia prac konserwatorskich WYTYCZNE KONSERWATORSKIE I PROPONOWANE POSTĘPOWANIE KONSERWTORSKIE Założenia konserwatorskie Stan zachowania obiektu wymaga interwencji konserwatorskiej. Celem przystąpienia do prac jest wykonanie zabiegów, które zniwelują przyczyny niszczenia, zahamują procesy destrukcyjne i przedłużą żywotność obiektu w jego autentycznym, oryginalnym kształcie. Stan zachowania obiektu wnosi szereg trudnych do rozwikłania problemów, jednakże naczelną zasada tej konserwacji powinno być zachowanie jak największej ilości oryginalnej substancji zabytkowej Poważnym problemem, który należy rozwiązać przed przystąpieniem do kompleksowej konserwacji obiektu stanowi rozstrzygnięcie stabilności konstrukcyjnej ekspozycji rzeźby. Proponowane postępowanie konserwatorskie * badania Wykonanie badań petrograficznych Analiza konstruktorska stanu konstrukcji obiektu i opracowanie systemowe zniwelowania zagrożeń konstrukcyjnych, Badania mikrokrystaloskopowe pigmentów Określenie rodzaju spoiwa malatury występującej na rzeźbie * zabiegi konserwatorskie zabezpieczające 1. wzmocnienie osłabionych partii piaskowca przy pomocy preparatu hydrofilnego Steinfestiger OH. Jest to jeden z najistotniejszych zabiegów konserwatorskich, który ma na celu ocalenie zabytku przed postępującą degradacją, wypłukiwaniem, osypywaniem się. Preparat ten wymaga okresu sezonowania, zanim nabierze hydrofilnych właściwości, dlatego też można zoptymalizować proces zapewniając odpowiednią wilgotność (np. poprzez komory z folii). Wzmocnienie struktury kamienia jest niezbędnym zabiegiem hamującym proces dezintegracji obiektu. Preparat utworzy dodatkowy szkielet krzemionkowy wzmacniający kamień mechanicznie nie powodując uszczelnienia powierzchni ani struktury piaskowca. Preparat nakładać powoli mokry na mokrą powierzchni - na zdezintegrowane partie najlepiej przy pomocy butelek z regulowanym odpływem w celu przesycenia struktury, a nie tylko powierzchni kamienia. Zabiegu nie 6
7 wolno wykonywać w dzień wilgotny, ani na wilgotny kamień. Zabieg należy prowadzić w optymalnych warunkach, dążąc do maksymalnego przesycenia struktury piaskowca 2. Wykonać dezynfekcję partii porośniętych przez mikroorganizmy partie, na których napotkano odchody gołębi. Stosować preparat Lichenicide lub Aseptina A. Preparat nakładać zgodnie z zaleceniami producenta. Zabiegu nie należy nakładać w zbyt gorącym okresie, gdyż preparat zbyt szybko wyschnie *wykonanie oczyszczenia a. Wykonanie ręczne oczyszczenia powierzchni przy użyciu parownicy oczyszczanie powinno być prowadzone ręcznie przy zastosowaniu pędzli, szczoteczek, w partiach z naroślami nawarstwień przy użyciu miękkich kamieni ściernych, miękkiego piaskowca lub poprzez delikatne odłuszczenie przy użyciu skalpeli. W żadnym wypadku nie dopuszcza się mycia, czy piaskowania obiektu metodami stosowanymi do usuwania nawarstwień na elewacjach, detalu architektonicznym. Niedoczyszczone powierzchnie należy pozostawić i ich opracowanie ewentualne pozostawić do decyzji po wykonaniu usunięcia wtórnych nawarstwień *zabieg odsalania metodą migracji soli do rozszerzonego środowiska. Zabieg ten raczej nie jest potrzebny, gdyż rzeźba nie ma kontaktu ze zjawiskiem podciągania kapilarnego soli rozpuszczalnych w wodzie. Zabieg odsalania może być szkodliwy dla warstwy malarskiej. *uzupełnienia nie stwierdzono potrzeby wykonania uzupełnienia ubytków, gdyż w zasadzie nie występują * prace wykończeniowe 1. decyzję w sprawie toku postępowania przy warstwie malarskiej na kamieniu będzie można podjąć po usunięciu wtórnych nawarstwień i zabrudzeń 2. Wykonać prace konserwatorskie przy elementach metalowych: usunąć nawarstwienia korozji - chemicznie i mechanicznie, obmyć wodą destylowaną (zabieg pasywujący powierzchnię). Nałożyć ochronną warstwę zabezpieczającą metal przed korozją opracowała: mgr Dorota Wandrychowska Niniejsze opracowanie podlega ochronie praw autorskich. Kopiowanie, powielanie lub publikowanie w części lub w całości bez zgody autora jest zabronione (Dz.U. Nr24,poz83,art1pkt2 z dnia 23.02.1994) 7
8 SPIS FOTOGRAFII 1. Figura Św. Wawrzyńca; Podstawa rzeźby kompresja ciężaru masy kamiennej spowodowała zniszczenie spoiny będącej naturalnym amortyzatorem dla figury 2. Figura Św. Wawrzyńca - Głowa Świętego widoczne silne zabrudzenie oraz zarys źrenic w oczach postaci 3. Figura Św. Wawrzyńca - Atrybut metalowy pokryty korozją; widoczne zabrudzenie i nawarstwienia na szacie 4. Figura Św. Wawrzyńca Głowa, widoczny finezyjny modelunek rzeźbiarski twarzy, włosów 5. Figura Św. Wawrzyńca; widoczne grube nawarstwienia 6. Figura Św. Wawrzyńca - Atrybut metalowy pokryty korozją; widoczne zabrudzenie i nawarstwienia na szacie 7. Figura Św. Wawrzyńca, obramienie nad rzeźbą, korozja stalowego trzpienia spowodowała oderwanie się całego fragmentu kamienia 8. Figura Św. Wawrzyńca widoczna odkrywka polichromii na szacie w kolorze minii żelazowej 8