ISSN 1392-7450 SOTER 2010.35(63) Lenkijos tautos atminties institutas Wizytacje generalne diecezji wileńskiej w XVII XVIII w. Ewolucja problematyki Straipsnyje siekiama atskleisti, kaip XVII XVIII a. Vilniaus vyskupijoje evoliucionavo vizitatorių keliamos problemos ir jų aptarimas vizitacijų medžiagoje. Analizuojami 1633 1784 m. vizitacijų aktų rinkiniai, pradedant vyskupu Abraomu Vaina ir baigiant vyskupu Ignotu Jokūbu Masalskiu. Autorius pažymi, jog nuo XVII a. vidurio didžiausia naujovė buvo fundacinių dokumentų įtraukimas į vizitacijų medžiagą, pati medžiaga tapo išsamesnė ir smulkmeniškesnė. Nuo XVIII a. daugiau dėmesio skirta ūkiniams reikalams aprašyti. Daugiausia naujovių vizitacijų medžiagoje pastebėta vyskupo I. J. Masalskio laikais. th and 18 th cen- A. Woyna and finishing with Bishop I. J. Massalski. It can be concluded that starting from mid-17 th century the became more thorough and detailed. Starting from the 18 th century, much more attention was paid to the household themes. When talking about issues discussed in the visitations, most novelties were introduced in the times of Bishop I. J. Massalski. Wstęp Wizytacje kanoniczne znane były w Kościele już w pierwszych stuleciach istnienia chrześcijaństwa. W ciągu następnych wieków kształt instytucji wizytacji został określony przez dwie wielkie reformy: karolińską i trydencką. Pierwsza wyznaczyła zasady wizytacyjne dla średniowiecza, druga dla czasów nowożytnych. 1 Biskupi realizując cele wyznaczone przez Wielki Sobór wprowadzenie zdrowej i czystej nauki katolickiej, wypędzenie herezji, zachowanie dobrych obyczajów a poprawa złych, zachęcenie i umocnienie ludu w pobożności przez namowy i upomnienia, utwierdzenie w pokoju i prawości, a także wydanie innych owoców wśród wiernych, stosownie do miejsca, czasu i możliwości, wedle roztropności wizytatorów 2 określali zakres spraw, które miały szego opracowania jest ukazanie ewolucji problematyki podejmowanej przez wizytatorów w diecezji wileńskiej w ciągu dwóch stuleci XVII i XVIII. Analizą objęte zostały zbiory akt wizytacyjnych z lat 1633 1784, od czasów biskupa Abrahama Wojny do Ignacego Jakuba Massalskiego.
100 Wizytacja zlecona przez biskupa Abrahama Wojnę Niestety, nie znamy formularza, według którego spisano najstarszy zachowany zbiór akt z roku 1633 powstawały zgodnie z wcześniejszymi ustaleniami i wskazaniami ordynariu- cyborium, zabezpieczeniem olejów i wody święconej (Visitatio ciborii, Visitatio oleorum sacrorum, Visitatio fontis). Po zapoznaniu się z gmachem kościoła i jego wnętrzem (Visitatio fabricae ecclesiae et altarium) duchowny koncentrował się na sprzętach służących sprawowaniu liturgii i ozdobie świątyni (Visitatio supellectilis ecclesiasticae). Porządek lustracji zakrystii od najcenniejszych sreber, poprzez inne metale, od ornatów i antepediów, poprzez alby i komże do szat kielicha utrwalił się na kolejne stulecia, odstępstwa od niego są sporadyczne. Po wyjściu z kościoła uwaga wizytatora kierowała się na sprawy gospodarcze. Duchowny oglądał plebanię, lustrował dochody i dokumenty (Visitatio erectionis, Visitatio domus plebanalis, Visitatio decimarum, Visitatio piorum legatorum, Visitatio iurium et privilegiorum ecclesiae) oraz księży i ich wywiązywanie się z obowiązków kapłańskich (Visitatio personae parochi, Visitatio vicarii, Visitatio personarum mansionariorum, Visitatio praedicationis verbi Dei, Visitatio administrationis sacramentorum, Visitatio reliquorum sacramentorum). W kręgu zainteresowania wizytatora znajdowały się także materiały dotyczące wiernych (Visitatio status animarum) i instytucje funkcjonujące przy kościele (Visitatio scholae, Visitatio hospitalis, Pauperes hospitalis, Visitatio proventuum hospitalis dekret reformacyjny. Nie wszystkie akta wizytacyjne sporządzone w roku 1633 mają identyczny układ, w niektórych brak kilku paragrafów, w innych wizytator wyodrębnił nowe punkty (np.: Ius patronatus, Visitatio organi). 