POLSKA AKADEMIA NAUK INSTYTUT ZOOLOGII. ZOOLOGleI NIEDBALA. [Z 56 rysunkami w tekscie] WSTEP

ANNALES POLSKA AKADEMIA NAUK INSTYTUT ZOOLOGII ZOOLOGleI Tom XXXI Warszawa, 20 IV 1974 Nr 6 Wojciech NIEDBALA Studia nad rodzina Brachychthoniidae (Acari, Oribatei), III [Z 56 rysunkami w tekscie] WSTEP Rodzina Brachychthoniidae nastrecza duze trudnosci przy oznaczaniu ze wzgledu na duze podobienstwo wielu gatunków i bardzo rozproszone pismiennictwo. Totez w wielu dotychczasowych opracowaniach biocenotycznych, nawet autorstwa znanych specjalistów, przedstawicieli tej rodziny pomijano lub oznaczano tylko do rodzaju. Z tego wlasnie wzgledu zajalem sie badaniami nad ta rodzina, wynikiem których, oprócz wczesniejszej publikacji (NIEDBALA1968, 1971, 1972a, b, c, d, e,) jest niniejsza praca zawierajaca opisy i klucze do oznaczania wszystkich znanych w Polsce rodzajów i 36 gatunków. Uwzglednilem w niej ponadto pozostale gatunki europejskie. Mozliwie szczególowo podaje tu rozmieszczenie poszczególnych gatunków, natomiast ich wymaganiom ekologicznym bedzie poswiecona nastepna czesc "Studiów nad rodzina Brachychthoniidae ". PRZEGL1\D DOTYCHCZASOWYCH BADAN Pomijam tu prace faunistyczne i ekologiczne dotyczace znanych gatunków. Prace te wymieniam w spisie literatury (NIEDBALA1972e). Badania nad mechowcami z rodziny Brachychthoniidae rozpoczete zostaly pod koniec ubieglego stulecia, kiedy to MICHAEL(1888) opisal i narysowal pierwszy gatunek "Hypocthoni'/1,sbrevis" (pomylka w druku - Hypochthoni'/1,s) i zaliczyl go do rodziny Hypochthoniidae. MICHAELdal dokladna, jak na owe czasy diagnoze tego gatunku, która zawiera cechy charakterystyczne dla pózniej utworzonej rodziny Brachychthoniidae. W roku 1896 BERLESEprzedstawil tabelaryczny podzial cech, umozliwiajacych oznaczanie gatunków, szeroko wtedy pojmowanego rodzaju Hypochthoni'/1,s C. L. KOCH, 1842

460 W. Niedbala 2 (naleza do niego dzisiejsze rodzaje: Hypochthonius C. L. KOCH, Eniochthonius GRAND.1., Trhypochthonius BERL., Cosmochthonius BERL., Brachychthonius BERL.). W tym tabelarycznym kluczu H. brevis MICH. umieszczony zostal blisko H. pallidulus C. L. KOCH i odróznialny od niego jedynie innym ksztaltem sensillus. BERLESE (1910a) wyodrebnil z rodzaju Hypochthonius C. L. KOCH nowy rodzaj Brachychthonius z nastepujaca diagnoza: "szeroki, plaski abdomen podzielony na trzy pola, cialo miekkie, wlosy proste, organ pseudostygmatyczny wrzecionowaty, rostrum niewidoczne, nogi krótkie, zakonczone jednym pazurkiem". Za gatunek typowy uznal H. brevis MICH. lecz przedstawil rysunek zupelnie innego, nieznanego wówczas gatunku. Ponadto autor ten opisal dwa nowe gatunki: B. latior i B. perpusillus oraz trzy odmiany: B. brevis var. expolitus, B. brevis var. italicus i B. brevis var. spiciger. W innej pracy BERLESE (1910b) opisal B. laetepictus. W tym samym roku TRAGARDHopisal oraz zamiescil rysunek kolejnej odmiany B. brevis var. lapponica. WILLMANN(1928) ustalil, iz B. brevis sensu MICHAELi B. brevis sensu BERLESE to dwa rózne gatunki. Nazwal on B. brevis sensu BERLESE - B. berlesei. Dopiero po dziewietnastu latach zostal opisany nastepny nowy gatunek. Byl to B. zelawaiensis SELLNICK(1929a), znaleziony wraz z czterema innymi, znanymi juz gatunkami. W tym samym roku SELLNICK (1929b) w kluczu do oznaczania mechowców umiescil rodzaj Brachychthonius BERL. z kluczem do oznaczania pieciu gatunków wedlug ksztaltu sensillus i szczecin. W kluczu tym brak B. latior BERL., B. berlesei WILLM. oraz wszystkich znanych dotad odmian B. brevis MICH. Ponadto w pracy tej SELLNICKopisal B. horridus. VVroku 1930 THOR opisal B. brevis var. glabra i B. sellnicki. WILLMANN(1931) w znanym kluczu do oznaczania mechowców uwzglednil szesc gatunków rodzaju Brachychthonius BERL. Brak w nim takze B. latior BERL. oraz wszystkich znanych dotad odmian B. brevis MICH. W kluczu tym autor oparl sie na róznicach w ksztalcie ciala, glównie histerosomy oraz na róznicach w ksztalcie i i szczecin. W pracy tej WILLMANNodróznia dwa mylone dotad gatunki: B. brevis sensu MICHAEL (1888) i B. berlesei WILLM. Istotnym momentem dla systematyki bylo ustalenie przez THORA (1934) rodziny Brachychthoniidae, która wydzielil z rodziny H ypoohthoniidae 1. Jako cechy diagnostyczne zaproponowal: "Cialo krótkie, szerokie, male i szeroko zaokraglone. Skóra cienka, choc mocno schitynizowana, abdomen dorsalnie z 2-3 wyraznymi, poprzecznymi bruzdami. Otwory genitalne i analne duze. Wlosy krótkie, niekiedy rozszerzone dystalnie lub pokryte wloskami. Nogi piecioczlonowe, krótkie z l pazurkiem, slabo uszczecinione. Szczególnie charakterystyczne sa organy pseudostygmatyczne, na krótkich szypulkach, wrzecionowate, gesto pokryte wloskami lub kolcami, skierowane do tylu i na zewnatrz. Wielkosc 100-200[1.". Jako rodzaj typowy wyznaczyl Braohyohthonius BERLEsE, 1910. WILLMANN (1936) opisal nowy gatunek - B. bimaoulatus. Duzy wklad do poznania rodziny Braohychthoniidae wniósl JACOT. Byl on prekursorem wspólczesnej systematyki rodzajów. Zwrócil uwage (1936a) na obecnosc u niektórych gatunków czterech plytek suprapleuralnych pod plytkami notogastralnymi i na tej podstawie ustanowil rodzaj Eobrachyohthonius z gatunkiem typowym E. sexnotatus. Wlaczyl tu równiez gatunek BERLESEGO- B. latior (JACOTpisze E. latus). W tym samym roku JACOT (1936b) opisal jeszcze cztery nowe gatunki, a mianowicie: B.latus 2, B. fimbriatus, B. bifuroatus i B.rostratus. W pracy tej podzielil gatunki rodzaju Brachyohthonius na dwie grupy: gladkich i urzez- 1 HAMMEN (1959) blednie uwaza, ze rodzine Brachychthoniidae ustalil GRAl'D.1EAN (1947). 2 W pracy tej tekst dotyczacy B. latus i B. perpusillu8 jest pomylony. Ten, który znajduje sie pod B. latu8 odnosi sie do B. perpusillus i odwrotnie. Takze rysunek (fig. l) odnosi sie do B. latus a nic do B. perpusillus.

3 Studia nad Brachychthoniidae, III 461 bionych. Jednak zarówno rodzaj BrachychthoniuB BERL. jak i EobrachychthoniuB zaliczyl do rodziny Hypochthoniidae. JACOT wysunal przypuszczenie, ze B. brevib (MICH.) i B. perpubillub BERL. to synonimy. Uwaza on, ze B. italicub (BERL.) jest pelnym, dobrym gatunkiem, a nie odmiana B. brevib (MICH.). Znaleziony przez niego B. brevib var. Bpiciger BERL. przy. pomina urzezbieniem B. italicub (DERL.) i na tej podstawie uznal jako odmiane B. italicub (BERL.) - B. italicub Bpiciger. W roku 1938 JACOT ustalil rodzaj BrachychochthoniuB na podstawie obecnosci na notogaster trzech podluznych pól utworzonych przez dwie podluzne bruzdy, które koncza sie w tyle ciala dwoma guzkami. Strona grzbietowa u przedstawicieli tego rodzaju urzezbiona jest chitynowymi plytkami. Jako typ wyznaczyl nowo opisany gatunek Brachychochthoni1tS ju,gatub. W praey tej znalazly sie takze cenne spostrzezenia o przemieszczaniu sie szczecin notogastralnych w rozwoju filogenetycznym nastepujacych rodzajów: EobrachychthoniuB JAC., BrachychthoniuB BERL. i BrachychochthoniuB JAC. Jednak wyeiagniete przez niego wnioski sa bledne, zaklada bowiem, ze najbardziej prymitywnym rodzajem jest Brachychthonius, 'lliedzy innymi dlatego, ze szczeciny b 1 i b s leza blisko siebie. Natomiast EobrachychthoniuB i BrachychochthoniuB sa filogenetycznie mlodsze (szczecina b s lezy na brzegu notogaster). Tymczasem w swietle wspólczesnych badan jest odwrotnie; EobrachychthoniuB uwazany jest za naj pierwotniejszy. JACOTwprowadzil oznaczenia rzedów szczecin: a1-a4> b1-b4, C1-C4, dl -ds. Ponadto opisal nowe gatunki: BrachychthoniuB laevib, B. lydiae, B. crenulatub i nowy podgatunek B. berlebei erobub.do rodzaju BrachychochthoniuB JAC. zalicza takze znane dotad: BrachychthoniuB rostratus JAC., B. italicub Bpiciger BERL., B. berlebeiwillm. i B. zelawaienbib SELLN. Opisal równiez dwa nowe gatunki z rodzaju BrachychthoniuB BERL.: B. prior i B. attenuatus. W roku 1939 JACOT opisal jeszcze jeden nowy gatunek - BrachychthoniuB approximat1ts, a w roku 1942 WILLMANN -- BrachychthoniuB furcillatub. W roku 1942 rozpoczal swe wieloletnie badania nad Brachychthoniidae FORSSLUND. Obok nowych stanowisk kilku znanych dotad gatunków opisal on liczne gatunki nowe dla nauki. Sa to: EobrachychthoniuB borealib, BrachychthoniuB BcalariB, B. hybtricinub, B. clavatub, B. marginatub, B. simplex, B. piluliferub, B. pilobobetosus oraz BrachychochthoniuB immaculatub i B. jugatub var. Buecica. FORSSLUNDpodziela stanowisko JACOTA,iz BrachychthoniuB perpubillub BERL. moze byc synonimem B. brevib (MICH.). W swej pracy z roku 1943 omówil wymagania ekologiczne dwunastu gatuuków Brachychthoniidae, a w roku 1945 - trzynastu gatunków. Brachychthonius lapponicub TRAG. uznany zostal za samodzielny gatunek, a nie za odmiane B. brevib (MICH.). BALOGH(1943) wyróznil w rodzinie Hypochthoniidae dwie podrodziny: Hypochthoniinae i Brachychthoniinae, ustanowil rodzaj PoecilochthoniuB i zaliczyl tu gatunki, które strone dorsalna maja urzezbiona w formie chitynowych plytek: P. italicub (BERL.) - jako gatunek typowy oraz nowo opisany P. hungaricub. Rodzaj BrachychthoniuB BERL. reprezentowany jest przez B. horrid1.lbselln., B. brevib (MICH.) i B. laetepictus BERL. Gatunki te charakteryzuja sie gladka powierzchnia grzbietowa. Autor ten przedstawil krótki klucz do oznaczania gatunków, opartych glównie na urzezbieniu notogaster oraz ksztalcie i i szczecin notogastralnych. W roku 1944 SELLNICK (in HAMMER) opisal Brachychthonius grandis, w 1945 roku WOMERSLEY- B. longipilub i B. paralellub, a w 1947 roku COOREMAN- EobrachychthoniuB formosus. GRANDJEAN(1947) wydzielil grupe Enarthronota, do której zaliczyl rodzaj BrachychthoniuB BEBL. Grupa ta zawiera najbardziej pierwotne mechowce. Charakteryzuje sie jedna lub wieksza liczba linii poprzecznych dzielacych notogaster (linie dorsalne) oraz bruzda miedzy grzbietem a bokami ciala (bruzda suprapleuralna). Wprowadza on nowa termino-

