PARLAMENT EUROPEJSKI 2004 Komisja Rozwoju Regionalnego 2009 3.12.2007 DOKUMENT ROBOCZY w sprawie roli wolontariatu w kształtowaniu spójności gospodarczej i społecznej Komisja Rozwoju Regionalnego Sprawozdawca: Marian Harkin DT\691799.doc PE 396.679v01-00
Rys historyczny Wolontariat wnosi bezcenny wkład w życie społeczeństwa. Zaangażowanie w działalność wolontariacką stanowi wyraz demokracji uczestniczącej, a dzięki partnerskiemu współdziałaniu z demokracją przedstawicielską umożliwia aktywne obywatelstwo. Wolontariat sprawia, że obywatele mogą stać się czynnikiem zmian we własnym środowisku, a nie tylko zwykłymi odbiorcami świadczeń ze strony państwa. Zmienia stosunki między obywatelem i państwem z relacji klient opiekun na takie, w których dzięki zbiorowemu działaniu obywatel ma do odegrania znaczącą rolę we wnoszeniu pozytywnego wkładu w życie społeczności. Na szczeblu europejskim promowanie wolontariatu za pomocą polityki regionalnej oraz wsparcie wolontariatu przez fundusze regionalne lub Fundusz Spójności pomoże ustanowić bezpośrednie więzi między obywatelami, ich społecznościami i UE. Na szczeblu globalnym działalność wolontariacka może być postrzegana jako antidotum na negatywne skutki globalizacji, ponieważ obywatele mogą nie tylko być konsumentami, ale mogą działać jako katalizator zmian, wpływając na lokalne działania służące poprawie gospodarczej i społecznej jakości życia swojej społeczności, a w ten sposób propagują poczucie przynależności do miejsca i poczucie więzi. Wolontariusze mogą także zwiększać wartość pozytywnych skutków globalizacji angażując się w e-wolontariat lub wolontariat wirtualny. Wirtualny wolontariat oznacza działalność wolontariacką prowadzoną w całości lub w części przez Internet. Umożliwia on działalność wolontariacką osobom, które z powodu ograniczeń czasowych, osobistych preferencji, niepełnosprawności lub obowiązków domowych nie mogą lub nie chcą zajmować się wolontariatem w określonym miejscu. Wolontariat ułatwia tworzenie wysokiego poziomu kapitału społecznego. Pojęcie kapitału społecznego jest coraz częściej używane przez różne organizacje (np. OECD i Bank Światowy) w kontekście lokalnego rozwoju gospodarczego i społecznego, wykluczenia społecznego i rodzącej się gospodarki społecznej. Wolontariat jest prawdopodobnie naszą najcenniejszą formą energii odnawialnej i przyczynia się do pozytywnej zmiany społecznej. UE już podjęła kilka inicjatyw w dziedzinie wolontariatu: PE 396.679v01-00 2/10 DT\691799.doc
Obecne działania Rady: Rezolucja Rady w sprawie działań młodzieży w ramach wolontariatu została przyjęta w dniu 16 listopada 2007 r. Rezolucja ma na celu zdefiniowanie i zebranie wspólnych celów działań w ramach wolontariatu w bardziej usystematyzowany sposób za pośrednictwem otwartej metody koordynacji (OMC) w punktach poświęconych: Spójności społecznej: W rezolucji stwierdzono, że wolontariat odgrywa istotną rolę w upodmiotowieniu młodzieży, w szczególności tej mniej uprzywilejowanej, co prowadzi do jej aktywniejszego udziału w życiu społecznym i współpracy międzypokoleniowej. Wspiera wartości demokracji i solidarności. Spójności gospodarczej: W rezolucji podkreślono, że umiejętności i kompetencje nabyte podczas działań w ramach wolontariatu mogą przyczyniać się do zwiększenia możliwości znalezienia zatrudnienia przez młodzież i ułatwiać przejście od nauki do pracy. Pomoże to osiągnąć