3 Do podanego wyżej schematu opisu będę się odwoływał także w dalszej części wystąpienia, przy omawianiu kolejnych protokołów wizytacyjnych. Wizytacja zlecona przez biskupa Jerzego Tyszkiewicza Kolejny zbiór akt wizytacyjnych poddanych analizie pochodzi z lat 1653 1654. Podobnie jak w wizytacji przeprowadzanej w czasie biskupich rządów Abrahama Woyny, duchownego objeżdżającego kolejne parafie w pierwszym rzędzie interesowało prezbiterium świątyni i jego wyposażenie (Ciborium, Baptisterium, Olea sacra). Dopiero po krótkiej charakterystyce cyborium, baptysterium, sprawdzeniu stanu olejów świętych oraz opisie ołtarzy wizytator przechodził do zakrystii. Porządek rejestrowania sprzętów kościelnych nie odbiegał od ustalonego przed dwudziestu laty. Jako pierwsze wymieniane były przedmioty ze srebra puszki, kielichy, krzyże, monstrancje a w dalszej kolejności także lampy, ampułki, tace i wota. Następnie uwaga wizytatora koncentrowała się na najcenniejszych szatach liturgicznych. Podobnie jak przed dwudziestu laty, duchowny najpierw rejestrował ornaty i kapy. Później szczegółowo spisywał antepedia. W dalszej kolejności wymieniana była bielizna kościelna alby, humerały i komże. Po nich obrusy, tuwalnie, ręczniki, szerzynki, wela, bursy i palki. Po rejestrze szat kielicha podawano spis ksiąg liturgicznych
WIZYTACJE GENERALNE DIECEZJI WILEŃSKIEJ W XVII XVIII W. EWOLUCJA PROBLEMATYKI 101 i pozostałe sprzęty przechowywane w zakrystii zebrane w paragrafie Miscellanea. Sporadycznie, jeśli na miejscu znajdował się księgozbiór, rejestrowano pozycje biblioteczne (np. w Komajach, ujęte w tematyczne działy: Libri historici, Libri sacri, Libri politici, Libri cosmographici et mathematici, Libri iuridici, philosophici et medici, Libri scholastici, Libri poetici a także Libri haeretici). Dopiero w tym miejscu w paragrafie zatytułowanym zwykle Visitatio structurae ecclesiae parochialis wizytator przechodził do opisu gmachu szym rzędzie duchowny podawał nazwisko fundatora, wezwanie kościoła oraz informację o materiale, z którego świątynię wzniesiono. Charakteryzował kształt kościoła, pisał o kaplicach, podawał informacje o chórze, organach, ambonie i ławkach, zliczał okna i drzwi. W następnym paragrafie kwestionariusza wizytacyjnego duchowny opisywał przykościelny cmentarz oraz budowle wznoszące się w bezpośrednim sąsiedztwie kościoła. zatytułowana Visitatio fundationis ecclesiae jest zwykle znacznie bardziej rozbudowana niż w wizytacji sprzed dwudziestu lat. Duchowny szczegółowo rejestrował donatorów i opisywał fundusze przekazywane kościołowi, nie tylko na uposażenie plebana, ale również poszczególnych altarii. Tu pojawiają się także nazwy majętności kościelnych. Kolejne paragrafy kwestionariusza wizytacyjnego dotyczyły duchowieństwa obsługującego świątynię plebana, wikarego, altarystów. W połowie XVII stulecia w tej części podawano już podstawowe informacje o księżach (m.in.: wiek, lata święceń, prezenty na kolejne beneficja). W tym miejscu kwestionariusza, czasem nieco wcześniej, po prezentacji uposażenia, wizytator zajmował się lustracją plebanii i pomieszczeń zajmowanych przez duchownych (Visitatio domus parochialis, Visitatio residentiae, Opisanie budowania plebańskiego). Nie wszystkie