462 W. Niedbala 4 logie szczecin na notogaster: C1-C3, cp, dl -d2, e1 -e2, f1-f2' h1-h3, P1-P3' W pracy tej GRANDJEAN powatpiewa w prawidlowosc ustanowienia rodzaju Brachychochthonius JAC. W roku 1948 SCHWEIZERopisal Brachychthonius gisini, WEIS - FOGHB. cricoides ib. furcatub, a HAMMEN w roku 1950 - Eobrachychthonius mooberi. STRENZKE (1951) w obszerniejszej pracy dal szczególowe opisy szesciu gatunków z rodzaju Bmchychochthonius i dwunastu z rodzaju Brachychthonius, z których Brachychthonius peduncularius, B. ensifer, B. latipes i B. globuliferus byly nowe dla wiedzy. Pózniej (1952) ten sam autor przedstawil wymagania osiemnastu gatunków w stosunku do niektórych czynników abiotycznych. W roku 1952 EVANSweryfikujac rodzaje rodziny Brachychthoniidae uznal za gatunek typowy rodzaju Brachychthonius BERL. B. berlesei (WILLM.) a nie B. brevis (MICH.) i na tej podstawie uznal Brachychochthonius J AC. i Poecilochthonius BAL. za synonimy nazwy Bmchychthonius. Uwaza on, ze jednolitosc systematyczna grupy Enarthronota, do której nalezy Brachychthonius budzi watpliwosci. Autor ten zbadal typy MICHAELAi podobnie jak JACOT (1936b) i FORSSLUND(1942) sklonny byl przypuszczac, iz Brachychthonius perpubillus BERI". jest identyczny z B. brevib (MICH.), choc zastrzegal sie, iz wymaga to bardziej dokladnych i pelnych badan. vvymieniona praca EVANSAzawiera klucz do oznaczania trzynastu gatunków brytyjskich Brachychthoniidae, oparty na ksztalcie ciala, urzezbieniu strony grzbietowej oraz ksztalcie i i szczecin notogastralnych i ich stosunku do sensillus. Ponadto Ev ANS opisal nowe dla wiedzy: BrachychthoniuB jacoti i B. Bemiornatus. vv tym eamym roku WILLMANNopisal Brachychthonius nodosus, a HAMMEREobmchychthonius montanus, Brachychthonius forsslundi, B. ocellatus i Brachychochthonius arcticus. HAMMEN (1952) utworzyl nowy rodzaj - Synchthonius z nastepujacymi cechami: "wentralna plytka w przedniej czesci oddzielona od pygidialnej, w tylnej czesci z nia zrosnieta. Szczecina C3 nic stoi na oddzielnej plytce, szczecina d2 blisko dl> a nie pod d3". Gatunkiem typowym tego rodzaju zostal nowo opisany S. boschmai. Ponadto HAMMENopisal gatunek Eobrachychthonius oudemansi. ZACIlVATKIN (1953) wspomnial przy okazji swych rozwazan morfologicznych nad 'l'yroglyphidae o nowym rodzaju ProbrachychthoniuB, nie dal jednak zadnego opisu. Nalezy wiec traktowac te nazwe jako nomen nudum. W roku 1955 STRENZKEokreslil wymagania ekologiczne osmiu gatunków. W pracy tej zwrócil uwage, iz Brachychthonius berlesei sensu HAARLOV(1942) to B. immaculatus FORSSL.Wysunal on takze przypuszczenie, iz wymieniony w pracach JORGENSENA(1934a, b) oraz HAMMER(1944, 1946) Bmchychthonius brevis (MICH.) to B. lapponicus TRAG. badz B. perpusillus BERL. Autol' ten zsynonimizowal Brachychthonius scalaris FORSSL. z B. sellnicki THOR, z tym, ze zaproponowal przyjecie nazwy Brachychthonius scalaris m. in. dlatego, ze typ gatunku THORAprawdopodobnie zaginal. STRENZKEzsynonirnizowal ponadto Eobrachychthonius grandis SELLN. z E. sexnotatus JAC. W roku 1956 WILLMANN opisal Brachychthonius striatus, który jako nomen nudum byl w roku 1944 wymieniony przez PAKA. W tym samym roku SCHWEIZERopisal B. neosimplex oraz B. helveticus. FORSSLUND(1957 a) zgodzil sie ze stanowiskiem STRENZKEGO(1955) i uznal Brachycht1wnius scalarib FORSSL. za synonim B. sellnicki THOR, która to nazwa, a nie B. scalaris musi byc przyjeta ze wzgledu na priorytet. Autor ten stwierdzil, ze synonimami Eobrachychthonius latior (BERL.) sa: E. sexnotatus JAC., E. gmndib SELLN. i E. brevis var. glabra }'HOR. vv pracy tej opisal takze nowa odmiane Brachychthonius hystricinus var. tuxeni. W tym samym roku (1957b) opisal on SynchthoniuB eleganb, a w roku 1958 Brachychthonius alpestris i B. evansi. W pracy tej uznal Bmchychthonius gisini SCHW. za synonim B. horridus SELLN. W roku 1958 BALOGHopisal nowy gatunek Brachychthonius africanus z Angoli, a HA:!.l MER W tym samym roku trzynascie nowych gatunków z Andów: Brachychthonius fimbriatus

5 Studia nad Braehyehthoniidae, III 463 B. mollis, B. altus, B. breviseta, B. andinus, B, altimontieola, B. tropieus, B. saltaensis, Eobraehychthonius argentinensis, Braehyehoehthonius griseus, B. elsosneadensis, B. rotundatus, B.foliatus. HAMMEN (1959) zaliczajac rodzine Braehychthoniidae do grupy Enarthronota uwaza, ze jest to grupa wyzsza systematycznie niz nadrodzina i proponuje dla niej nazwe "sekcja". VV zalaczonym kluczu do Enarthronota rodzina Braehyehthoniidae charakteryzuje sie obecnoscia bruzd miedzy rzedami szczecin d i e oraz e i f. Autor ten ustanowil nowy rodzaj Lioehthonius dla Braehyehthonius sensu JACOT(1938). Jako gatunek typowy rodzaju Lioehthonius wyznaczyl HAMMENL. perpusillus (BERL.), a po zbadaniu typu (w zlym stanie) Braehyehthonius expolitus (BERL.) (dotad B. brevis var. expolitus), stwierdzil, iz moze on równiez nalezec do rodza,ju Lioehthonius. SELLNICK(1960) w swoiin obszernym kluczu do oznaczania 28 gatunków, które zaliczyl do trzech rodzajów: Eobraehyehthonius J AC., Synehthonius HAMMENi Braehyehthonius BERL. uznaje podrodzaje: Braehyehoehthonius J AC. i Braehyehthonius s. str. W roku 1961 CSISZARopisala Eobraehyehthonius longisetosus, a HAMMER- Lioehthonius kheneensis, L. tubereulatus, Braehyehthonius similis i B. montieola. BALOGH(1961, 1963a, 1965, 1972) opublikowal klucze do oznaczania rodzajów Oribatei, w tym czterech rodzajów Braehyehthoniidae: Eobraehyehthonius JAC., Braehyehthonius BERL., Synehthonius HAMMENi Lioehthonius HAMMEN.W kluczach tych rodzaje róznia sie liczba plytek suprapleuralnych, stopniem zrosniecia sie drugiej plytki pleuralnej z tergitem oraz usytuowaniem brzeznych szczecin na notogaster. HAMMER(1962a) opisala nowe gatunki: Lioehthonius nodifer, L. rigidisetosus, L. rigidisetosus eurtus, L. pipitensis, L. unilateralis. Ponadto zmienila nazwe Braehyehthonius fimbriatus HAMMER na B. fimbriatissimu,s (nazwy,,jimbriatus" uzyl wczesniej dla innego gatunku JACOT). Ponadto (HAMMER 1962b) opisala Lioehthonius patagonensis. FORSSLUND(1963) stwierdzil, ze gatunek wymieniony przez EVANSA (1952) pod nazwa Braehyehthonius sellnieki jest innym gatunkiem niz B. sellnieki sensu TIlOR i proponuje dla niego nazwe Lioehthonius strenzkei. Nowe gatunki opisuja: BADER (1963) - Braehyehthonius gygeri, BALOGII (1963b) B. heterotriehus i FORSSLUND (1964) - Lioehthonius museorum. W roku 1964 KRIVOLUCKIJ na podstawie obecnosci trzech plytek suprapleuralnych wydzielil nowy rodzaj - Sellniekoehthonius, a na gatunek typowy desygnowal S. zelawaiensis (SELLN.) Ponadto autor ten opisal dwa nowe gatunki - Braehyehthonius borealis (1965) ib.obseurus (1966). WALLWORK(1966a) za synonim Eobraehyehthonius oudemansi HAMMENuznal E. argentinensis HAMMER. BALOGIl i MAHUNKA(1966) opisali Braehychthoniu,~ pauliani, a HAMMER (1966) - Lioehthonius idem i Braehychthonius novazealandieus. W pracy BULANOVEJ-ZACIIVATKINYz roku 1967 znajdujemy klucz do oznaczania 10 gatunków Braehyehthoniidae w obrebie czterech przyjetych juz wczesniej przez BALo GIlA (1961) rodzajów. VV roku 1968 COVAHIWBIASopisal Lioehthonius australis, a BALOGII i MAHUNKA. Brachyehthonius rapoporti. MAIIUNKA (1969) dal klucz do oznaczania gatunk6w z grupy "horrid'us", udowodnil, ze Lioehthonius horridus (SELLN.) i L. gisini (SCIIW.) to dwa odrebne gatunki oraz opisal nowe L. forssl'undi i L. plumosus. W 1971 roku REEVES i MARSCIlALLopisali na nowo bardzo szczególowo Brachyehthonius lydiae (JAC.), KRIVOLUCKIJopisal jako nowy Lioehthonius kirghisieus, a NIEDBALA L. oeeultus. NIEDBALA (1972c) dokonal rewizji rodzajów rodziny Braehyehthoniidae, przyjmujac liczbe plytek suprapleuralnych za najwazniejsze kryterium podzialu. Zaproponowal wyróznienie w rodzinie Braehyehthoniiade siedmiu rodzajów: Eobraehyehthonius JAC., Braehyehthonius BERL., Braehyehoehthonius JAC. (syn. Sellniekoehthonius KRIVOL.), Poeeiloehthonius BAL.,

464 W. Niedbala 6 MixochthoniuB NIEDB., LiochthoniuB HAMMENi SynchthoniuB HAMMENoraz opisal LiochthoniuB propinquub. NIEDBALA (1972d) analizujac zmiany cech morfologicznych przedstawil dwie drogi ewolucji rodzajów rodziny Brachychthoniidae od najpierwotniejszego EobrachychthoniuB JAC. do rodzaju LiochthoniuB HAMMENi rodzaju SynchthoniuB HAMMEN. Z przegladu literatury dotyczacej rodziny Brachychthoniidae wynika m. in., ze duze zamieszanie panowalo w systematyce rodzajów. Ponadto duze podobienstwo gatunków i ich niedokladne czesto opisy spowodowaly, iz wiele nazw okazalo sie synonimami. Po sprawdzeniu typów mozliwe jest stwierdzenie dalszych synonimów. Brakuje danych o wymaganiach ekologicznych wiekszosci gatunków, dane zas róznych autorów sa fragmentaryczne i czesto ze soba sprzeczne. Do roku 1972 z calego swiata opisano 102 gatunki i "odmiany" Brachychthoniidae, z tego w Europie - 55 gatunków, nie uwzgledniajac nowych synonimów. CHAR.AKTERYSTYKA RODZINY BRAOHYOHTHONIIDAE Rodzina Brachychthoniidae zostala wyodrebniona przez THORA(1934) z rodziny Hypochthoniidae, a nastepnie wlaczona przez GRANDJEANA(1947) do Enarthronota1, najbardziej prymitywnej grupy mechowców, ze wzgledu na zachowana czesciowo segmentacje. Grupa Enarthronota majaca liczne cechy pierwotne uwazana jest za grupe reliktowa, z wyjatkiem bogatej w gatunki rodziny Brachychthoniidae. U Enarthronota miedzy proterosoma a histerosoma lezy bruzda dsj. Grzbietowa strona histerosomy podzielona jest na dwa do czterech odcinków powstalych przez zlanie sie pierwotnych segmentów O, D, E, P, H i PS. Brachychthoniidae maja cialo podzielone dwiema bruzdami homologicznymi ar2 (ar1 nie istnieje) i ar3 (oznaczenie opisowe tl i t2) na trzy odcinki. Odcinki te powstaly ze zlania sie pierwotnych segmentów: odcinek pierwszy (NA) z segmentów O i D, odcinek drugi (N M) to segment E i odcinek trzeci (PY) ze zlania sie segmentów P, H i PS. Kazdy z tych odcinków pokryty jest od strony grzbietowej tergitem. Kolejne tergity ulozone sa tak, ze przednia krawedz nastepnego jest wyzsza od poprzedniego tergitu i "stopnie" te ida ku ty lowi ciala, w odróznieniu od innych Enarthronota (np. H aplochthonius WILLM.), gdzie "stopnie" te skierowane sa ku przodowi. Miedzy tarcza grzbietowa ciala (notaspis, N), a tarczami bocznymi (plemaspis, PL) przebiega podluzna bruzda supraplemalna. Bruzda ta jest zreszta charakterystyczna dla wszystkich Oribatei. U Brachychthoniidae pleuraspis podzielony jest na dwie plytki plemalne. Pierwsza trójkatna lezy wolno miedzy epimerami nóg III i IV pary, druga plytka plemalna a tergitem. Druga plytka plemalna (PL2), zawsze oddzielona od pierwszej, moze byc calkowicie wolna, badz tez w zaleznosci od rodzaju, zlana calkowicie lub czesciowo z tergitem PY. Pierwsza plytka plemalna pozba- 1 BALOGH (1972) w naj nowszym kluczu do rodzajów Oribatei zalicza cala nadrodzine Brachychthonioidea THoR, 1934 do grupy Arthronota.

7 Studia nad Brachychthoniidae, III 465 Rys. 1-7. Strona boczna przedstawicieli poszczególnych rodzajów: 1 - Eobrachychthoniu8 JAC., 2 - Brachychochthoniu8 JAC., 3 - Poecilochthoniu8 BAL., 4 - Brackychthoniu8 BERL.,.. 5 - Synchthoniu8 HAMMEN, 6 - Mixochthoniu8 NIEDB., 7 - Liochthoniu8 HAMMEN..!

466 W. Niedbala 8 11 10 Rys. 8-11. Strona brzuszna przedstawicieli poszczególnych rodzajów: 8 - EobrachychthoniU8 JAC., 9 - Brachychochthoniu8 JAC., 10 - Poecilochthoniu8 BAL., 11 - Brachychtho. niu8 BERL. wiona jest szczecin (rys. 1). Miedzy tergitami a plytkami pleuralnymi znajduja sie plytki suprapleuralne w róznej liczbie (O - 4). W zaleznosci od rodzaju zrastaja sie one ze soba oraz z tergitami N A i N ~W. Brachychthoniidae, jak i tez prawie wszystkie inne Enarthronota maja 16 par szczecin notogastralnych. Polozenie ich odpowiada pierwotnym segmentom ciala, stad tez oznaczenie szczecin: Co c2, ca, cp, dl' d2, eo e2, 10 12' ho h2, ha, Po P2, Pa, które maja nastepujaca formule (4-2 - 2-2 - 3-3). Bruzdy poprzeczne tl i t2 znajduja sie miedzy rzedami szczecin d i e oraz e i 1(rys. 54). Proterosoma na przodzie tworzy tzw. rostrum. Jego brzeg jest najczesciej

9 Studia nad Brachychthoniidae, III 467 gladki, ale moze byc delikatnie zabkowany badz tez zaopatrzony w mocne kolce lub guzy. Organy pseudostygmatyczne (sensilli) osadzone sa w pseudostygmach, z boku proterosomy tuz ponad jej podstawa. Wyróznic w nich mozna cienki, róznej i stylik oraz wrzecionowata, waleczkowata lub okragla glówke Glówka na koncu jest rozwidlona lub zakonczona ostro. Jest ona pokryta delikatnymi, rzadszymi lub gestszymi kolcami, skierowanymi na zewnatrz i do przodu. Chetotaksja proterosomy ograniczona jest do czterech par szczecin: rostralnych (ro), lamellarnych (la), egzopseudostygmalnych (ex) i interlamellarnych (in) - (rys. 54). Na stronie grzbietowej ciala, zarówno na proterosomie jak i histerosomie, znajduje sie u wielu gatunków ornamentacja skladajaca sie z mozaiki symetrycznie ulozonych plytek naj rozmaitszego ukladu i stopnia zesklerotyzowania. U innych strona grzbietowa pokryta jest symetrycznie ulozonymi polami, Rys. 12-15. 12-14 - strona brzuszna przedstawicieli poszczególnych rodzajów: 12 _ Synchthoniu8 HAMMEN, 13 - Mixochthoniu8 NIEDB., 14 - Liochthoniu8 HAMMEN. 15 -rodzaj Liochthoniu8 HAMMEN, szczeciny ad! i ad.