cele strategii lizbońskiej. Działania zalecane przez Radę: Rada zaleca, aby Komisja dążyła do zorganizowania europejskiego roku wolontariuszy. Sama Rada zamierza dalej rozwijać i wspierać obecne inicjatywy na szczeblu europejskim propagujące wolontariat. Obecne działania Komisji: Program Europa dla obywateli na lata 2007-2013: Program dostarcza instrumenty umożliwiające propagowanie aktywnego obywatelstwa. Program Młodzież w działaniu na lata 2007-2013: Celem tego programu jest zapewnienie młodzieży możliwości pozaformalnego i nieformalnego uczenia się w wymiarze europejskim. Jednym z działań w ramach tego programu jest Wolontariat Europejski. Paszport młodzieżowy (Youthpass) Paszport młodzieżowy to specjalny instrument uznawania wyników na szczeblu europejskim, opracowany przez Komisję i mający na celu uznawanie wyników DT\691799.doc 3/10 PE 396.679v01-00
kształcenia uzyskanego podczas działań organizowanych w ramach programu Młodzież w działaniu. Europejski pakt na rzecz młodzieży Europejski pakt na rzecz młodzieży, stanowiący część strategii lizbońskiej, zachęca młodzież do angażowania się w działalność wolontariacką 1. Komunikat Komisji 2 W komunikacie uznano, że umiejętności i kwalifikacje nabyte podczas działalności wolontariackiej mogą przyczynić się do ułatwienia przejścia od nauki do pracy. Definicja Dla potrzeb niniejszego sprawozdania będę definiować wolontariat stosując następujące kryteria: 1) działalność wolontariacka nie jest podejmowana za wynagrodzeniem, tzn. odbywa się bez wynagrodzenia; 2) dana osoba podejmuje ją z własnej, nieprzymuszonej woli; 3) przynosi korzyści osobom trzecim, spoza kręgu rodziny i znajomych; 4) jest dostępna dla wszystkich. Istnieje szereg różnych typów działalności wolontariackiej, które obejmują pomoc wzajemną i/lub samopomoc, filantropię lub służbę innym, prowadzenie kampanii i udzielanie poparcia oraz udział i samorządność 1. Wkład wolontariatu w spójność społeczną Działalność wolontariacka wspiera cele lizbońskie poprzez 1) Promowanie zdolności do zatrudnienia Wolontariat odgrywa ważną rolę w zdobywaniu umiejętności oraz zwiększaniu zdolności do zatrudnienia. Jest również środkiem uczenia się przez całe życie. Wolontariusze zdobywają szereg umiejętności i kompetencji, poczynając od umiejętności twardych (kwalifikacje zawodowe), w tym umiejętności organizacyjnych i umiejętności zarządzania czasem, 1 Załącznik 1 do wniosków prezydencji Rady: Bruksela 2005, (7619/05) 2 COM(2007)498 PE 396.679v01-00 4/10 DT\691799.doc
umiejętności oceny i składania sprawozdań, umiejętności planowania i przygotowywania budżetu, a kończąc na umiejętnościach miękkich (zdolności interpersonalne), chociażby takich jak umiejętność porozumiewania się, opieki, negocjowania i słuchania. W opinii Komisji, wyrażonej w jej najnowszym komunikacie w sprawie działań na rzecz pełnego udziału młodych ludzi w edukacji, zatrudnieniu i społeczeństwie 2, wolontariat jest cennym doświadczeniem, umożliwiającym młodym ludziom zdobywanie umiejętności w drodze nieformalnego uczenia się, a także ułatwiającym im przejście od nauki do pracy. Należy jednak zwrócić uwagę na to, że chociaż wolontariat stanowi ważny instrument zwiększania szans zatrudnienia, nie zastępuje płatnego zatrudnienia. 