opisy są równie szczegółowe. W niektórych znajdujemy zestawienia sprzętów domowych i opisy układu pomieszczeń, schodów, drzwi i okien, w innych jedynie podstawowe dane materiał, z którego wzniesiono budynek, liczba izb. Prezentacji mieszkań kapłanów towarzyszą opisy ich najbliższego otoczenia (np.: za tym domem sadek laseczkami ogrodzony) czasami wraz z towarzyszącymi budynkami gospodarczymi. W niektórych aktach wizytacyjnych z tego czasu sprawy gospodarcze zebrano w osobnym punkcie. W kręgu zainteresowania wizytatora objeżdżającego diecezję znajdowali się również wierni. Jednak nie we wszystkich wizytacjach prowadzonych w połowie XVII stulecia znajdujemy paragrafy: Visitatio parochianorum a także Status animarum. W aktach wizytacji parafii bohuszewskiej znalazł się punkt zatytułowany Inwentarz poddanych do plebaniej Boguszewski[ej] należących z powinnościami ich. Rejestr jeden z najwcześniejszych tego rodzaju w diecezji wileńskiej zawiera spis ponad dwudziestu nazwisk, lakoniczną informację o stanie rodziny (u niego synów dwóch, u niego syn żonaty) oraz liczbę włók, które obrabia poddany. Dekret reformacyjny kończący każdą wizytację mieści się zwykle na jednej stronie, czasami jest to zaledwie kilka zdań. 4 Wizytacja zlecona przez biskupa Aleksandra Sapiehę -
102 odbiegały także zbytnio od formularza przyjętego dla wizytacji zaprezentowanych wyżej. Po opisie prezbiterium, jego wystroju i wyposażenia wizytatorzy podobnie, jak w trakcie wizytacji z lat 1633 i 1653 1654 przechodzili do rejestracji kościelnych ruchomości, srebrnych utensyliów, przedmiotów wykonanych z innych metali, szat oraz pozostałych sprzętów kościelnych (Visitatio supellectilis). Jak w pierwszej połowie XVII stulecia, w trakcie wizytacji uwagę zwracano na fundusz i dochody kościelne (Visitatio fundationis et proventuum, Visitatio obligationum, Pia legata). W paragrafie dotyczącym duchowieństwa (Visitatio tituli et personae parochi, Visitatio personae vicarii) wizytacja dostarcza podstawowych informacji na temat plebana i innych księży pracujących w parafii. Oprócz wymienionych, stałymi elementami kwestionariusza wizytacyjnego są paragrafy zawierające informacje o przykościelnej szkole, szpitalu, dzwonnicy, cmentarzu oraz rejestracji wiernych (Visitatio metricarum et status animarum tykanym we wcześniejszych aktach wizytacyjnych, jest praktyka umieszczania w punkcie Visitatio fundationis ecclesiae odpisów aktów fundacyjnych kościołów (m.in. Łopie, Rumszyszki, Siemno, Puńsk). 5 Wizytacja zlecona przez biskupa Konstantego Kazimierza Brzostowskiego Wraz z upływem czasu zakres problematyki będącej w polu zainteresowania wizytatora odwiedzającego parafie zwiększa się. Wizytacje diecezji wileńskiej przeprowadzane na przełomie XVII i XVIII wieku, za rządów Konstantego Kazimierza Brzostowskiego, nych w latach poprzednich. Wizyta rozpoczyna się badaniem cyborium, prawidłowości zabezpieczenia wody święconej i olejów (Visitatio ciborii, Visitatio fontis et oleorum). Następnie wizytator koncentrował się na opisie budynku kościoła (Visitatio fabricae ecclesiae) i według ustalonego przez wieki porządku przechodził do opisu kościelnych sprzętów (Visitatio supellectilis ecclesiastica). Wizytacje przeprowadzone w roku 1700, w punkcie zatytułowanym Visitatio erectionis et fundationis ecclesiae rejestrują dokumenty funduszowe kościołów. Pewną nowością zwracającą uwagę jest wzbogacony opis gospodarstwa plebańskiego. Duchowni odwiedzający parafie zwracają uwagę na rzeczy w świrnie zboża mało, bydła w oborze mało, cieląt roczniaków dwoje). Wizytatorzy, także szczegółowo, wymieniają poddanych i rodzaj powinności świadczonej na rzecz pleba- Inwentarz folwarku, Chłopi dziedziczni, Chłopi nowicy (czyli nowi), Powinność chłopów, Bojarowie nowicy. Oprócz tego rejestrowane i kopiowane kolejne nadania służące kościołowi. W ramach rozbudowywania problematyki gospodarczej w aktach wizytacyjnych z roku 1700 pojawiają się, ujęte w tabele, spisy chłopów plebańskich obok imienia i nazwiska poddanego, włóki, syny, woły i dymy. 6