W. Niedbala 10 11 nie u rodzaju Liochthoniu8 HAMMEN najczesciej brak jakiegokolwiek ry Ponadto na stronie grzbietowej, zwlaszcza proterosomy, znajdujl:!! sie oskórkowe listwy lub linie najrozmaitszej grubosci i ksztaltu. arwa ciala jest rózna, od jasnoszarej poprzez rózne odcienie zóltej az do boczerwonej. Z taksonomicznego punktu widzenia najczesciej nieprzydatna gledu na odbarwianie sie ciala w plynach konserwujl:!!cych. "a brzusznej stronie gnatosomy znajduje sie siedem par szczecin (or, " m, h), u wszystkich Brachychthoniidae mniej wiecej w jednakowym miu. Formula epimerów jest jednakowa dla calej rodziny (3-1- 3-4). odu histerosomy, po stronie brzusznej znaj duj l:!!sie dwie plytki genitalne ll:!!'w zaleznosci od rodzaju, liczbl:!!szczecin: szesc lub siedem par usytuoch w dwóch rzedach. Z boku plytek genit.alnych lezl:!!plytki aggenitalne lzecinl:!!.czesto brak plytek aggenitalnych lecz szczecina aggenitalna wyje zawsze. Z tylu za plytkami genitalnymi lezl:!!trzy pary wydluzonych K: analne (AN) z dwiema parami, paranalne (P A) z jedna; para i adanalne z trzema parami szczecin (rys. 8). Wyksztalcenie szczecin adanalnych >vaznl:!! cechl:!!systernatycznl:!!. Jhelicery Sl:!!róznego ksztaltu z jednl:!!szczecina;. Palpy z okreslona; liczb~~ cin, jednakowl:!!na wszystkich czlonach prócz tarsus. Formula: O - 2-3 - 12). Wszystkie Brachychthoniidae majl:!!na nogach, wyll:!!czniena trzech czlonach l, tibia, tar sus) identycznl:!!formule solenidiów: I para 2-1- 3, II para: 1-1, III para: 1-1-0, IV para: 1-1-0. Natomiast liczba zwyklych lcin jest bardzo rózna u róznych gatunków. W kazdym razie zmiennosc y szczecin na okreslonych czlonach nóg nie jest cechl:!!rodzajowa. W obrejednego rodzaju zdarzajl:!! sie gatunki o róznej liczbie szczecin. OPISY KRAJOWYCH GATUNKÓW BRACHYCHTHONIIDA~ Rodzaj Eobrachychthonius JACOT, 1936 1. Eobrachychthonius borealis FORSSLUND, 1942 (rys. 16) Najmniejszy gatunek z rodzaju Eobrachychthoniu8 JAC. Proterosoma wezniz histerosoma. Miedzy szczecinami la slabo zaznaczona linia translamella. Pola na stronie grzbietowej bardzo slabo zesklerotyzowanc. Sensillus l:!!skowrzecionowatl:!!glówkl:!!,ostro zakonczony, pokryty drobnymi, rzadkimi ~ami. Szczeciny dosc dlugie, gladkie, wl:!!skie,ostro zakonczone. Szczeciny ro malenkim tra-pezowatym wybrzuszeniu, lekko cofniete od brzegu rostrum,,cznie krótsze od szczecin e1 Na stronic brzusznej obok plytki aggenitalmala, podluzna plytka ze szczecinl:!!.plytki analne i adanalne prawie 1'óolegle. dlugo szero dlugo dlugo dlugol lan Nar Bra Bra Eob Eob Bra Eob we od Cle lis to z je ca Sz sz gól b ze

11 Studia nad Brachychthoniidae, III 469 Wymiaryl 199 szerokosc 114 sensillus 39 ro 17 c1 28 61 l wedlug l!-'orsslunda (1942, 1957a) oraz okazów z Polski: - 233-147 - 41-21 - 42,5-65 1,5-2,0 Rozmieszczenie: Spitsbergen, Szwecja (locus typicus: Svartberget) Finlandia, europejska czesc ZSRR, Polska, Rumunia. Rozmieszczenie w Polsce: Pakotulsko pow. Ozluchów i Kampinoski Park Narodowy. 2. Eobrachychthonius latior (BERLESE, 1910) (rys. 17) Brachychthonius latior BERLESE, 1910a, Brachychthonius brcvis. var. glabra THOR, 1930, Eobrachychthonius latus: JACOT, 1936a, Eobrachychthonius scxnotatus JACOT, 1936a, Brachychthonius grandis SELLNICK, 1944, Eobrachychthonius scxnotatus: HAMMER 1952a, 1952b, STRENZKE 1955. Najwiekszy gatunek rodzaju Eobrachychthoniu8 JAC. Proterosoma nieco wezsza od histerosomy, z wasko zaokraglonym rostrum. Z boku proterosomy od jej podstawy poprzez nasady szczecin ex, az po szczeciny la ciagna sie dwie cieniutkie linie, które u nasady szczecin la przybieraja postac mocnej chitynowej listwy translamellarnej uwypuklonej w kierunku rostrum. Na stronie grzbietowej symetrycznie ulozone pola, przy czym uklad pól na histerosomie jest zmienny (porównaj rys. 16 z fig. 2 FORSSLUNDA1957a). Sensillus dosc dlugi, jego glówka wasko wrzecionowata, zakonczona ostro, pokryta drobnymi kolcami. Szczeciny stosunkowo krótkie, ale mocne, gladkie, waskie, ostro zakonczone. Szczeciny ro wezsze niz pozostale. Szczeciny fi nie siegaja punktów osadzenia szczecin hl' Na stronic brzusznej druga para szczecinek genitalnych oddalona od brzegów plytek genitalnyeh. Plytka aggenitalna ze szczecina na koncu. Brak osobnej malej plytki. Oecha ta jest jednak niestala, znane sa nieliczne przypadki, ze u tego samego okazu z jednej strony wystepuje oddzielona od plytki agge- 1 W calej pracy wymiary podano w mikrometrach ([Lm). I Wskaznik wedlug FORSSLUNDA(1964).

470 W. Niedball1, 12 Rys. 16-19. Habitus: 16 - Eobrachychthoniu8 borealis l<'oussl., 17 - E. latior (BEUL.), 18 - E. oudemansi HAMMEN, 19 - Poecilochthonius italicus (BEUL.).

13 Studia nad Brachychthoniidae, III 471 nitalnej mala plytka ze szczecina, a z drugiej strony jej brak, natomiast szczecina znajduje sie na plytce aggenitalnej. Wymiary wedlug BERLESEGO(1910a), FORSSLUNDA(1957a) oraz okazów z Polski: szerokosc sensillus el 270-335 166-200 39-41 30-38 Rozmieszczenie: USA (locus typicus: Lake City na Florydzie), Kanada, Grenlandia, Islandia, Spitsbergen, Szwecja, Francja, Belgia, Wlochy, Polska, ZSRR (czesc europejska i azjatycka). Rozmieszczenie w Polsce: Pakotulsko pow. Czluchów i Kampinoski Park Narodowy. 3. Eobrachychthonius oudemansi HAMMEN,1952 (rys. 18) Brachychthonius laetepictus: WILLMANN 1931, nec BERLESE, 1910b, Brachychthonius oudemansi: SCIIWEIZER 1956, Eobrachychthonius argentinensis HAMMER, 1958. Duzy gatunek o rostrum szeroko zaokraglonym. Na brzegu rostrum kilka plytkich wciec. Proterosoma wezsza niz histerosoma. Szczeciny la laczy mocna chitynowa listwa translamellarna. Guzki egzopseudostygmll,lne mocno wykszt-alcone. Na proterosomie i histerosomie uklad symetrycznych pól. Sensillus z waska, dluga, wrzecionowata glówka, ostro zakonczona, pokryta delikatnymi kolcami. Szczeciny dlugie, waskie, gladkie, ostro zakonczone, szczeciny ro waskie, znacznie krótsze od szczecin ei Szczeciny int stoja tuz przy pseudostygmach, sa dluzsze niz szczeciny la. Szczeciny fi siegaja poza nasade szczecin hl' Na stronie brzusznej szczecina aggenitalna wyrasta na malej plytce lezacej obok trójkatnej plytki aggenitalnej. Cecha ta nie zawsze jest stala, zdarzaja sie okazy majace z jednej strony mala plytke ze szczecina, polaczona z plytka aggenitalna, a z drugiej strony od niej oddzielona. Szczeciny na plytkach genitalnych ulozone sa w prostej linii. Plytki analne i adanalne sa zbiezne z tylu ciala, z przodu zas' oddalone od siebie. Wymiary wedlug HAMMENA(1952), SCHWEIZERA(1956), FORSSLUNDA(1957a) DUBININEJ (1966) oraz okazów z Polski: szerokosc sensillus ro el 230-288 134-180 35-41 18-24 33-44 53-69

472 W. Niedbala 14 odleglosc odleglosc adl ad3 adl ad3 1,1-1,7 44,7-65,8 24,4-29,8 1,6-2,5 Rozmieszczenie: Argentyna, Chile, USA, Spitsbergen, Szwecja, Belgia, Holandia (locus typicus: Burgst pod Breda), Szwajcaria, Wlochy, Polska,. vvegry, Bulgaria, ZSRR (czesc europejska i azjatycka). Rozmieszczenie w Polsce: kilkadziesiat stanowisk w calym kraju. Rodzaj Poecilochthonius BALOGH,1943 4. Poecilochthonius italicus (BERLESE, 1910) (rys. 19) BrachychthoniuB brevib var. italicus BERLESE, 1910a, Brachychthonius brevib var. spiciger BERLESE, 191Oa, BrachychthoniuB italicub spiciger: JACOT 1936b, HAMMEN 1959, BrachychochthoniuB italicub spiciger: JACOT 1938, BrachychochthoniuB italicub: STRENZKE 1951, SELLNICK 1960, BrachychthoniuB italicus: HAMMEN 1952, 1959, NnmBALA 1972a. Proterosoma nieco wezsza niz histerosoma, z boków tuz za garbami egzopseudostygmalnymi nieco wpuklona. Histerosoma owalna. Rostrum szerokie, z nierównymi zebami na brzegu. Od podstawy proterosomy z boku poprzez garby egzopseudostygmalne ciagna cie mocne, powyginane listwy, które lacza sie przed szczecinami la. Pola i plytki na stronie grzbietowej obrzezone podwójna linia, z charakterystycznym krzyzem w czesci srodkowej tergitu NA. Sensillus dlugi, o smuklej, wydluzonej, wasko wrzecionowatej, ostro zakonczonej glówce, pokrytej drobnymi kolcami. Szczeciny sredniej i, waskie, gladkie, ostro zakonczone. Szczeciny ro krótsze niz szczeciny et. Wymiary wedlug BERLESEGO(1910a), JACOTA(1936b), BALOGHA(1943), STRENZKEGO(1951) oraz okazów z Polski: szerokosc sensillus ro Cl 170-200 90-130 37-46 13-16 16-23 43,3-54,3 2,0-3,3

15 Studia n'td Brachychthoniidae, III 473 Rozmieszczenie: US.A, Francja, Belgia,.Austria, Wlochy (locus typicus: Florencja), NRF, NRD, Polska, Jugoslawia, Wegry, Bulgaria, ZSRR (szesc europejska). Rozmieszczenie w Polsce: kilkadziesiat stanowisk w calym kraju. Przypuszczam, iz podgatunek BrachychthoniuB italicub Bpiciger (BERLESE, 1910) jest identyczny z PoecilochthoniuB italicub. Jedyne podawane róznice to dluzszy i cienszy sensillus (BERLESE 1910a), nieco mniejsze wymiary ciala: 170 x 90 oraz lezace blisko siebie szczeciny c2, c3 i d2, a szczeciny fi i hl 'lezace raczej z tylu niz z przodu tergitu PY (JACOT1936b). Uwazam, ze cechy te sa malo znaczace i podlegaja, np. ksztalt sensillus, zmiennosci. W polskim materiale PoecilochthoniuB italicub inne bardziej istotne cechy morfologiczne np. ornamentacja strony grzbietowej, szczecin - podlegaja silniejszej zmiennosci indywidualnej. Rodzaj Brachychochthonius JACOT, 1938 5. Brachychochthonius cricoides (WEIS-FoGH, 1948) (rys. 20) Brachychthonius cricoides WErs - FOGH, 1948; Brachychthonius cricoides: Ev ANS 1952, NIEDBALA 1972a. Najmniejszy z europejskich Brachychthoniidae. Proterosoma niecq wezsza od histerosomy, wydluzona. Rostrum na brzegu pokryte drobnymi zabkami. Od podstawy proterosomy ciagna sie po bokach chitynowe obramowania otaczajace nasade szczecin ex i laczace sie posrodku przed szczecinami la, gdzie tworza charakterystyczny kolec. Uklad plytek, pól i linii na stronie grzbietowej jak na rysunku 20. Plytki w partii srodkowej najmocniej zesklerotyzowane. Uwage zwracaja dwa male, okragle, mocno zesklerotyzowane pola lezace na tergicie NA. Sensillus ze spiczasta, wrzecionowata glówka, pokr.yta silnymi kolcami. Szczeciny ciala gladkie, krótkie, waskie, ostro zakonczone. Szczeciny ro stoja na brzegu rostrum, szczeciny la, ex i int skierowane do przodu. Szczeciny int szeroko rozstawione, polozone tuz obok pseudostygm. Szczeciny rzedów e, f, h osadzone na malych wzgórkach. Wymiary wedlug WEIS-FoGHA (1948), EVANSA(1952), MORITZA (1963) oraz okazów z Polski: szerokosc sensillus ro CI 130 65 24 9 10,4 33,8 - - 156 84 26 12 12,1 44,8 3,1-4,0