2) Promowanie integracji społecznej Jako nieformalny i pozaformalny sposób uczenia się wolontariat oferuje prawdziwe możliwości osobom wykluczonym z oficjalnego systemu edukacji, a także długotrwale bezrobotnym. Dostępne wyniki badań wskazują na to, że osoby zaangażowane w wolontariat mają mniejsze szanse stać się bezrobotnymi3. W Europie bezrobocie wśród młodzieży wynosi 17,4% i w ciągu ostatnich 25 lat nie udało się osiągnąć prawdziwego przełomu w zakresie jego ograniczenia, pomimo ogólnego wzrostu osiągnąć edukacyjnych 4. Biorąc pod uwagę, że niemal co szósty młody człowiek w UE przedwcześnie kończy naukę szkolną, a jedna czwarta pełnoletniej młodzieży (w wieku 25-29 lat) nie ukończyła szkoły ponadgimnazjalnej 5, umiejętności zdobyte przez wolontariuszy mogą okazać się niezwykle cenne dla zapewniania dostępu do zatrudnienia i promowania integracji społecznej. Wartość ekonomiczna wolontariatu Jak wynika z raportu Uniwersytetu im. Johna Hopkinsa Ocena społeczeństwa obywatelskiego i wolontariatu, opublikowanego dnia 25 września 2007 r. 6, w wielu krajach sektor społeczeństwa obywatelskiego wnosi do produktu krajowego brutto prawie tyle samo co branża budowlana i finansowa, a dwa razy tyle, co sektor przedsiębiorstw użyteczności publicznej. Oznacza to, że w badanych krajach odpowiada on za 5-7% PKB. Takie wnioski 1 Jak zmierzyć działalność wolontariacką - praktyczne narzędzia. Sektor niezależny i wolontariusze Narodów Zjednoczonych. 2 COM(2007)498 3 Raport końcowy Zgromadzenia Ogólnego CEV, które odbyło się 23/03/07 w Paryżu we Francji 4 COM(2007)498 5 COM(2007) 498 6 www.jhu.edu/ccss DT\691799.doc 5/10 PE 396.679v01-00
wynikają z danych przedstawionych przez oficjalne instytucje statystyczne ośmiu krajów (Australii, Belgii, Kanady, Czech, Francji, Japonii, Nowej Zelandii i Stanów Zjednoczonych). Warto zauważyć, że dwadzieścia dalszych krajów, tak uprzemysłowionych, jak i rozwijających się, zobowiązało się do wydania takich rachunków satelitarnych, a jeszcze kilka innych ma rozpocząć wdrażanie. Jest to wyraźna oznaka tego, że coraz więcej krajów uznaje znaczenie włączenia działalności wolontariackiej do rachunków narodowych. Niedawne badanie dotyczące organizacji na terenie całej Europy, które opierają się na wolontariuszach, wykazało wysoki poziom wartości: na każde 1 euro wydane przez organizacje na wsparcie wolontariuszy otrzymują one średni zysk o wartości 3-8 euro 1. Wyraźnie pokazuje to wartość dodaną wolontariatu. Stosunek między kapitałem społecznym, w formie ogólnego zaufania i związanej z tym działalności, a różnicami regionalnymi we wzroście gospodarczym. Opublikowano wiele prac badawczych na temat wpływu zaufania i związanej z nim działalności (wolontariatu) prowadzącej do zwiększenia kapitału społecznego. Ogólny wniosek z badań jest taki, że społeczeństwa cieszące się dużym zaufaniem wykazują się wyższymi wskaźnikami inwestycji i wzrostu 2 3 4. Należy jednak zauważyć, że nie ma powszechnej zgody w tej kwestii 5. Jeżeli chodzi o wysoki poziom kapitału społecznego (którego jednym ze składników jest zaufanie), istnieje szereg prac badawczych, w których podkreśla się związki między wysokim poziomem kapitału społecznego i zwiększonym wzrostem gospodarczym. Kapitał społeczny odnosi się do związków między osobami czyli sieci społecznych oraz wynikających z nich norm wzajemności i zaufania (Putnam 2000:19). Chociaż trudno jest zwięźle zdefiniować kapitał społeczny, najważniejszym elementem pojęcia kapitału społecznego jest fakt, że ludzie inwestują w siebie nawzajem i uczestniczą w tworzeniu sieci. Wolontariat znacznie zwiększa kapitał społeczny danego społeczeństwa. 