WIZYTACJE GENERALNE DIECEZJI WILEŃSKIEJ W XVII XVIII W. EWOLUCJA PROBLEMATYKI 103 Wizytacja zlecona przez biskupa Michała Zienkowicza Nowe dane, dotyczące przemian praktyki wizytacyjnej w diecezji wileńskiej przynosi analiza zbioru materiałów pozostałych po wizytacji przeprowadzonej w roku 1745 przez bi- schematu opisu przyjętego już w roku 1633 i kontynuowanego przez cały wiek XVII. No- spisana zwykle po prezentacji plebanii (Visitatio residentiae parochi). Wizytator opisywał grunty plebańskie i inwentaryzował składniki mienia zgromadzone w poszczególnych folwarkach (często bardzo drobiazgowo, stoły, ławy, wiadra, dzieże). Podawał ilości zbóż zebrane w czasie żniw i analizował zasiewy jesienne. W dziale zatytułowanym Obora szczegółowo wymieniał inwentarz żywy. Protokoły wizytacyjne z roku 1745 zostały wzbogacone o jeszcze bardziej precyzyjny wykaz poddanych plebańskich. Rejestry, sporządzane według nazw wsi, zawierają imię i nazwisko poddanego oraz imiona synów, liczbę obrabianych włók, woły i konie. Ważnym składnikiem opisu gospodarstwa plebańskiego jest zestawienie powinności poddanych, granic zasiewów i sianożęci. W dobrach kościelnych zlokalizowanych w miastach rejestrowano mieszkańców plebańskiej jurydyki podając ich Place, Półplace, Ćwierci). Nie we wszystkich aktach wizytacyjnych z lat 40. osiemnastego stulecia problematyka gospodarcza jest rów- nych, siedemnastowiecznych procedur. 7 Tendencja do włączania spraw gospodarczych do problematyki objętej zainteresowaniem wizytatorów znajduje swój pełny wyraz w czasach biskupa Massalskiego. Krótko opisana powyżej ewolucja problematyki akt wizytacyjnych była nader niewielka. W ciągu stulecia (od lat 30. XVII w. do lat 30. XVIII w.) kwestionariusz wizytacyjny prawie się nie zmieniał. Pewne odrębności w przedstawianiu obrazu wizytowanej placówki wynikały raczej z cech i podejścia wizytatora a nie ze sformalizowanych na piśmie wytycznych biskupa. Od początku osiemnastego wieku uwagę wizytatorów zaczynają częściej dołączane są inwentarze gospodarcze. Wizytacje zlecone przez biskupa Ignacego Jakuba Massalskiego Głębokie przemiany praktyki wizytacyjnej w diecezji wileńskiej przyniosły dopiero biskupie rządy Ignacego Jakuba Massalskiego. Początkowo hierarcha sam zaangażował się utrudniała mu osobiste podróże po najrozleglejszej diecezji w kraju a obowiązek objeżdżania świątyń spoczął na barkach dziekanów. W roku 1782 kancelaria zadworna wystosowała do księży dziekanów list, w którym określono zasady prowadzenia wizytacji. Do - 8 Pytania, w zależności od bieżących
104 wizytowano dekanat kowieński znalazł się punkt dotyczący kościoła parafialnego, jego lokalizacji, wyglądu zewnętrznego i wnętrza (Zakrystia, Ambona, Chór, Baptisterium). szaty liturgiczne. Podobnie jak we wcześniejszych wizytacjach, duchowny spisywał również księgi kościelne. Osobne miejsce przeznaczano na informację o bractwach i odpustach obchodzonych w parafii oraz porządku nabożeństw (także Mszy obligacyjne, Mszy altaryskie uposażenie parafii w ziemię, dotyczące plebanii, zabudowań gospodarczych, poddanych, grafy wprowadzane przez wizytatorów Opisanie lekarzów i