474 W. Niedbala 16 Rozmieszczenie: Anglia, Dania (locus typicus: Revlinghoj), Wlochy, NRD, Polska, Czechoslowacja, ZSRR (czesc azjatycka). Rozmieszczenie w Polsce: kilkanascie stanowisk w calym kraju. 5. Brachychochthonius immaculatus FORSSLUND,1942 (rys. 21-22) Y Brachychochthonius laevis JACOT, 1938, y Brachychochthonius berlesei erosus J ACOT, 1938, Brachychthonius berlesei: HAARL0V 1942, y Brachychthonius semiornatus EVAN8, 1952, y Brachychochthonius arcticus HAMMER, 1952, Brachychthonius immaculatus: STRENZKE 1952, SCHWEIZER 1956, NIEDBALA 1972b, fbrachychthonius striatus WILLMANN, 1956, Brachychthonius cf. semiornatus: WINKLER 1956, Brachychthonius striatus: SELLNICK 1960, Brachychthonius gygeri SCHWEIZER in BADER, 1963, syn. n., Sellnickochthonius immaculatus: KRIVOL UCKIJ 1964, y Brachychthonius obscurus KRIVOL UCKIJ, 1966. Proterosoma znacznie wezsza niz histerosoma. Boki histerosomy niemal równolegle. Rostrum na brzegu z drobnymi zabkami. Na proterosomie z kazdego boku od podstawy ciagna sie dwie mocne chitynowe, podwójne listwy, które poprzez bardzo mocno wyksztalcone garby egzopseudostygmalne kieruja sie nad szczecinami la do srodka rostrum. IJistwy te nie dochodza jednak do krawedzi!ostrum i nie lacza sie ze soba. Inna lukowato biegnaca linia laczy listwy tuz nad szczecinami la. Ten uklad listew na proterosomie jest szczególnie charakterystyczny i nie podlega zmiennosci indywidualnej. Rysunek na proterosomie jest bardzo zmienny. Uklad plytek moze byc taki, jak u Brachychthonius berlesei WILLM., lub tez tylko dwa rzedy po trzy polaczone pola (FORSS LUND 1942h jak równiez caly szereg ukladów posrednich. Uklad plytek na histerosomie jest takze bardzo zmienny, srodkowe plytki sa znacznie lepiej zesklerotyzowane i lepiej widoczne niz boczne. Ponadto sklerotyzacja plytek jest coraz slabsza ku tylowi. Dwa warianty rysunku na stronie grzbietowej przedstawiono na rys. 21-22. Sensillus o grubej, wrzecionowatej glówce, dluzszej niz stylik, gesto pokrytej mocnymi kolcami. Szczeciny ciala gladkie, krótkie, waskie i ostro zakonczone. Szczeciny ro dluzsze niz la i int. Szczeciny int szeroko rozstawione. Wymiary wedlug FORSSLUNDA(1942), S'l'RENZKEGO(1955) oraz okazów z Polski: szerokosc sensillus ro e1 g 160 - lh 75-99 30-38 12-16 10-14,6

17 Studia nad Brachychthoniidae, III 475 40,5-52,4 3,0-4,5 Rozmieszczenie: USA, Kanada, Grenlandia, Anglia, Szwecja (locus typicus: Svartberget), Finlandia, Szwajcaria, NRF, Polska, ZSRR (czesc europejska i azjatycka). Rozmieszczenie w Polsce: znany z calego obszaru kraju. Rys. 20-24. Habitus: 20 - Brachychchothonius cricoides (WEIS - FOGH), 21-22 - B. immaculatus FORSSL., 23 - B. jacoti (EVANS), 24 - B. jugatus JAC.

476 W. Niedbala 18 FORSSLUND(1942) i STRENZKE(1950) wspominaj~ o duzym podobienstwie Brachychochthonius immaculatus do B. laevis JACOT. Z krótkiego i niepelnego opisu JACOTA(1938) wynika, ze wszystkie szczególy morfologiczne s~ identyczne (wielkosc 169 x83, charakterystyczne listwy na proterosomie, guzy egzopseudostygmalne, szczeciny ro dluzsze niz szczeciny la i int). Byc moze, po zbadaniu typu okaze sie, ze B. immaculatus jest synonimem B. laevis. STRENZKE(1955) uwaza, ze JACOT(1938) opisal nimfe (n Brachychochthonius berlesei erosus, której rysunek na stronie grzbietowej zanikaj~cy w kierunku konca ciala, podobne wymiary (174 x86), obecnosc charakterystycznych listew na proterosomie oraz guzów egzopseudostygmalnych, ksztalt i szczecin (szczcciny ro najdluzsze) s~ identyczne z B. immamtlatus. Jednak "Brachychthonius berlesei ssp. erosus" w pracy HAMMEll.(1952) jest juz innym gatunkiem. Byc moze jest to po prostu Brachychthonius berlesei WILLM.,rózni~cy sie od typu kilkoma szczególami morfologicznymi w ramach zmiennosci gatunkowej. Opisany przez IIAMl\1Ell.(1952) Brachychochthoni'us arcticus jest prawdopodobnie takze identyczny z B. immaculatus. Wskazuj~ na to nastepuj~ce cechy: wymiary (180 x90), obecnosc z~bków na brzegu rodtrum, podobienstwo ornamentacji na stronic grzbietowej, ksztalt chitynowych listew na proterosomie, ksztalt sensillus, i ksztalt szczecin (szczeciny ro dluzsze niz szczeciny la i int). Sama IIA:Ml\1ER(1952) przytacza takze dowody zmiennosci indywidualnej B. arcticus. S~dze takze, iz synonimem B. immaculatus okaze sie Brachychthonius semiornatus EVANS(1952). Wskazuj~ na to: wymiary ciala (174-180 x93-95), ornamentacja strony grzbietowej, obecnosc charakterystycznych listw na stronie grzbietowej, ksztalt sensillus, ksztalt i szczecin (szczeciny ro dluzsze niz szczeciny la, int i el), szczeciny int szeroko rozstawione. Szczególy opisu oraz przedstawiony rysunek wskazuj~, iz Brachychthonius striatus WILLM. jest takze synonimem B. immac1tlatus. Nastepuj~ce cechy obu tych gatunków s~ takie same lub podobne: wymiary - 167 x 100 (WILLMANN zastrzega sie, ze szerokosc moze byc mniejsza), uklad pól na stronic grzbietowej, obecnosc charakterystycznych lh,tew na protcrosomie, garby egzopseudostygmalne, ksztalt sensillus, ksztalt i szczecin (szczeciny ro dluzsze niz la, int i eu szczeciny int szeroko rozstawione). Brachychthonius gygeri SCHW. jest synonimem B. immaculatu8. Dzieki uprzejmosci dra C. BADERAmoglem zbadac typ (NP 2190). Wymiary: 162, szerokosc 91, histerosomy 107, sensillus 37, ro 13, el 11, r -b 50,3, -- 4,8. el Przypuszczam, ze synonimem B. immaculatus okaze sie takze Brachychthonius obscurus KRIVOL. Gatunek ten ma nieco inny ksztlt sensillus oraz rz~d charakterystycznych malych plytek po bokach proterosomy, których nie widzialem u zadnego z okazów B. immaculatus w materiale z Polski. Jednak wzór rysunku na stronie grzbietowej, obecnosc charakterystyeznych listew naprotero-

19 Studia nad Brachychthoniidae, III 477 somie, wymiary (160 X 75), i ksztalt szczecin wskazuja, ze jest to ten sam gatunek. Tak wiec niedokladny i czesciowo bledny opis, niedokladny rysunek For:,ss LUNDA (1942) oraz duza zmiennosc cech morfologicznych B. immaculatus spowodowaly, iz gatunek ten byl kilkakrotnie opisywany pod innymi nazwami. Zmiennosc obserwowana w materiale z Polski jest znacznie wieksza niz róznice miedzy wyzej wymienionymi "gatunkami". Na tej podstawie przypuszczam, iz w obrebie B. immaculatus nie mamy do czynienia z podgatunkami lecz po prostu ze zmiennoscia indywidualna. Dlatego proponuje uznac wyzej wymienione nazwy za synonimy Brachychochthonius immaculatus FORSSL. Ewentualnie po zbadaniu typu, wszystkie one bylyby synonimami Brachychochthonius laevis JACOT, ze wzgledu na priorytet tej nazwy. 7. Brachychochthonius jacoti (EVANS,1952)1 (rys. 23) Brachychthoniu8 jacoti EVANS, 1952, Liochthomu8 jacoti: KRIVQLUCKIJ 1970. Jeden z najmniejszych gatunków Bmchychthoniidae. Rostrum zaokraglone, pokryte na brzegu drobnymi zabkami. Na proterosomie miedzy pseudostygmami ciagnie sie mocna chitynowa listwa. Na stronie grzbietowej uklad pól i dobrze zesklerotyzowanych plytek. Szczególnie charakterystycznych jest piec plytek w srodkowej partii tergitu PY. Sensillus o dosc szerokiej wrzecionowatej glówce, dluzszej od stylika. Szczeciny gladkie (jedynie szczeciny C3 jednostronnie pierzaste), waskie, ostro zakonczone. Szczeciny ro nieznacznie dluzsze od szczecin la i int.wszystkie szczeciny proterosomy skierowane do przodu. Na histerosomie najdluzsze szczeciny Cl' Wymiary wedlug EVANSA(1952) oraz okazów z Polski: szerokosc sensillus ro Cl 148 74.29 10 14 41,5 - - 161 86 30 12 15,6 48 2,7-3,4 Rozmieszczenie: Auglia (terra typica: South Bedfordshire), NRF, Polska, ZSRR (czesc europejska i azjatycka). Rozmieszczenie w Polsce: jedno stanowisko - Kurznie pow. Brzeg. l Nowy dla Polski.

478 W. Niedbala 20 8. Brachychochthonius jugatus JACOT. 1938 (rys. 24) Brachychthoniu8 jugatu8: STRENZKE 1955, NIEDBALA 1972b. Na rostrum tuz za szczecinami ro znajduj~ sie cztery pary z~bków. Od podstawy proterosomy, z boku, poprzez nasady szczecin ex az poza szczeciny la ci~gn~ sie dwie chitynowe listwy, które w czesci rostralnej rozgaleziaj~ sie tworz~c kilka pól. Ornamentacja grzbietowej strony w postaci symetrycznego ukladu plytek. Kontury plytek i pól faliste. U podstawy proterosomy z boku srodkowego rzedu plytek, para trójk~tnych plytek, slabo widocznych. Sensillus z bardzo w~sk~, wrzecionowat~ glówk~, pokryt~ mocnymi kolcami. Wszystkie szczeciny gladkie, krótkie i szerokie. Ozesc z nich tepo, inne ostro zakonczone. Szczeciny ro znacznie dluzsze niz szczeciny la i int. Szczeciny er najdluzsze. Wymiary wedlug JACOTA(1938), WEIS-FOGHA(1948), STRENZKEGO(1955) oraz okazu z Polski: szerokosc sensillus ro c, 158-211 80-98 35 12 13 49 3,8 Rozmieszczenie: USA (terra typica: North Oarolina), Grenlandia, Finlandia, Anglia, Francja, Belgia, Dania, Polska, ZSRR (czesc europejska). Rozmieszczenie w Polsce: jedno stanowisko - rezerwat "Bukowa Góra" w Zwierzyncu pow. Zamosc. 8a. Brachychochthonius jugatus f. suecica FORSSLUND,1942 (rys. 25) Brachychthoniu8 jugatu8 var. 8uccica: STRENZKE 1951, Brachychthoniu8 jugatu8 var. 8uccicU8: Ev ANS 1952, Brachychthoniu8 8uccicU8: HAMMEN 1952, CSISZAR 1960, HALASKOVA i KUNST 1960, CSISZAR i JELEVA 1962, SITNIKOVA 1962, MORITZ 1965, NIEDBALA 1972f, Brachychochthoniu8 8uccicU8: MORITZ 1963. Brzcg rostrum pokryty drobnymi z~bkami. Ohitynowe listwy z boku proterosomy oraz uklad symetrycznych plytek na stronie grzbietowej, jak na rys. 25. Szczególnie charakterystyczne s~ dwie trójk~tne plytki lez~ce u podstawy proterosomy, z boku srodkowego rzedu plytek oraz rz~d czterech wydluzonych plytek w srodkowej czesci tergitu.py. Sensillus z wrzecionowat~ glówk~

21 Studia nad Braohyohthoniidae, III 4'79 (szersza niz u formy typowej) pokryta gesto, mocnymi kolcami. Szczeciny gladkie, krótkie (ale dluzsze niz u formy typowej), waskie, ostro zakonczone. Jedynie szczeciny O2 i 03 sa obustronnie pierzaste. Szczeciny ro znacznie dluzsze niz szczeciny la i int. Na histerosomie naj dluzsze sa szczeciny eu pozostalych zmniejsza sie w kierunku do przodu i ku koncowi ciala. Wymiary wedlug FORSSLUNDA(1942) oraz okazów z Polski: szerokosc sensillus ro er 147 76 27 9 12 38,7 - - 172 - IDO 35 13 15 49,6 2,7-3,6 Rozmieszczenie: Kanada, Szwecja (locus typicus: Kulbacksliden), Finlandia, Anglia, Francja, Holandia, NRF, NRD, Polska, Czechoslowacja, Wegry, Bulgaria, ZSRR (czesc europejska), Nowa Zelandia. Rozmieszczenie w Polsce: wiele stanowisk w calym kraju. B. jugatu8 f. 8ueoioa niewiele rózni sie do formy typowej (brak falistych konturów pól i plytek na stronie grzbietowej, szersza glówka sensillus, nieco dluzsze szczeciny oraz pierzaste szczeciny O2 i 03), Stad tez uwazam, ze jest to tylko forma B. jugatu8 JAC., tak jak ja okreslil FORSSLUND(1942), a nie samodzielny gatunek, jak sadzi wielu autorów. 9. Brachychochthonius rostratus (JACOT, 1936) (rys. 26) BraohychthoniuB robtratub JACOT, 1936b, 'PoeoiloohthoniuB hungarioub BALOGH, 1943, BraohyohthoniuB hungaricub: EVANS 1952, SELLNICK 1960, NIEDBALA 1972f, SellniokoohthoniuB robtratub : KRIVOLUCKIJ 1964. Proterosoma nieco tyl-4:owezsza od histerosomy. Rostrum szerokie z delikatnymi zabkami oraz para plytkich wciec. Na proterosomie z boku od podstawy ciagna sie poprzez guzy egzopseudostygmalne dwie chitynowe listwy az poza szczeciny la, nad którymi lacza sie ze soba. Na proterosomie i histerosomie uklad symetrycznych pól, delikatnie punktowanych. Szczególnie charakterystyczne sa trzy pola srodkowe li podstawy tergitów N A i N M ulozone promieniscie jak platki kwiatu. Sensillus dlugi, z wydluzona glówka, pokryta mocnymi kolcami, dluzszymi po stronie dolnej. SZ9zeciny krótkie, gladkie, waskie, ostro zakonczone. Szczeciny ro bardzo male, ledwo dostrzegalne. Szczeciny na proterosomie krótsze niz na histerosomie. Szczeciny srodkowych rze-

480 W. Niedbala 22 Hys. 25 -- 29. Habitus: 25 ~- BTochychochthuniu!; jugotus f. l<ucc'ic(!]<'o\{ssl., 2G -- n. TIlStTotus (JAC.), 27 - B. zelawaiensis (SELLN.), 28 - Synchthoniu!; ctenulotu8 (JAC)., 29 S. elegans FORSSL.