1 Działalność wolontariacka, Instytut ds. badań nad wolontariatem i wolontariatu. Anglia, wrzesień 2007 r. 2 Zaufanie i wzrost, autorzy: Paul Zak i Stephen Knack 3 Analiza Francisa Fukuyamy dotycząca zaufania, 1995 4 Stephen Knack i Philip Keefer (1995,1997), Dokument nt kapitału społecznego 5 Dokument do dyskusji Tinbingen Institiute, TI 2002-049/3, http// www.tinbingen.nl PE 396.679v01-00 6/10 DT\691799.doc
W wielu opracowaniach, takich jak Kapitał społeczny w analizach europejskich wartości 1, sformułowano wniosek, że kapitał społeczny w kontekście aktywnej działalności wolontariackiej jest pozytywnie związany z regionalnym wzrostem gospodarczym. Podobnie, w Badaniu nierówności społeczno-ekonomicznych między regionami UE autorstwa Daniela Moucque a 2 stwierdzono, że kapitał społeczny stanowi istotny czynnik zmniejszania nierówności między regionami UE. Autor proponuje długofalową strategię, która dotyczy jednocześnie wielu aspektów problemu braku konkurencyjności i potrzeby zbudowania kapitału społecznego w regionie, jego kultury biznesowej, struktury administracyjnej, umiejętności siły roboczej i bazy produkcyjnej. Wolontariat, jako nieodłączna część kapitału społecznego, odgrywa ważną rolę w zmniejszaniu nierówności gospodarczych. Wkład wolontariatu w spójność społeczną 1) Wolontariat przekłada wartości europejskie na praktykę Ogólnie rzecz ujmując, wolontariusze pracują na rzecz bardziej zintegrowanego społeczeństwa, posiadającego wyższy poziom spójności społecznej. Kluczowym składnikiem wolontariatu jest solidarność. 2) Wolontariat może promować solidarność międzypokoleniową Międzypokoleniowa działalność wolontariacka zwiększa łączność młodzieży z ich społecznością i umożliwia osobom starszym wnoszenie wkładu w oparciu o ich doświadczenia i wiedzę fachową. Synergie wytworzone przez międzypokoleniowy wolontariat mogą znacznie się przyczynić do spójności społecznej. 3) Wolontariat może promować integrację i dialog międzykulturowy Wolontariat ułatwia imigrantom i obywatelom państw trzecich zaangażowanie się w życie lokalnej społeczności. Ułatwia także dialog międzykulturowy i wymianę doświadczeń i może być instrumentem, dzięki któremu młodzi ludzie będący wolontariuszami za granicą zdobywają pozytywne doświadczenie różnorodności i w ten sposób przyczyniają się do 1 Ton Van Schaik, Uniwersytet Tilburg, Ton Van Schaik:schaik@kub.nl 2 Daniel Moucque pracuje w Dyrekcji Generalnej ds. Polityki Regionalnej Komisji Europejskiej. Był redaktorem szóstego sprawozdania okresowego i jednym ze współautorów pierwszego sprawozdania w sprawie spójności. DT\691799.doc 7/10 PE 396.679v01-00
zapobiegania dyskryminacji i uprzedzeniom. 4) Wolontariusze mogą odegrać kluczową rolę w podzielonych społeczeństwach W Irlandii Północnej wolontariusze, w wielu przypadkach wspierani przez środki finansowe z PEACE lub INTEREG, odegrali kluczową rolę w pojednaniu i budowaniu pokoju. Wolontariusze wywodzący się z różnych tradycji społecznych i politycznych oraz mający różne korzenie religijne współpracowali przy konkretnych projektach i dzięki tej działalności pomogli odbudować więzi zaufania między podzielonymi społecznościami. 