aptek, Opisanie rzemieślników, Opisanie mogił dworów, kościołów filialnych i kaplic oraz innowierców zamieszkujących parafię, ubogich - nie parafii (imię i nazwisko, rok święceń, wiek, stan, miejsce pochodzenia) oraz zakony, funkcjonowanie szkoły: liczbę uczniów, ich pochodzenie, program nauczania, dyscyplinę oraz osobę dyrektora. W kręgu zainteresowania wizytatora znajdowały się także kapitały kościelne oraz archiwum parafialne i biblioteka. Opisując archiwum zwracano uwagę nie tylko na metryki ale także na akta dokumentujące uposażenie i prawa służące kościołowi. Przy wypełnianiu wszystkich paragrafów kwestionariusza wizytacyjnego daje się zauwa- 9 Zakończenie Dla władz diecezji wizytacje stanowiły niezastąpione źródło informacji. To one sprawiały, iż kierujący biskupstwem hierarcha najczęściej za pośrednictwem delegowanego wizytatora zyskiwał wgląd w najważniejsze zagadnienia związane z funkcjonowaniem każdej parafii. We wszystkich zaprezentowanych wyżej aktach wizytacyjnych zostały utrwalone z różną precyzją informacje o fundacji lustrowanych kościołów, ich upo- zróżnicowaną dbałością o szczegóły, utrwalono w nich wiedzę o wyglądzie zewnętrznym sy utensyliów dostarczały informacji o zawartości zakrystii, zatem także o zamożności kościoła. Przez dwa stulecia wizytatorzy utrwalali dane o treści obrazów w ołtarzach oraz często jedynie podstawowe informacje o wystroju wnętrz. Mimo, iż wiadomości o duchownych pracujących w wizytowanych parafiach bywają nader skąpe (szczególnie dane dotyczące drogi kapłańskiej oraz ocenę przygotowania do pełnienia powierzonych obowiązków. W starszych aktach wizytacyjnych jedynie krótko uwzględniona została
WIZYTACJE GENERALNE DIECEZJI WILEŃSKIEJ W XVII XVIII W. EWOLUCJA PROBLEMATYKI 105 problematyka gospodarcza. Tu ewolucja jest nader widoczna. W aktach z wieku XVIII znajdujemy już wpisane kompletne inwentarze dóbr ziemskich, folwarków, zabudowań, inwentarza i zasiewów. Analizując praktykę wizytacyjną Kościoła wileńskiego na przestrzeni XVII i XVIII wie- nych oraz te, które w miarę upływu czasu rozbudowywano i uzupełniano, wzbogacano o nowe treści. Wraz z pojawianiem się zapotrzebowania na nowe informacje głównie od połowy XVIII w. kwestionariusze wizytacyjne były rozwijane o kolejne punkty. Interesujące wyniki daje zestawienie problematyki akt wizytacyjnych kościołów diece- przez duchownych innych wyznań działających na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego. Świadomie na potrzeby dzisiejszego spotkania zrezygnowałem z ukazywania wizytacji diecezji wileńskiej na tle wizytacji innych diecezji oraz wizytacji unickich i protestanckich. PRZYPISY 1 Litak S. Biblioteki i Muzea Kościelne. Lublin. 1967. T. 14. S. 133 135; Litak S. Akta wizytacyjne parafii z 2 3 Acta visitationis ecclesiarum dioecesis Vilnensis, per illustrem et admodum reverendum dominum tacji zob.: Wilczewski W. F. Mój Kościół w historię wpisany. Księga pamiątkowa dedykowana Księdzu Profesorowi Tadeuszowi 4 Acta visitatonis ecclesiarum dioecesis Vilnensis, sub illustrissimo reverend. Domino Georgio Tyszkiewicz Episcopo Vilnensi per illustrem admodum reverendum Dominum Simonem Adalbertum 5 Acta visitationis generalis in tribus decanatibus, scilicet in Rozanensi, Vołkoviscensi, Słonimensi... - 6 Czartoryskich w Krakowie. Sygn. 1775 IV. S. 183 208, 336 342, 685 711, 1527 1545. 7 Inwentarze i akta wizytacji kościołów diecezji wileńskiej przeprowadzonej przez bp. Antoniego Józefa 8 Kasabuła T. Ignacy Massalski biskup wileński. Lublin. 1998. S. 219 225, 230 235. 9 - kim Państwowym Archiwum Historycznym w Wilnie.