23 Studia nad Brachychthoniidae, III 481 dów histerosomy znacznie dluzsze niz rzedów bocznych, coraz dhlzsze w kierunku tylnym. Wymiary wedlug J-ACOTA(1936b), BALOGHA(1943), STRENZKEGO(1951), EVANSA(1952) oraz okazów z Polski: lllugosc szerokosc sensillus el f'-b 168 -- 200 87-100 29-40 7 12 45,7-56,7 4,0-7,1 Rozmieszczenie: USA (locus typicus: Pólnocna Karolina, Shutin Ridge), Kanada, Szwecja, Anglia, Francja, Wlochy, NRF, Austria, NRD, Polska, Czechoslowacja, Wegry, Bulgaria, ZSRR (czesc europejska). Rozmieszczenie w Polsce: znany na obszarze calego kraju. Przypuszczam, iz Poccilochthonius hungaricus BALOGHjest identyczny z B. 1'ostratus. Oba róznia sie jedynie drobnymi szczególami ornamentacji na stronie grzbietowej. 10. Brachyclwdtthonius zelawaiensis (SELLNICK,1929) (rys. 27) JJrachychthonius zclawaicnsi.s SBLLNlCK, 1929b, Brachychthonius zelawaiensis: WILLMANN 1931, 1936, 1956, HAAl~L0V 1942, EVANS 1952, BULANOVA-ZACRVATKINA 1967, NIEDBALA 1972f, 8 ellnickochthonius zel(11)aiensis: KRIVOL UCKIJ 1964. Proterosoma znacznie wezsza niz histerosoma. Brzeg rostrum drobno zabkowany. Od podstawy proterosomy, z boku ciagna sie poprzez nasady szczecin az po brzeg rostrum dwie chitynowe listwy, które lacza sie ze soba u nasady szczecin 1'0 charakterystycznym wystepem. Nad szczecinami la jeszcze jedna pólkolista listwa. Ornamentacja strony grzbietowej w postaci symetry-. cznego ukladu plytek. Sensillus dlugi, o dlugiej, waskiej, wrzecionowatej glówce, l)okrytej mocnymi kolcami. Szczeciny szeroko lancetowate, dosc dlugie. Szczeciny ro o polowe krótsze od szczecin CI' Szczeciny C2 i C3 z lekko falistym brzegiem, brzeg pozostalych szczecin gladki. Szczeciny CI' fi' hl osadzone na wyraznych wzgórkach. Wymiary wedlug SELI,NICKA(1929b), 'VILLMANNA(1931), EVANSA(1952) oraz okazów z Poh,;ki: ulugosc szerokosc sensillus 162-178 84-98 35-40

482 W. Niedbala 24 ro e1 szerokosc e1 ID - 13 22-28,6 4,6-6,6 41,4-52,1 1,4-2,2 Rozmieszczenie: USA, Grenlandia, Szwecja, Finlandia, Anglia, Francja, Dania, NRF, Austria, NRD, Polska, Czechoslowacja, ZSRR (czesc europejska i azjatycka; locus typicus: Torfowisko Zielawskie - "Zehlaubruch" - kolo Kaliningradu). Rozmieszczenie w Polsce: wiele stanowisk z calego kraju. Rodzaj Synchthonius HAMMEN,1952 11. Synchthonius crenulatus (JAcOT, 1938) (rys. 28) Brachychoohthonius crenulatus JACOT, 1938,? Synchthonius boschmai HAMMEN, 1952, Brachychochthonius crenulatus: HAMMER 1952b, Brach'!Jchthonius crenulatus: KNULLE 1957. Duzy gatunek o szeroko zaokraglonym rostrum, Z trzema mocnymi zabkami (wedlug HALASKOVEJi KUNSTA 1960, sa cztery zabki). Proterosoma z boku, na wysokosci szczecin ex jest zabkowana, a w polowie i miedzy szczecinami ex i ro z glebokimi wcieciami. Od podstawy proterosomy z boku poprzez nasady szczecin ex, az do szezeeiny la ciagnie sie szeroka ehitynowa listwa. Wedlug JACOTA(1938) i RAMMER(1952b) listwa ta laczy sie z translamella, której brak u okazów z Polski. Rysunek na proterosomie i histerosomie w postaci zarysów lub pelnych pól, obramowanych nie zawsze równej grubosci linia. Sensillus dlugi, o cienkiej wydluzonej glówce, pokrytej mocnymi kolcami i ostro zakonczonej. Szczeciny sredniej i, gladkie, u podstawy naj szersze, ostro zakonczone. Szczeciny ro cofniete do brzegu rostrum, krótsze niz szczeciny el' Szczeciny na tergicie PY krótsze od pozostalych. \Vymiary wedlug JACOTA(1938), HALASKOVEJi KUNSTA(1960) oraz okazów z Polski: szerokosc sensillus ro e1 170 IDO 41 13 22 47,5 - - 210-130 48 lb 27 56,7 I,B - 2,4

25 Studia nad Brachychthoniidae, III 483 Rozmieszczenie: USA (locus typicus: Pólnocna Karolina, Stradley Hill), Grenlandia, Wlochy, NRF, Polska, Czechoslowacja, ZSRR (czesc azjatycka). Rozmieszczenie w Polsce: znany z obszaru calego kraju, prócz czesci zachodniej. Bynchthoniu8 b08chmai HAMMENjest bardzo bliski B. crenulatu8 i przypuszczam, iz po zbadaniu typów okaze sie z nim identyczny. Oba maja zblizone wymiary ciala oraz szczecin. Jedyne zauwazalne róznice to obecnosc czterech zabków na rostrum (B. crenulatu8 ma trzy zabki) oraz szczególy rysunku na stronie grzbietowej. ENGELMANN(1968) znalazl jednak okazy B. b08 chmai (identycznosc z typem potwierdzil HAMMEN)z trzema zabkami na rostrum. Wyksztalcenie chitynowej listwy na proterosomie nie odróznia, jak wspominaja HALASKOVAi KUNST(1960), tego gatunku od B. crenulatu8. Listwa ta miedzy szczecinami la jest zamknieta zarówno u B. b08chmai jak i u okazów B. crenulatu8 z Grenlandii i Ameryki Pólnocnej. Natomiast u B. crenulatu8 z Czechoslowacji i Polski miejsce miedzy szczecinami la pozostaje otwarte. 12. Synchthonius elegans FORSSLUND,1957 (rys. 29) Duzy gatunek o proterosomie wezszej od histerosomy. Rostrum szerokie' z trzema zebami. Na proterosomie z boków od podstawy biegna szerokie' chitynowe listwy poprzez podstawy szczecin ex, az po szczeciny la, gdzie lacza sie z translamella. Na polu obramowanym listwa niewyrazne kontury pól i granulacji. Ornamentacja grzbietowej strony histerosomy w postaci zarysów lub pelnych pól obramowanych nie zawsze pelna linia. Sensillus z krótkim stylikiem i dluga, wasko wrzecionowata glówka pokryta mocnymi, rzadkimi kolcami. Szczeciny dlugie, silne, lekko rozszerzone u podstawy, zwezajace sie ku koncowi, ostro zakonczone. Wszystkie stoja na malych wzgórkach. Szczeciny ro znacznie krótsze od ei. Wymiary wedlug FORSSLUNDA(1957b), GRANDJEANA(1963) oraz okazów z Polski: szerokosc sensillus ro e1 201-235 123-155 43 53 19-21 54-63 59-62 1,0-1,1 Rozmieszczenie: Islandia, Szwecja (terra typica), Francja, NRD, Polska, Czechoslowacja, Wegry, ZSRR (czesc europejska i azjatycka), Mongolia. Rozmieszczenie w Polsce: kilkanascie stanowisk w województwach bialostockim i koszalinskim.

484 W. Niodbala 2G Rodzaj Brachychthonius BERLESE, 1910 13. Brachychthonius berlesei WILLMANN,1928 (rys. 30) Brachychthoni1ts brevis: BERLESE l\hoa; HALBEltT 1915, SELLNICK 1929b, LOMBAlUJINI 1936 Brachychachthonius berlesei: JACOT 1938, COOREMAN 1941, FORssLuND 1942, 1943, 1945, STRENZKE 1951, 1952, FRANZ 1954, KARPPINEN 1955, 1958, MORITZ 1963, BYZOVA 1964. BEHLl<;S:Fl (1910a) ustanawiajac rodzaj Brachychthoni'us desygnowal B. brevis (MICH.)na gatunek typowy. Jednak zalaczony przez niego rysunek przedstawial inny, nie znany gatunek, opisany pózniej przez WILLMANNA(1928) pod nazwa Brachychthonius berlesei. Proterosoma o wiele wezsza niz histerosoma. Przednie brzegi histerosomy dobrze wyksztalcone, jej boki az po bruzde t2 prawie równolegle. Rostrum z boku szczecin ro delikatnie zabkowane. Na proterosomie z boku od jej podstawy, poprzez nasady szczecin ex, az do szczecin la ida po obu stronach chitynowe listwy, które lacza sie tam translamella. Uklad plytek i pól na proterosomie i histerosomie jak na rysunku 30. Srodkowa partia strony grzbietowej jest znacznie silniej zesklerotyzowana niz boki. Charakterystyczne sa: para czworokatnych plytek na proterosomie lezaca pod pseudostygmami bocznie od srodkowego rzedu plytek, ksztalt plytek w srodkowej partii tergitów N A i N 'M oraz rzad czterech (u licznych okamw trzech) malych, okraglych plytek na srodku tergitu PY. Sensillus z waleczkowata glówka, zaostrzona na, kollcu, pokryta delikatnymi kolcami. Szczeciny krótkie, gladkie, waskie, ostro zakonczone. Szczeciny ro nieco dluzsze niz szczeciny la i int. Na histerosomie szczcciny rzedu e sa naj dluzsze. Wymiary wedlug WILLMANNA(1931), STRENZKEGO(1951), EVANSA(1952), PEamz-f:NIGo (1968) oraz okazów z Polski: szerokosc sensillus ro et 170-189 90 33 11 13-108 37 13 20 38,4-51,6 2,4-3,6 Rozmieszczenie: USA, Alaska, Kanada" Grenlandia, cala Buropa. (terra typica - Wlochy), azjatycka czesc ZSRR. Rozmieszczenie w Polsce: pospolity w calym kraju.

27 Studia llad Brachychthoniirlne, III 485 14. Bracltychthonius bimaculatus Wn,LMANN, 1936 (rys. 31) Brachychthoniu8. hel'veticu8 SCHWEIZEH, 1956, syn. n. Brachychochthoni'l/8 bimaculat1t8: SELLNICK 1960, MOltITZ 1963. Drobny gatunek o wydluzonym ciele, szeroko zaokraglonym rostrum i równoleglych bokach histerosomy. Plytki i pola. na stronic grzbietowej slabo zesklerotyzowane. Na proterosomie z boku od nasady szczecin ex ciagnie sie cienka, chitynowa listwa w ksztalcie litery S, az poza szczeciny la: Pod szczecinami 1'0 lukowata listwa. Podobna, ale krótsza listwa pod szczecinami la. Pod pseudostygmal1li para malych, pierscieniowatych pól, z krótka, wygieta w kierunku I'zczecin ex listwa o podwójnej krawedzi. Na tergicie N A dwa male, silnie zesklerotyzowane pierscienie. Sensillus z duza, podluzna, ale zaokraglona glówka, pokryta bardzo delikatnymi kolcami. Szczeciny krótkie, dwustronnie pierzaste. Szczeciny 1'0 daleko cofniete od brzegu rostrum. Wymiary wedlug WILLMANNA (1936), SCHWEIZERA(1956), MORITZA (1963) oraz okazów z Polski: 153 szerokosc 60 scllsillus 19 ro 10 C1 9 r- b 46-170 - 80-28 -ll - 12-46,6 4,6-5,1 Hozmim;zczcnic: Szwajcaria, NBP, Dania, NUD, l'oh:ka (loeus typiem;: Psie Pole we Wroclawiu). Hozl1lieszczenie w Palsen: kilka stanowisk z województw: poznaliskiego, kieleckiego i wroclawskiego. B1'achychthoniu8 helveticu8 SCIIWEIZE1"t,1956 jest synonimem B. bimaculatu8. Dzieki uprzejmosci dra C. BADERA mialem moznosc zbadac typ (H 14 151). Szczeciny ciala sa pierzaste obustronnie, a nic jednostronnie, jak uwaza SCHWEI ZER (1956). Wymiary: 163, szerokosc 78, sensillus 25, 1'-b "0 10, ello, r - b 46,(), -- - 4,6. ei 15. B'l'adlydltlwnius rna1'yinatlls FOm:lSI,UND, 1942 (rys. 32) LiuehUwnins mntginntus: SITNIKOVA 1962, MOlUTZ 1965, BU]~ANOYA-"';AClIVATK]NA 1967, SCIIALK 1968, NIEDBALA 1972f. Duzy gatunek o proterosomin znacznie wezszej lj1z histerosonm. Boki histcrosol1ly równolegle, jej tyl 'ksztaltu trapezowatego, widziany z boku jest skosnie sciety. Od podstawy proterosomy ku szczecinom la i ponad nimi bie-

486 W. Niedbala 28 r /' I, \ r, Rys. 30-34. Habitus: 30 - Brachychthonius berlesei WILLM., 31 - B. bimaculatus' WILLM., 32 - B. marginatus FORSSL., 33 - Mixochthonius laticeps (STR.), 34 - jf. pilososetosu8 (FORSSL.).

29 Studia nad Brachychthoniidae, III 487 gnie chitynowa listwa, oddzielajaca rostrum od pozostalej czesci proterosomy. Ornamentacja na histerosomie w postaci slabo zesklerotyzowanych plytek, slabo widocznych. Sensillus dlugi, o glówce jednostronnie wypuklej od strony górnej, pokrytej delikatnymi kolcami. Szczeciny lekko lancetowate, ze srodkowym zeberkiem. Szczeciny ro stoja na brzegu rostrum. Szczeciny la, ex, int bardzo male (okolo 6,um), tak samo jak szczeciny al (7,um). Pozostale szczeciny wielokrotnie dluzsze. Wymiary wedlug FORSSLUNDA(1942) oraz okazów z Polski: szerokosc sensillus ro el f'-b 208-244 107 36 14 17-133 41 20 22 55,7-69,2 3,2-3,8 Rozmieszczenie: Szwecja (locus typicus: Svartberget), Finlandia, Anglia, NRF, NRD, Polska, ZSRR (czesc europejska). Rozmieszczenie w Polsce: kilkadziesiat stanowisk z województw centralnych i wschodnich. Rodzaj Mixochthonius NIEDBALA,1972 16. Mixochthonius laticeps (STRENZKE,1951) (rys. 33) BrachychthoniuB laticepb STRENZKE, 1951, LiochthoniuB laticepb: HALASKOVA i KUNST 1960, SCHALK 1968, NIEDBALA 1972a, BrachychthoniuB laticepb: SELLNICK 1960. Gatunek sredniej wielkosci o dosc szeroko zaokraglonym rostrum i bokach histerosomy lekko zbieznych ku tylowi. Na proterosomie trzy pary jednakowej wielkosci pól interlamellarnych ustawionych w dwóch szeregach. Pola te sa slabo zaznaczone, a czesto nie wystepuja wcale. Przed szczecinami la znajduje sie charakterystyczny stopien. Pola na histerosomie sa slabo widoczne. Na tergicie PY od nasady szczecin h2 poprzez nasade szczecin ha az do przodu tergitu ciagnie sie para chitynowych listew. Sensillus dosc dlugi o wrzecionowatej glówce, szpiczastej na koncu, pokrytej rzadkimi, plasko na niej lezllicymi kolcami. Szczeciny krótkie, gladkie, waskie, ostro zakonczone. Szczeciny la skierowane do wewnatrz, szczeciny int szeroko rozstawione. Szczeciny P2 leza pod szczecinami Pll szczeciny Pa przesuniete do przodu tergitu PY.