5) Wolontariusze mogą zwiększyć atrakcyjność regionów Wolontariusze mogą to osiągnąć, wnosząc wkład w trwały rozwój, wiedzę o środowisku naturalnym oraz działalność ekologiczną. W szczególności na terenach wiejskich mogą wnieść duży wkład w rozwój turystyki ekologicznej. 6) Wolontariusze odgrywają bardzo ważną rolę w ochronie ludności Wolontariusze często stanowią kluczowy czynnik reagowania na katastrofy spowodowane przez człowieka lub klęski żywiołowe. Także takie plany jak sąsiedzka straż dają poczucie bezpieczeństwa mieszkańcom danego terenu i w ten sposób poprawiają jakość życia. 7) Wolontariusze przyczyniają się bezpośrednio do rozwoju kulturalnego Ich wkład gwarantuje coraz większą liczbę możliwości wyrazu i udziału w kulturze. Może to rodzić dumę ze swojego miejsca lub poczucie tożsamości, powodując, że dany region będzie bardziej atrakcyjny dla mieszkających tam osób. Kilka zaleceń 1) Zachęcanie państw członkowskich i regionów do uznania wartości wolontariatu w promowaniu spójności społecznej i gospodarczej, do partnerskiej współpracy z organizacjami wolontariackimi, a po wnikliwych konsultacjach z sektorem wolontariatu do opracowania planów i strategii umożliwiających uznanie, docenienie, wspieranie, ułatwianie i zachęcanie do działalności wolontariackiej na rzecz osiągnięcia tych celów. PE 396.679v01-00 8/10 DT\691799.doc
2) Zadbanie, aby wolontariat był uznawany za wkład we współfinansowanie projektów korzystających z finansowania ze środków europejskich. 3) Zaapelowanie do państw członkowskich i regionów o podejmowanie rzeczywistych starań w celu ułatwienia organizacjom wolontariackim dostępu do finansowania, bez konieczności wypełniania zbyt wielu formularzy, bez zbędnych przepisów czy biurokracji, ale przy zachowaniu koniecznych środków kontroli wydatkowania pieniędzy publicznych. 4) Zadbanie, aby wartość ekonomiczna wolontariatu została włączona do rachunków narodowych, ponieważ wiarygodne informacje mają kluczowe znaczenie, jeśli te cenne zasoby mają rozwinąć swój pełny potencjał. 5) Promowanie międzypokoleniowego wolontariatu, a w szczególności programów dla wolontariuszy-seniorów. Będzie to coraz ważniejsze ze względu na zmiany demograficzne. 6) Zbadanie możliwości przyjęcia europejskiej karty wolontariuszy ustanawiającej rolę organizacji wolontariackich, z uwzględnieniem ich praw i obowiązków. 7) Umocnienie uznawania wolontariatu za działalność pozwalającą na zdobywanie kwalifikacji i umiejętności za pośrednictwem paszportu młodzieżowego (YOUTHPASS) oraz rozważenie stworzenia wersji rozbudowanej i rozszerzonej, obejmującej wszystkie grupy wiekowe, np. paszportu wolontariusza. 8) Promowanie wolontariatu poprzez edukację na wszystkich szczeblach, ale w szczególności za pośrednictwem prac społecznych, gdy osoby uczące się pracują z grupami różnych społeczności w ramach modelu partnerskiego i stanowi to część ich programu nauki/programu studiów wyższych. 9) Znalezienie sposobów i mechanizmów zagwarantowania, że wolontariusze z grup marginalizowanych społecznie będą mogli w pełni uczestniczyć w projektach wolontariatu i poczuwać się do odpowiedzialności za te projekty. 10) Zbadanie możliwości wprowadzenia do prawa wspólnotowego podstawy prawnej, dzięki której organizacje wolontariackie byłyby zwolnione z podatku VAT. DT\691799.doc 9/10 PE 396.679v01-00
11) Wezwanie państw członkowskich o usunięcie przeszkód dla wolontariatu, przy jednoczesnym poszanowaniu zasady pomocniczości. PE 396.679v01-00 10/10 DT\691799.doc