106 ŹRÓDŁA I OPRACOWANIA Źródła archiwalne Czartoryskich w Krakowie. Sygn. 1775 IV. 2. Acta visitationis ecclesiarum dioecesis Vilnensis, per illustrem et admodum reverendum dominum 3. Acta visitatonis ecclesiarum dioecesis Vilnensis, sub illustrissimo reverend. Domino Georgio Tyszkiewicz Episcopo Vilnensi per illustrem admodum reverendum Dominum Simonem Adalbertum 4. Acta visitationis generalis in tribus decanatibus, scilicet in Rozanensi, Vołkoviscensi, Słonimensi... 9. Inwentarze i akta wizytacji kościołów diecezji wileńskiej przeprowadzonej przez bp. Antoniego Józefa Źródła drukowane Lietuvių katalikų mokslo akademija, Lietuvos istorijos institutas. 2001. Opracowania 1. Kasabuła T. Ignacy Massalski biskup wileński. Lublin. 1998. 2. Litak S. 3. Litak S. Biblioteki i Muzea Kościelne. T. 14. Lublin. 1967. 4. Wilczewski W. F. red. ks. T. Kasabuła, ks. A. Szot. Białystok. 2007. Gauta: 2009 04 28 Parengta spaudai: 2010 08 27
WIZYTACJE GENERALNE DIECEZJI WILEŃSKIEJ W XVII XVIII W. EWOLUCJA PROBLEMATYKI 107 GENERAL VISITATIONS IN THE VILNIUS DIOCESE IN 17TH AND 18TH CENTURY ISSUE EVOLUTION Summary ducted in the 16 th that were of interest for the inspectors in Vilnius diocese in two centuries, the 17 th and the 18 th from 1633 to 1784 were analysed, from the times when Abraham Wojna held the bishopric to the times of Ignacy Jakub Massalski. In 1633 the inspector was primarily interested in the condition of the ciborium and the safety of chrism from the most valuable pieces of silver and other precious metals, vestments, altar clothes, albs and surplices to - was also interested in the data concerning the laity (e.g. the baptism certificates) and any institutions held by the Church (schools and hospitals). According to Church rules the visitation was finished with a reform decree. Not all of the visitation files of 1633 are identical in their ordering, but the differences are few. ing the particular items of church property does not vary much as compared to the above mentioned. However, more detailed descriptions can be noticed, alongside with a gradual development of the registers. A new phenomenon, not appearing in the older visitation files, was including a copy of the church foundation act at the point referring to the parish foundation. With time, the number of issues that the inspectors dealt with was th and 18 th centuries do not differ much from similar forms used formerly a novelty is a more detailed description of the vicarage household. Now the inspectors paid attention to the data which were of no importance before the amount of grain to be descriptions of their duties to the parish were given, and also, gradually, registers and copies of acts adding more land to the Church grounds were added. About the year 1700 the files start to contain charts of lists of the parish peasants, their children and their cattle. New data concerning the changes of visitations in the Vilnius diocese is provided by the analysis of the tinued throughout the 17 th mentioning the number of tables, benches, buckets and pots). He also noted the amount of grain harvested even more detailed lists of serf names, divided according to the village names, containing the name and the of the field borders. It was only when Ignacy Jakub Massalski became the bishop of the Vilnius diocese that the practice of tions concerning associations that could be active in the parish, also indulgences and ordering of Masses and villages and the manor houses, filial churches and chapels, any dissenters that could live within the parish of the faithful, present the vicar and other parish priests, convents that were located in the area together with