488 W. Niedbala 30 Wymiary wedlug STRENZKEGO(1951) oraz okazów z Polski: szerokosc sensillus ro C1 189-209 92 29 12 12-111 36 15 17 47,6-55,0 3,6-4,7 Rozmieszczenie: NRF (terra typica: Holsztyn), NRD, Polska, Czechoslowacja. Rozmieszczenie w Polsce: kilkanascie stanowisk w calym kraju, prócz czesci pólnocnej. 17. Mixochthonius pilososetosus (FORSSLUND,1942) (rys. 34) Brachychthoniu8 pilo8obctosus FORSSLUND, 1942, BrachychthoniuB pilososctobus: STREN ZKE 1951, SELLNICK 1960, LiochthoniuB pilososctosus: SITNIKOVA 1962, NIEDBAJ~A 1972h. Cialo dlugie i waskie. Proterosoma stosunkowo szeroka1, boki histerosomy prawie równolegle. Na proterosomie charakterystyczna, pólkolista listwa biegnaca równolegle do jej brzegu. Strona grzbietowa gladka, pozbawiona jakiegokolwiek rysunku. Na tergicie PY od nasady szczecin h2 i h3 biegnie para chitynowych listew, skierowanych do przodu tergitu. Sensillus dlugi, o wydluzonej glówce, z dlugimi, gesto osadzonymi kolcami. Szczeciny obustronnie pierzaste, rzeski szczecin dlugie, zmniejszajace sie ku koncowi. Szczeciny P2 leza lateralnie od szczecin Pu szczeciny P3 przesuniete do przodu tergitu PY. Wymiary wedlug FORSSLUNDA(1942), S'L'RENZKEGO(1951) oraz oku,zów z Polski: szerokosc sensillus ro C1 178-196 70-89 33-34 18-20 22-24 39-44,8 1,7-1,9 Rozmieszczenie: Islandia, Szwecja (locus typicus: Kulbacksliden), Finlandia, NRF, NRD, Polska, ZSRR (czesc europejska). Rozmieszczenie w Polsce: kilka stanowisk z województwa gdanskiego, kieleckiego i krakowskiego.

31 Studia nad Brachychthoniidae, III 489 Rodzaj Liochthonius HAMMJilN, 1959 18. Liochthonius alpestris (FORSSLUND, 1958)1 (rys. 35) Brachychthonills alpestris FORSSLUND, 1958. Cblo krepe o SZfJrokozaokraglonym rostrum. Brak jakichkolwiek pól na proterosomie i histerosomic, jedynie u okazów z Czechoslowacji FORSSLUND (1958) zaobserwowal trzy pary pól interlameliarnych. Na proterosomie za szczecinami ro zaznacza Rie :,;laba, lukowata linia. Pod pseudostygmami ciagna sie dwie pa,ry linii, jedna w kierunku szczecin la, druga do srodka proterosomy. Brzeg proterosomy w polowie swej i jest po obu stronach slabo zabkowany. Na hi;,;tcrosomie pod szczecinami hl rysuje sie lukowata linia. Glówka sensillus szeroko owalm1, na koncu z plytkim wcieciem. Górna galaz widelek nieco dlu~rza niz dolna. Cala glówka pokryta bardzo delikatnymi kolcami. Bzey,eeiny eiab storunkowo krótkie, waskie, ostro zakoilczone. Szczeciny ro oddalone od brzegu rostrum, dluzsze niz szczecinyel' \Vymi<1lYwedlug PORSSI,UNDA (1958), MORlTZA (19tl;3) oraz okazu z PolRki: dlugom szerokos<~ s('llsil1us TO dlugom r -- b (l, 175-213,5 99,7 -- 1lO 33 18-20 14-17,4 5(),7 ~1,:1 Rozmieszczenie: Szwecja (term typica: Dalarna), NRD, Polska, CzechoRlowacja, ZSRR (czesc europejska i azjatycka). RozmicRzczcni(~ w Pol/we: jedno stanowisko - Spytkowo pow. Gizycko. Hl. Liochtlwnius ensifet' (RTRRNZKE 19:;1)1 Bmchychthonius cnsifer STRENZKE, 1951. (rys. Duzy gatunek o szeroko zaokraglonym rostrum i owalnym koncu histerosomy. Na proterosomie nad szczecinami ex zaznacza sie wyrazna pólkolista listwa. Na proterosomie i histerosomie skupienia symetrycznie rozmieszczonych pól. Sem;illus bardzo dlugi, jego glówka na koncu gleboko wcieta. Górna galaz "widelek" znacznie dluzsza od dolnej. Glówka sensillus pokryta delikatnymi kolcami. Szczeciny dlugie, na proterosomie nieco krótsze niz na histerosomie, 1 Nowy dla Polski. :Hi)

490 w. Niedbala 32 Rys. 35-38. Habitus: 35 - Lioohthonius alpestris (FORSSL.), 36 - L. ensifer (STR.), 37 L. evansi (FORSSL.), 38 - L. forsslundi MAR.

33 Studia nad Brachychthoniidae III 491 szablowate ale nie sztywne. Szczeciny ro nieco cofniete od brzegu rostrum, krótsze niz szczeciny CI. Szczeciny int oddalone od pseudostygm. Wymiary wedlug STRENZKEGO(1951) oraz okazu z Polski: szerokosc sensillus ro el 220-238 137-158 53 29 39,2-50 69,2 1,8 Rozmieszczenie: NRF (locus typicus: brzeg jez. Diksee), NRD, Polska. Rozmieszczenie w Polsce: jedno stanowisko - Spytkowo pow. Gizycko. 20. Liochthonius evansi (FORSSJ~UND, 1958) (rys. 37) Brachychthonius horridus: E VANS 1952, Brachychthonius evansi FORSSLUND, 1958, Brachychthonius evansi: SEI"LNlCK 1960. Proterosoma wezsza niz histerosoma. Na proterosomie od dobrze wyksztalconych garbów egzopseudostygmalnych ciagna sie po obu stronach dwie krótkie listwy az po szczeciny la. Oztery pary pól interlamellarnych w dwóch rzedach. Poza tym brak jakichkolwiek pól na stronie grzbietowej. Sensillus z gruba, krótka glówka, pokryta delikatnymi kolcami. Glówka na koncu szeroko rozwidlona, obie galazki równej i. Szczeciny szerokie, plaskie, ksztaltu lisci wierzby, o dlugim, ostrym zakonczeniu. Brzegi szczecin ro i 02 lekko faliste, pozostalych gladkie. Szczeciny ro cofniete od brzegu rostrum, znacznie krótsze od szczecin CI. Szczeciny int szeroko rozstawione. Szczeciny CI krótkie, nie siegaja nasady szczecin dl. Wymiary ski: wedlug EVANSA(1~52), FORSSLUNDA(1958) oraz okazów z Pol 141 szerokosc 79 sensillus 28 ro 17 e1 27 odleglosc r- b int 21 40-185 - 100 33 22 38 25 45 1,3-1,5

492 W. Niedbala 34 Rozmieszczenie: Szwecja, Finlandia, Auglia (terra typica: South Bediordshire), NRF, Polska, Czechoslowacja, ZSRR (czesc azjatycka). Rozmieszczenie w Polsce: kilkanascie stanowisk z calego kraju. 21. Liochthonius fo'l'sslundi M.AHUNKA, 1969 (rys. 38) Proterosoma O szerokiej podstawie. Na niej trzy pary malych pól interlamellarnych w dwóch rzedach. Poza nimi brak jakichkolwiek pól na stronie grzbietowej (MAHUNKA 1969 wspomina o dwóch parach pól na tergicie NA). Sensillus z gruba, krótka glówka, pokryta drobnymi kolcami, na koncu rozwidlona. Dolna galaz widelek znacznie dluzsza od zaokraglonej górnej. Szczeciny stosunkowo dlugie, lancetowate, z 3-5 zabkami na brzegach. Kazda z nich siega p07.a nasade nastepnej. Wszystkie szczeciny osadzone na wzgórkach. Szczeciny ro waskie, cofniete do br7.egu rostrum, szczeciny int szeroko rozstawione. Wymiary wedlug MAHUNKI (1969) oraz okazów 7. Polsld: szerokosc odleglosc int Cl 156-159 75-93 22 29-36 Rozmieszczenie: Polska, Wegry (locus typicus: Asotthalom). Rozmieszczenie w Polsce: kilka stanowisk w województwach pohldniowych. 22. Liochthonius gisini (SCRWEIZER, 1948) (rys. 39) Brachychthonius zclawaicnsis: WEIS - FOGH 1948, Brachychthonius gisini SCHWEIZER, 1948, Brachychthoniu8 gisini: SCHWEIZER 1956, FORSSLUND 1958, KUNST 1959, SELLNICK 1960. Proterosoma wezsza niz histerosonm, przed szczecinami ex lekko zwezona. Rostrum wasko zaokraglone, histerosoma w tyle zaokraglona. Na stronie grzbietowej brak jakichkolwiek pól. Sensillus z wrzecionowata glówka, ostro zakonczona, pokryta mocnymi, odstajacymi kolcami. Szczeciny szerokie, rynienkowate, o ksztalcie lisci wierzby, brzegi ich na calej i pokryte drobnymi luskami. Z boku luski te okazuja sie drobnymi zabkami, co szczególnie dobrze widac na szczecinach 02 i 3 Wszystkie szczeciny nagle i ostro zakonczone. Szczeciny ro cofniete od brzegu rostrum, szczeciny int wachlarzowate, na brzegu gleboko powycinane, lezlt blisko siebie.

35 Studia nad Braohyohthoniidae 493 wedlug SCHWEIZERA(1948, 1956), FORSSLUNDA(1958) oraz oka Wymiary zów z Polski: 144 szerokosc 96 sensillus 35 ro 20 e1 35 odleglosc szczecin int 13 45 1,2 - - 169-106 37 23 38,2 15 54,3 1,3 Rozmieszczenie: Szwajcaria (locus typicus: Nationalpark, Grapa Mala), NRF, Dania, NRD, Austria, Polska, Ozechoslowacja. Rozmieszczenie w Polsce: kilka stanowisk w Tatrach. 23. Liochthoni'lls globulijer'lls (STRENZKE,1951) (rys. 40) Brachychthoniu8 globuliferu8 STRENZKE, 1951, Braohyohthonius globuliferus: SELLNlCK 1960, NIEDBALA 1968. Proterosoma znacznie wezsza niz histerosoma, ponadto jeszcze silnie zwezona przed szczecinami ex. Na proterosomie od szczecin ex do szczecin la biegna dwie silne chitynowe listwy. Strona grzbietowa pozbawiona jakichkolwiek pól. Sensillus z bardzo cienkim stylikiem i okragla glówka, na niej ostro osadzone drobne kolce. Szczeciny niejednakowego ksztaltu. Szczeciny na proterosomie waskie, ostro zakonczone. Szczeciny ro cofniete od brzegu rostrum, znacznie krótsze od szczecin la i int. Szczeciny tergitu N.A lekko, lancetowate, pozostalych tergitów szeroko lancetowate, ostro zakonczone. Wymiary wedlug STRENZKEGO(1951) oraz okazów z Polski: szerokosc sensillus 61 ro 187-199 101-108 29 26 11 52 2,0 Rozmieszczenie: NRF (locus typicus: Holsztyn, Pluss-See), NRD, Polska. Rozmieszczenie w Polsce: kilka stanowisk w województwie poznanskim.

494 W. Niedbala 36 24. Liochthonius horridus (SELLNlCK,1929) (rys. 41) Brachychthonius horridus SELLNICK, 1929 b, Brachychthonius horridus: WILLMANN 1931, BALOGH 1943, FORSSLUND 1958, SELLNICK 1960, Brachychthonius gisini: STRENZKE 1951. Proterosoma wezsza niz histerosóma, tylna czesc histerosomy jakby lekko obcieta. Strona grzbietowa pozbawiona jakichkolwiek pól. Jedynie MAHUNKA (1969) rysuje trzy pary pól interlameilarnych lezacych blisko siebie. Sensillus z gruba, wrzecionowata glówka, osb:o zakollczona, pokryta mocnymi, odstajacymi kolcami. Szczeciny stojace na wyraznych guzkach, szerokie, plaskie, ostro zakonczone, z kilkoma krótkimi zabkami na jednym z brzegów. Szczeciny ro daleko cofniete od brzegu rostrum, szczeciny int stoja blisko siebie. Wymiary wedlug SELLNICKA(1929b), BALOGIIA(1943), FORSSLUNDA(1958), MAHUNKI(1969) oraz okazów z Polski: szerokosc 140 93 sensilhis 32 ro 20 CI 25 odleglosc szczecin int 11 47-191 - 101 36 25 42 14 51,5 1,1-1,4 Rozmieszczenie: Grenlandia, Szwecja, Anglia, Francja, Szwajcaria, NRF, Austria, Polska (terra typica: Pojezierze Mazurskie), Wegry, Jugoslawia, Bulgaria, ZSRR (czesc europejska). Rozmieszczenie w Polsce: kilkanascie stanowisk z calego kraju. 25. Liochthonius hystricinus (FORSSLUND,1942) (rys. 42-43) Brachychthonius hystricinus FORSSLUND, 1942, Brachychthonius hystricinus: STRENZKE 1951, SCHWEIZER 1956, SELLNICK 1960. Podstawa proterosomy tak szeroka jak histerosoma. Na p'roterosomie od silnie zarysowanych garbów egzopseudostygmalnych ciagna sie dwie chitynowe listwy, skierowane przed szczecinami la do wewnatrz. Dwa rzedy czterech par pól interlameilarnych, których wielkosc zmniejsza sie ku podstawie proterosomy. Poza tym na stronie grzbietowej brak jakichkolwiek pól. Jednak u niektórych okazów z Polski obecne sa na proterosomie trzy pary pól podpseudostygmami, a takze na histerosomie kilka symetrycznie ulozonych pól. U okazów tych szczeciny CI i fi polozone na charakterystycznych wzgórkach. Sensillus z wygietym stylikiem i waska glówka zakonczona widelkowato, z mocno odsta-

37 Studia nad Brachychthoniidae, III 495 Rys. 39-44. 39-42 i 44 - habitus: 39 - Liochthonius gisini (SeRw.), 40 - L. globuliferus (STR.), 41 - L. horridus (SELLN.), 42 - L. hystricinus (FORSSL.), 44 - L. lapponicus (TRAG.). 43 - L. hystricinus (FORSSL.), sensilli.

496 W. Niedbala 38 jacymi kolcami. Szczeciny gladkie, ostro zakonczone, bardzo dlugie. Szczeciny ro lekko cofniete do brzegu rostrum, szczeciny la wygiete szerokim lukiem do wewnatlz, szczeciny ex skierowane na zewnatrz. Bardzo dlugie szczeciny int ustawione blisko siebie. Wymiary z Polski: wedlug FORSSLUNDA(1942), STRENZKEGO(1951) oraz okazów szerokosc sensillus ro el 172-204 91 30 26 36-119 43 30 50 38,7-59 0,9-1,4 Rozmieszczenie: USA, Szwecja (locus typicus: Kulbacksliden), Finlandia, Belgia, Hoh=mdia, Szwajcaria, NRF, Dania, NRD, Polska, Czechoslowacja, Bulgaria, ZSRR (czesc europejska i azjatycka), Mongolia. Rozmieszczenie w Polsce: kilkanascie stanowisk z województw pólnocnych. 26. Liochthonius lapponicus (TRAGARDH,1910) (rys. 44) Brachychthonius brevis var. lapponica TRAGARDH, 1910, Brachychthonius lapponicus: STRENZKE 1951, 1955, HAMMER 1954, SELLNICK 1960. Gatunek sredniej wielkosci o szerokiej podstawie proterosomy. Po obu stronach proterosomy od pseudostygm równolegle do jej brzegów ciagna sie schitynizowane linie. Strona grzbietowa pozbawiona rysunku. FORSSLUND(1964) zaznacza jednak cztery pary pól interlamellarnyeh na proterosomie. STRENZKE (1951) wspomina o wielu innych polach zarówno na proterosomie jak i histerosomie. Sensillus o widelkowato zakonczonej glówce z delikatnymi kolcami. Wszystkie szczeciny lekko lancetowate, krótkie, ostro zakonczone. Wymiary wedlug TRAGARDHA(1910), STRENZKEGO(1951, 1955), FORSS LUNDA(1964) oraz okazów z Polski: szerokosc 160 91 sensillus 30 ro 14 el 14 r- b 46-215 - 138 33 18,5 25 54 2,9-3,4

39 Studia nad Braohyohthoniidae, III 497 Rozmieszczenie: USA, Kanada, Grenlandia, Spitsbergen, Szwecja (terra typica: góry Sarek), Anglia, NRF, Polska, Ozechoslowacja, Jugoslawia, ZSRR (czesc europejska). Rozmieszczenie w Polsce: kilkadziesiat stanowisk z calego kraju. 27. Liochthonius muscorum FORSSLUND,1964 (rys. 45) Duzy gatunek o szerokiej podstawie proterosomy. Na proterosomie od jej krawedzi biegna dosrodkowo tuz ponad szczecinami ex az poza szczeciny la dwie chitynowe listwy. Na stronie grzbietowej zarówno proterosomy jak i histerosomy znajduja sie symetrycznie rozmieszczone pola. Sensillus o wydluzonej glówce, skosnie scietej na koncu, pokrytej delikatnymi kolcami. Szczeciny sredniej i, u nasady lekko rozszerzone, gladkie, ostro zakoilczone. Szczeciny ro lekko cofniete od brzegu rostrum, szczeciny la skierowane do wewnatrz, szczeciny ex skierowane na zewnatrz. Szczeciny int szeroko rozstawione. Wymiary wedlug FORSSLUNDA(1964) oraz okazów z Polski: szerokosc 200 117 sensillus 36 ro 23 e1 22 r- b 51-233 - 140 42 25 24 66 2,3-2,8 Rozmieszczenie: Szwecja (tena typica), l!~inlandia, Polska. Rozmieszczenie w Polsce: kilkanascie stanowisk glównie na poludniu kraju. 28. Liochthonius occultus NIEDEALA,1971 (rys. 46) Proterosoma znacznie wezsza od histerosomy. Po bokach od jej podstawy ciagna sie chitynowe listwy skierowane ku szczecinom la, laczace sie przed nimi delikatna linia. Na wysokosci szczecin ex listwy te rozgaleziaja sie, a w ich rozgalezieniach znajduja sie dwie pary wyraznych, nierównej wielkosci pól. Grzbietowa powierzchnia histerosomy gladka, pozbawiona rysunku i jakichkolwiek pól. Glówka sensillus tak dluga jak stylik, zaokraglona, pokryta delikatnymi kolcami. Dystalny kolce naj dluzszy i najgrubszy. Szczeciny histerosomy gladkie, waskie, ostro zakonczone, niemal równej i i jednakowego ksztaltu. Szczeciny la i ex skierowane do wewnatrz, szczeciny ro o polowe krótsze od szczecin int.

498 W. Niedbala 40 Rys. 45-50. 45-49 - habitus: 45 - Liochthoniu8 mu8corum 1"oRssL., 46 -L. occultu8 NIEDB., 47 - L. perpu8illu8 (BERL.), 48 - L. piluliferu8 (FORSSL.), 49 - L. plurno8u8 MAR. 50 - L. plumo8u8 MAR., wlosy interlamellarne.

41 Studia nad Brachychthoniidac, III 499 Wymiary: szerokosc sensillus ro CI 166-184 100-105 27 29 9 12 20,5-25 42 47 1,7-1,9 Rozmieszczenie: Polska (locus typicus: rezerwa t Pluznica pow. Strzelce Opolskie)..29. Liochthonius perpusillus (BERLESE, 1910) (rys. 47) BrachychthoniuB pcrpubill1~b BERLESE, 1910a, BrachychthoniuB pcrpubillub: WILLMANN 1928, SELLNICK 1929b, 1960, FORSSLUND 1942, 1957a, EVANS 1952, HAMMER 1952. Gatunek o dosc szerokiej podstawie proterosomy i lekko zwezajacych sie do tylu bokach histerosomy. Na proterosomie od podstawy pseudostygm poprzez nasade szczecin ex ciagna sie dwie chitynowe listwy, zaginajace sie przed szczecinami la. Na proterosomie cztery pary pól interlamellarnych, histerosoma pozbawiona jakichkolwiek pól. Sensillus sredniej i, o wrzecionowatej glówce z gesto osadzonymi, prostymi kolcami. Szczeciny proterosomy nieco krótsze niz histerosomy. Wszystkie gladkie, lekko rozszerzone od podstawy i ostro zakonczone. Szczeciny ro nieco cofniete od brzegu rostrum. Szczeciny la i ex zagiete do tylu. Wymiary wedlug BERLESEGO(1910a), SELLNICKA(1929b), FOltSSLUNDA (1957a), EVANSA(1952), STRENZKEGO(1955), GRANDJEANA(1963) oraz okazów z Polski: 174 szerokosc 91 sensillus 30 ro 21 CI 21 r- b 43-196 - 120 37 25 32 51 1,6-1,8 Rozmieszczenie: Ameryka Pólnocna, Grenlandia, cala Europa (term typica: Wlochy), Azja..

500 W. Niedbala Rozmieszczenie w Polsce: wiele stanowisk z calego kraju. Wielu autorów (JACOT1936b, FORSSLUND1942, 1957a, HAMMEN1959) przypuszcza, iz L. perpusillus jest identyczny z Brachychthonius brevis (MIcH.). Ze wzgledu jednak na zle zachowane typy, nie mozna tego stwierdzic. 30. Liochtltonius ljilulifm'us (lt'orsslund,1942) (rys. 48) BrachychthoniuB piluliferub FORSSLUND, 1942, Brach'!JchthoniuB piluliferub: EVANS 1952, STRENZKE 1955. Jeden z najmniej szych gatunków. Proterosoma u podstawy znacznie wezsza niz histerosoma, a ponadto przed szczecinami ex silnie zwezona. Rostrum wasko zaokraglone. Brak jakiegokolwiek rysunku na stronic grzbietowej. Sensillus z cienkim stylikiem i okragla glówka, gesto pokryta drobnymi kolcami. Szczeciny bardzo krótkie, waskie, ostro zakonczone. Szczeciny ro cofniete od brzegu rostrum. Wymiary wedlug FORSSLUNDA(1942), ]lvansa(1952), STRENZKEGO(1955) oraz okazów z Polski: szerokosc sensillus 61 145-186 75-90 22 10-19 Rozmieszczenie: USA, Szwecja (locus typiem;: Kulbaeksli~en), Anglia, NRD, Austria, Polska, Czechoslowacja. Rozmieszczenie w Polsce: jedno stanowisko - Dobrzany woj. szczecinskie. 31. Liochthonius plumoslls MAIIUNKA,1969 (rys. 49-50) Proterosoma wezsza niz histerosoma. Na pl'otei'osomie od szczecin ex az poza szczeciny la biegna szerokim lukiem dwie chitynowe linie. Brak pól na stronie grzbietowej (MAHUNKArysuje 3 pary malych pól interlamellarnych). Sensillus szeroko wrzecionowaty, górna strona glówki bardziej wypukla, z gestymi rzedami mocnych kolców. Szczeciny dlugie, szerokie, po obu stronach gesto i gleboko zabkowane, zwlaszcza szczeciny int. Szczeciny ro daleko od brzegu rostrum, odleglosc miedzy szczecinami int mniejsza niz u L. evansi (FORSSL.), a wieksza niz u L. horridus (SELLN.). "\Vymiary wedlug MAHUNKI(1969) oraz okazów z Polski: szerokosc 175-185 95-105

43 Studia nad Braohyohthoniidae, III 501 sensillus 38 ro 28 el 31-35 odleglosc szczecin int 15-16 48 1,5 Rozmieszczenie: Polska, Wegry (locus typicus: Tihany). Rozmieszczenie w Polsce: kilka stanowisk w województwach: zielonogórskim, bialostockim i lubelskim. 32. Liochthonius propinquus NIEDBALA, 1972 (rys. 51-52) Proterosoma nieco wezsza niz histerosoma, po jej bokach od podstawy cill!gnll!sie dwie chitynowe listwy poprzez nasade szczecin ex az po nasady szczecin la. Strona grzbietowa pozbawiona rysunku i jakichkolwiek pól. Sensillus o wll!skiej glówce, pokrytej drobnymi, niezbyt odstajll!cymi kolcami, na koncu dwa kolce ustawione widelkowato. Wszystkie szczeciny krótkie, gladkie, na proterosomie i na tergicie NA wll!skie, ostro zakonczone, natomiast na tergitach N M i PY majll! ksztalt lancetowaty i Sll!kilkakrotnie grubsze od szczecin lezll!cych z przodu ciala. Wymiary: 151-170 szerokosc 83-95 sensillus 28-33 ro 15-18 el 16-21 r- b 40-48 2,0-3,0 L. propinquus ró7;ni sie od zblizonego L. perpusillus (BEI{L.) mniejszymi wymiarami ciala, wezszll! glówkll! sensillus, krótszymi i innego ksztaltu szczecinami. Rozmieszczenie: Polska - kilkadziesill!t stanowisk z calego kraju (locus typicus: rezerwat "Swinia Góra" pow. Kielce). 33. LiochtllOnius sel'nichi (THOR, 1930) (rys. 53) Brachychthonius sellnic7ci THOJt, 1930, Brachychthonius scalaris FORSSLUND, 1942, Brachychthonius sellnic7ci: WEIS-FoGH 1948, HAMMER 1952b, SCHWEIZER 1956, FORSSLUND 1957a, SELLNICK 1960,

502 W. Niedbala 44 Bmchychthonius scalaris: STRENZKE 1951, 1955, HAMMER 1952b, 1954, SCHWEIZER 1956, ~ Brachychthonius nodosus WILLMANN, 1952, Liochthonius scalaris: CSISZAR i JELEVA 1962, SCIIALK 1965, 1968, KRIVOLUCKIJ 1966b, 1966c, NIEDBALA 1972f. Podstawa proterosomy szeroka, rostrum wasko zaokraglone, histerosoma szeroko owalna. Rostrum przed szczecinami la z charakterystycznymi progami. Strona grzbietowa pokryta symetrycznie ulozonymi polami. Sensillus o srednio dlugiej, na kolwu rozwidlonej glówce, gesto pokrytej drobnymi, przylegajacymi kolcami. Szczeciny wasko lancetowate, gladkie, krótkie i ostro zakonczone. Szczeciny TO przy koncu rostrum, dluzsze niz szczeciny la i int. Szczeciny la i ex skierowane do wewnatrz. Szczeciny int szeroko rozstawione. Wymiary wedlug THORA (1930), FOI~SSLUNDA(1942), IIA:MlVIEl~ (1954), STRENZKEGO(1955) oraz okazów z Polski: 42 22,6 18 - - 234 150 3,6 65,5 190 110 34 46,6 10 17 2,2 - Rozmieszczenie: Alaska, Kanada, Grenlandia, Spitsbergen (loeus typicus: Hiorthamn), cala Europa, Azja. Rozmieszczenie w Polsce: pospolity w calym kraju. Gatunek niezbyt dokladnie opisany przez THORA(1930), zostal pono'lvnie opisany przez FORSSLUNDA(1942) jako Brachychthonius scalaris. Przez dlugi czas rózni autorzy odrózniali te dwa "gatunki", póki STRENZKE(1955) nie wykazal ich identyc~nosci. Przypuszczam, ze Brachychthonius nodosus WILLlVI.,mimo zastrzezen lvill :MANNA(1952), jest identyczny z L. sellnicki. 'Wskazuja na to wymiary ciala (228 X140), ksztalt sensillus oraz i ksztalt szczecin. 34. Liochthonius simplex '(FORSSLUND,1942) (rys. 54) Brachychthonius simplex I<'ORSSLUND, 1942, Brachychthonius simplex: EVANS 1952, STRENZKli} 1955. Protcrosoma wezsza niz histerosoma. Boki histcrosomy prawie równolegle, tyl szeroko zaokraglony. Strona grzbietowa pozbawiona jakichkolwiek pól. Z boku proterosomy od jej podstawy poprzez nasady szczecin ex az po szczeciny la ciagna sie dwie chitynowe listwy. Sensillus sredniej i,jego stylik

/ 45 Studia nad Brachychthoniidae, III 503 krótszy od glówki. Glówka wrzecionowata, pokryta gesto kolcami. Szczeciny waskie, gladkie, ostro zakonczone, wszystkie mniej wiecej równej i. Szczeciny 1'0 nieco cofniete od brzegu rostrum. Szczeciny dl i d2 siegaja bruzdy 52 / C, I~ ;I" tl" df ~ P, h. 54 ~ 51 Rys. 51-56. 51 - Liochthonius propinquus NIEDB., habitus. 52 - L. propinquus NIEDB., szczeciny na notogaster. 53-56 - habitus: 53 - L. sellnicki (THOR), 54 - L. simplex (FORSSL.), 55 - L. strenzkei FORSSL., 56 - L. tuxeni (FORSSL.).