108 finances were also controlled. In the archives it was not only the certificates that underwent visitation much attention was paid to legal documents concerning Church property and rights. When analysing the questionnaire answers, careful thoroughness of description and great precision can be noticed. usually through the appointed inspector had an insight into the most important issues connected with functioning of each parish. All the visitation files presented above contain with various degrees of precision information about the church foundations, parish property and the donors. Some include lists of villages forming - information about the priests working in the inspected parishes is very limited (especially until 1650), we know files deal with the household and economical matters only fragmentarily here the evolution is most evident. In the 18 th century they become complete registers of lands, villages, households, cattle and grain. Analysing the Church visitations in the Vilnius diocese in the 17 th and 18 th centuries we can therefore were enriched. Since the second half of the 18 th century, as new information began to be needed, the visitation questionnaires were supplemented with new elements. Translated by Joanna Drzewowska VILNIAUS VYSKUPIJOS GENERALINĖS VIZITACIJOS XVII XVIII A. PROBLEMATIKOS EVOLIUCIJA Santrauka Bažnyčioje nuo seno buvo vykdomos kanoninės vizitacijos. XVI a. jas iš pagrindų reformavo Tridento Susirinkimas. Per kelis šimtus metų Vilniaus vyskupijoje vykusios kanoninės vizitacijos evoliucionavo, keitėsi jų problematika. Šio darbo tikslas parodyti, kaip evoliucionavo vizitatorių keliamos problemos Vilniaus vyskupijoje per dviejų šimtmečių laikotarpį XVII ir XVIII a. Analizuojami 1633 1784 m. vizitacijų aktų rinkiniai, pradedant vyskupu Abraomu Vaina ir baigiant vyskupu Ignotu Jokūbu Masalskiu. 1633 m. vizitatorius pirmiausia domėjosi, kaip prižiūrima ciborija, saugomi aliejai ir šventintas vanduo. Apžiūrėjęs bažnyčios pastatą ir jo vidų, dvasininkas koncentravosi į liturginių reikmenų ir šventovės įrangos talų, po to prie liturginių drabužių, altoriaus užtiesalų, albų ir kamžų iki korporalų ir kitų smulkių liturginių reikmenų, išsilaikė ištisus šimtmečius, retai nuo jos nukrypstama. Be bažnyčios, vizitatorius apžiūrėdavo visą ūkį. Dvasininkas aplankydavo kleboniją, vikariatą, suregistruodavo pajamas ir dokumentus, taip pat kunigus, apibūdindavo, kaip jie atlieka dvasininko pareigas. Į vizitatoriaus akiratį pateko tikinčiųjų padėtį nusakanti medžiaga (pavyzdžiui, metrikų knygos) ir prie bažnyčios veikusios institucijos (mokyklos, prieglaudos). Laikantis Bažnyčios nurodymų, vizitacijos aktas būdavo baigiamas reformavimo dekretu. Visi 1633 m. vizitaciniai aktai yra identiški problematikos išdėstymo prasme, skirtumų nedaug. Vėlesni analizuojami vizitacijų aktai buvo sukurti 1653 1654 m. ir 1668 1669 m. Atskirų bažnyčios turto elementų registracijos tvarka beveik nesiskyrė nuo ankstesniųjų metų tvarkos. Galima pastebėti tiktai tai, kad jie aprašomi detaliau, pamažu pertvarkomas surašytų daiktų registras. Naujovė, lyginant su ankstesniais vizitacijų aktais, buvo bažnyčios fundacinių aktų įtraukimas į aprašą. Laikui bėgant, plėtėsi parapiją lankančio vizitatoriaus interesų laukas. XVII XVIII a. sandūros vizitacijų klausimynas nedaug kuo skiriasi nuo ankstesniųjų metų vizitacijų. Naujovė buvo išsamesnis klebono ūkio aprašymas. Lankydami parapijas, vizitatoriai kreipė dėmesį į anksčiau nefiksuotus dalykus: pasėtų grūdų kiekį, inventoriaus skaičių ir pobūdį. Vizitatoriai išsamiai aprašė valstiečius ir jų prievoles klebonijai. Šalia šių duomenų, pirminių fundacinių dokumentų, imtos registruoti ir perrašinėti vėlesnės bažnyčiai suteiktos dotacijos. 1700 m. vizitacijos medžiagoje, aprašant ūkinę padėtį, įtraukiamos grafos su parapijos valstiečių sąrašais, jų palikuonimis ir turimu inventoriumi.