504 w. Niedbala 46 tu natomiast szczeciny e1 i e2 przekraczaj!!! bruzde t2 o okolo polowe swej i. Wymiary wedlug FORSSLUNDA(1942), EVANSA(1952) i STRENZKEGO(1955) oraz okazów z Polski: szerokosc 155 87 sensillus 29 ro 16 e1 15 42-188 - 99-30 - 17-18 - 43 2,4-2,5 Rozmieszczenie: Grenlandia, Szwecja (locus typicus: Kulbacksliden), Finlandia, Auglia, NRF, NRD, Polska, Ozechoslowacja, Wegry, Bulgaria, ZSRR (czesc azjatycka). Rozmieszczenie w Polsce: kilka stanowisk z województw pólnocnych. 35. Liochthonius strenzkei FORSSLUND,1963 Brachychthonius sellnicki: STRENZKE 1951, Liochthonius sellnicki: NIEDBALA 1972f. (rys. 55) Gatunek sredniej wielkosci. Grzbietowa strona przewaznie pozbawiona jakichkolwiek pól. Ozasem jednak widoc2!ne cztery pary pól interlamellarnych ustawionych w dwóch szeregach. Na histerosomie bardzo charakterystyczne dwa wzgórki, na których lez!!!szczeciny f1. Sensillus o wydluzonej, na koncu rozwidlonej glówce, pokrytej delikatnymi, przylegaj!!!cymi kolcami. Szczeciny krótkie, lekko lancetowate, ostro zakonczone. Szczeciny ro cofniete od. brzegu rostrum, szczeciny int szeroko rozstawionc. Wymiary wcdlug STRENZKEGO(1951) oraz okazów z Polski: 166 szerokosc 93 sensillub 28 ro 10 el 12 42-198 - 109-41 - 17,5-15,6-55,5 3,2-4,2 Poniewaz gatunek ten byl czesto mylony z L. sellnicki (THOR), jego rozmieszczenie jest trudne do ustalenia (terra typica: Holsztyn w NRF). Rozmieszczenie w Polsce: pospolity w calym kraju.

47 Studia nad B'lachychthoniidae, III 505 36. Liochthonius twijeni (FORSSLUND, 1957) (rys. 56) B'lachychthonius hyst'licinu8 var. tuweni FOR88LUND, 1957a, Liochthonius hyst'licinu8 f. tuweni: SCHALK 1968, NIEDBALA 1972a. Proterosoma O szerokiej podstawie i zaokraglonym rostrum. Na proterosomie od jej podstawy, poprzez nasady szczecin ex, az do szczecin la ciagna sie dwie chitynowe listwy. Strona grzbietowa pozbawiona jakichkolwiek pól. Sensillus o dlugim, lekko zgietym styliku i szeroko wrzecionowatej glówce pokrytej rzadkimi, odstajacymi kolcami. Szczeciny sredniej i, waskie (szersze jednak niz u L. perp1lsillus), ostro zakonczone. Szczeciny la skierowane do wewnatrz, a szczeciny ex na zewnatrz. Wymiary wedlug FORSSLUNDA (1957a) oraz okazów z Polski: szerokosc sensillus 'lo 'l-b 'l-b e1 160-190 97-115 36-37 25 27,3-31,3 49,4-53,7 1,7-1,8 Rozmieszczenie: Islandia (locus typicus: Skagsfjord.hur), NRD, Polska. Rozmieszczenie w Polsce: kilka stanowisk z województw: poznanskiego, rzeszowskiego i krakowskiego.. L. tuxeni bardziej zblizony jest do L. perpusillus (BERL.) niz do L. hystricinus (FORSSL.). Z tym drugim nie lacza go zadne cechy wspólne. Szczeciny ma krótsze i sensillus innego ksztaltu. Uwazam zatem, iz powinien byc traktowany jako samodzielny gatunek, a nie jako odmiana (forma) L. hystricinus (FORSSL.). I' GATUNKI EUROPEJSKIE NIEZNANE AUTOROWI Z POLSKI' Zamieszczam ponizej opisy pozostalych dziesieciu gatunków znanych z Europy, nie znalezionych jednak przeze mnie w Polsce. Nie uwzgledniam ich w kluczu do oznaczania, poniewaz nie zawsze jestem pewien ich przynaleznosci rodzajowej. Z tego samego wzgledu uzywam na ogól nazw w oryginalnej kombinacji. Brachychthonius borealis KRIVOLUCKlJ, 1965 Proterosoma wezsza niz histerosoma. Rostrum na brzegu z drobnymi zabkami. Strona grzbietowa pokryta slabo zesklerotyzowanymi plytkami. Sensillus o wasko wrzecionowatej glówce pokrytej drobnymi kolcami. Szczeciny

506 w. Niedbala 48 krótkie, gladkie, wa,skie, ostro zakonczone. Wymiary: 161, szerokosc 88, sensillus 20-22, szczecin 8. Zblizony do Brachychochthonius jacoti (EVANS),lecz ma nieco inny ksztalt sensillus oraz nieco odmienny uklad plytek na stronie grzbietowej, a zwlaszcza charakterystyczne ulozenie w ksztalt kola silnie zesklerotyzowanych plytek na ter gicie NA. Nalezy prawdopodobnie do rodzaju Brachychochthonius JAC. Rozmieszczenie: w ZSRR. znany z jednego stanowiska w okolicach Archangielska Brachychthonius expolit1ls BERLESE, 1910 Brachychthonius brevis var. expolitus BERLESE, 1910a. Wedlug BERLESEGO(1910a) forma ta rózni sie od Brachychthonius berlesei WU_LM.tym, ze ma gladka, powierzchnie grzbietowa, i krótki sensillus. HAMMEN (1959) ogla,dal typ, który jednak byl w tak zlym stanie, ze jego identyfikacja byla niemozliwa. Autor ten przypuszcza, ze gatunek ten nalezy do rodzaju Liochthonius HAMMEN. Wymiary: 200, szerokosc 130. Rozmieszczenie: Wlochy (terra typiea). Brachychthonius clavatus FORSSLUND,1942 Proterosoma nieco wezsza od histerosomy. Szeroko zaokra,glone rostrum oraz tyl histerosomy. Na proterosomie trzy I)ary pól interlamellarnych. Grzbietowa strona histerosomy pozbawiona jakiegokolwiek rysunku. Sensillus z dlugim stylikiem i okra,gla, glówka" pokryta, drobnymi, delikatnymi kolcami. Szczeciny krótkie, gladkie, wa,skie, ostro zakonczone. Dlugosc 223, szerokosc 123. CSISZARi JELEVA (1962) oraz SCHALK(1968) zaliczaja, B. clavatus do rodzaju Liochthonius HAMMEN,co zreszta, wynika z opisu i rysunku. Gatunek ten nalezy do grupy L. globuliferus (STR.) - z okra,gla, glówka, sensillus. Odróznialny od nich dzieki znacznie wiekszym wymiarom ciala. Rozmieszczenie: Szwecja (locus typicus: Kulbacksliden), Finlandia, NRD, Bulgaria, ZSRR (czesc europejska). Eobrachychthonius formosus COOREMAN,1947 Najbardziej charakterystyczne dla tego gatunku sa, duze czworoka,tne pola na srodku histerosomy. Z boku uklad malych, symetrycznych pól. Z boku proterosomy nieregularne, polozone symetrycznie, chitynowe listwy. Sensillus dlugi, z wrzecionowata, glówka" pokryta, mocnymi kolcami. Szczeciny krótkie, gladkie, wa,skie, ostro zakonczone. Szczeciny ro dluzsze niz szczeciny la i int. Wymiary: 210, szerokosc 110, sensillus 42, szczecin 12.

Studia nad Brachychthoniidae, III 507 Wedlug COOREMA:NA (1947) gatunek ten ma podobny rysunek na stronie grzbietowej do Brachychthonius scalaris FORSSL.[ = Liochthonius sellnicki (THOR)]. Jednak na pewno nie nalezy do rodzaju Liochthonius HAMMENna co wskazuje polozenie szczecin notogastralnych. Rozmieszczenie: Belgia (locus typicus: Kalmthout). Brachychthonius furcatus WEIS-FoGH, 1948 Bardzo maly gatunek o szerokim rostrum, na brzegu drobno zabkowanym. Na proterosomie od szczecin ex do szczecin la biegna dwie chitynowe listwy, które lacza sie ze soba. Strona grzbietowa pokryta ornamentacja symetrycznie lezacych plytek. Sensillus krótki, z wrzecionowata glówka pokryta drobnymi kolcami. Szczeciny krótkie, palcowato rozgalezione. Wymiary: 140, szerokosc 70. WEIS-FoGH (1948) uwaza, ze gatunek ten jest bardzo bliski Brachychthonius bimaculatu8 WILLM., lecz nie ma pierscieniowatych pól na tergicie NA. Przynaleznosc do rodzaju Brachychthoniu8 BERI.. nie jest pewna. Rozmieszczenie: Dania (terra typica). Brachychthoniu8 furcillatu8 WILLM.ANN,1942 Duzy gatunek o proterosomie znacznie wezszej niz histerosoma. Rostrum szeroko zaokraglone. Na proterosomie od szczecin ex ponad szczecinami la biegnie pólkolista, chitynowa listwa. Cztery pary pól interlamellarnych. Na histc'rosomie brak jakiegokolwiek rysunku. Sensillus dlugi o glówce widelkowato rozwidlonej, pokrytej drobnymi kolcami. Szczeciny dlugic, gladkie, waskie, ostro zakonczone. Szczeciny int leza tuz przy pseudostygmach. Wymiary: 234, szerokosc 134, sensillus 50, szczecin 35-40. Nalezy niewatpliwie do rodzaju Liochthoniu8 HAlVIMENi jest blisko spokrewniony z L. hystricinu8 (FORSSL.),od którego rózni sie krótszymi szczecinami i ksztaltem sensillus. Rozmieszczenie: Dania, NRF (locus typicus: brzeg jez. Sager-Meer), Czechoslowacja, Polska. Liochthoniu8 laetepictu8 (BERLESE, 1910) BrachychthoniuB laetepictub BERLESE, 1910b, BrachychthoniuB Bellnicki: EVANS 1952, l BrachychthoniuB neobimpler» SCHWEIZER, 1956. Duzy gatunek o kraglawej i bardzo szerokiej histerosomie (patrz FORSSLUND 1957a, rys. 14). Rostrum szeroko zaokraglone. Na proterosomie na wysokosci szczecin la wygieta do przodu chitynowa listwa. Od szczecin ex pod pseudostygmami i szczecinami int wygieta do tylu chitynowa listwa. Sensillus krótki o wrzecionowatej glówce, pokrytej kolcami. Szczeciny krótkie, gladkie, szerokie

;')08 W. Niedbala 50 u podstawy, na koneu zaostrzone. Wymiary: 220-240, szerokosc 130-155, e1 18. Gatunek ten jest charakterystyczny ze wzgledu na duza szerokosc i okragly ksztalt ciala. Ro~mie.~zczenie: Grenlandia, Spitsbergen, Szwecja, Belgia, Holandia, Hiszpania, Wlochy (terra typica), Szwajcaria, NRF, Wegry, ZSRR (czesc azjatycka). Przypuszczam, ze nie opisany, a jedynie narysowany i zmierzony przez SCHWEIZERA(1956) BTachychthonius neosimplex okaze sie synonimem L. laetepictus (BERL.). Wskazywalyby na to wymiary i ksztalt ciala. Dzieki uprzejmosci dra O. BADERAmoglem zbadac typ B. neosimplex (N 1585). Okaz byl jednak w zlym stanic i nie moglem zauwazyc wielu szczególów morfologicznych. Wy-' miary: 256, szerokosc 159, sensillus 34, szczecin ro 18. Eobrachychthonius longisetosus OSISZAR,1961 Wydluzone cialo o równoleglych bokach histerosomy, z tylu szeroko zaokraglone. Na proterosomie trzy pary pól interlamellarnych. Strona grzbietowa histerosomy pozbawiona jakiegokolwiek rysunku. Sensillus dlugi o waskiej, wrzecionowatej, ostro zakonczonej glówce, pokrytej drobnymi kolcami. Szczeciny dlugie, proste, waskie na calej i, gladkie, ostro zakonczone. Wymiary: 189, szerokosc 98, szczecin e1 40. Rózni sie od pozostalych gatunków rodzaju EobTachychthonius JAC. przede wszystkim dlugimi szczecinami. Rozmieszczenie: Wegry (locus typicus: Szakonyfalu). EobTachychthonius mooseri HAMMEN, 1950 Duzy gatunek o proterosomie wezszej i znacznie krótszej niz histerosoma. Przednia czesc rostrum trapezowata. Boki histerosomy prawie równolegle. Na proterosomie, za rostrum dwa schodkowate wzniesienia. Na stronie grzbietowej histerosomy zaledwie kilka drobnych, symetrycznie ulozonych pól. Sensillus krótki, z krótkim stylikiem i wrzecionowata, pokryta drobnymi kolcami glówka. Szczeciny krótkie, waskie, gladkie, ostro zakonczone. Szczeciny la dluzsze niz ro. Wymiary: 250, szerokosc 180. Latwo odróznialny od pozostalych gatunków rodzaju Eobrachychthoniu8 JAC.: jest z nich najwiekszy i ma charakterystycznie, trapezowato zakonczone rostrum, a na nim wspomniane schodkowate wzniesienia. Rozmieszczenie: Holandia (locus typicus: Sint Pietersberg). Liochthoniu8 pedunculariu8 (STRENZKE, 1951) Duzy gatunek o szerokim ciele. Na proterosomie i histerosomie uklad niewielu symetrycznych pól. Sensillus o dlugim styliku i okraglawej glówce, zakonczonej widelkowato. Szczeciny stosunkowo dlugie, gladkie, waskie, ostro zakonczone. Wymiary: 210-220, szerokosc 130, szczecin e131.