WIZYTACJE GENERALNE DIECEZJI WILEŃSKIEJ W XVII XVIII W. EWOLUCJA PROBLEMATYKI 109 1745 m. įvykdytos vizitacijos likę duomenys rodo, jog Vilniaus vyskupijoje keitėsi fiksuojama informacija ir jos pateikimas. Vizitacijos protokolo pradinė dalis nesiskiria nuo 1633 m. schemos, kurios laikytasi visą XVII a. Nauja tai, kad labai išsamiai pateikiami ūkiniai reikalai. Vizitatorius aprašė klebono žemes ir inventorizavo palivarkų turtą (dažnai labai smulkmeniškai, nurodydamas stalus, suolus, kibirus, dubenis). Pateikė iškultų javų kiekį ir analizavo pasėlių plotus. Smulkiai išvardijo gyvąjį inventorių. 1745 m. protokolams būdingas dar preciziškesnis valstiečių aprašymas. Registrai sudaryti pagal kaimų pavadinimus, pateikiami valstiečių vardai ir pavardės, taip pat sūnų vardai; apdirbamų valakų; jaučių ir arklių skaičius. Svarbi klebono ūkio aprašymo dalis buvo valstiečių prievolių išvardijimas ir pasėlių ribų nurodymas. Svarbių permainų vykdant vizitacijas įvyko Ignoto Jokūbo Masalskio vyskupavimo laikotarpiu. Klausimynas pagal poreikius keistas nedaug. Tačiau atsirado klausimų apie brolijas, atlaidus, pamaldų tvarką. Vizitatorius privalėjo apibūdinti prie bažnyčių buvusias kapines, varpines, prieglaudas ir mokyklas. Ypač tiksliai reikėjo atsakyti į klausimus apie parapijos žemes, klebonijos padėtį, ūkinius pastatus, valstiečius, inventorius ir visas pajamas. Apibūdinant parapiją, buvo būtina pateikti duomenis apie jos teritorijoje buvusius kaimus ir dvarus, parapijos filijas ir koplyčias, apie parapijoje gyvenusius kitatikius, vargšus ir elgetas. Vizitatorius taip pat turėjo apibūdinti tikinčiųjų moralę ir religinį gyvenimą. Reikėjo pristatyti kleboną ir kitus parapijoje dirbusius kunigus, vienuolynus, jų regulą ir veiklą. Vizituojantis kunigas turėjo atkreipti dėmesį į mokyklos veiklą. Taip pat buvo tikrinamas bažnyčios archyvas, biblioteka ir pajamos. Aprašant archyvą, kreiptas dėmesys ne tik į metrikų knygas, bet ir į teisinius dokumentus, susijusius su bažnyčios turtu ir teisėmis. Vizitatorius turėjo preciziškai užrašyti atsakymus į visus klausimus. Vyskupijos valdžiai vizitacijų medžiaga buvo nepakeičiamas informacijos šaltinis. Iš jos vyskupas, dažniausiai tarpininkaujant vizitatoriui, susidarydavo nuomonę apie pagrindines kiekvienos parapijos problemas. Visų nagrinėtų vizitacijų metu buvo pateikiama informacija (tik nevienodai preciziškai) apie aplankytų bažnyčių fundacijas, parapijos turtą ir fundatorius. Dalis vizitacijų medžiagos pateikia duomenų apie parapijai priklausančius kaimus ir žemės valdas. Suteikiama informacijos (jos apimtis skirtingose vizitacijose skiriasi) apie išorinę bažnyčių būklę, kartu paminint ir jų šventuosius globėjus. Visuomet labai išsamiai aprašomi zakristijoje saugomi bažnyčios reikmenys leidžia susidaryti vaizdą apie bažnyčios turtingumą. Du šimtmečius vizitatoriai registruodavo duomenis apie esančius altorių paveikslus ir apibūdindavo, dažnai tik bendrais bruožais, bažnyčios vidų. Nors informacija apie dirbančius parapijose dvasininkus (ypač XVII a. pirmosios pusės aktuose) labai skurdi, visgi galima sužinoti jų pavardes, esminius duomenis apie jų kunigystę ir veiklos bruožus. Senesniuose vizitacijų aktuose tik trumpai apžvelgiami ūkio reikalai. Šioje srityje evoliucija labai aiškiai matoma. XVIII a. aktuose suregistruotos jau visos žemės valdos, palivarkai, statiniai, inventorius ir pasėliai. Analizuojant XVII XVIII a. Vilnius vyskupijos vizitacijų medžiagą galima išskirti laikui bėgant nekitusius vizitacijų elementus ir tuos, kurie buvo naujai papildomi. Atsiradus naujos informacijos poreikiui, daugiausia nuo XVIII a. vidurio, vizitatorių klausimynai buvo papildyti naujais punktais. PAGRINDINIAI ŽODŽIAI: vizitacija, Vilniaus vyskupija, vizitatorius, parapija, klebonas. KEY WORDS: visitation, Vilnius bishopric, visitator, parish, pastor. daktaras, Liublino katalikiškojo universiteto absolventas. Dirba Lenkijos tautos atminties institute Balstogėje, Viešosios edukacijos biure. Moksliniai interesai: Katalikų Bažnyčios veiklos senosios Vilniaus (arki)vyskupijos teritorijoje tyrimai. El. paštas Waldemar.Wilczewski@ipn.gov.pl. doctor in history, alumnus of Lublin Catholic University. Place of work is tion of the activities of Catholic Church in the ancient (arch) diocese of Vilnius. E-mail: Waldemar.Wilczewski@ ipn.gov.pl.