Prawne podstawy odpowiedzialności karnej lekarza

Iwona Kurzydło, V rok, Prawo, studia stacjonarne, Uniwersytet Rzeszowski Prawne podstawy odpowiedzialności karnej lekarza 1. Sytuacje, w których lekarz ponosi odpowiedzialność prawną Lekarz podejmując czynności związane z wykonywaniem swojego zawodu musi liczyć się z tym, że wszystkie jego czynności muszą być zgodne z obowiązującymi przepisami prawa. Wśród wielu aktów prawnych regulujących kwestie związane z prawem medycznym największe znaczenie mają następujące z nich: ustawa o zawodach i lekarza dentysty z dnia 5.12.1996 r. 1 lekarza (dalej u.z.l.), ustawa o zakładach opieki zdrowotnej z dnia 30.08.1991 r. 2, ustawa o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych z dnia 27.08.2004 r. 3, oraz Kodeksie Etyki Lekarskiej 4. We wskazanych aktach pojawiają się następujące pojęcia tj. świadczenia zdrowotne, świadczenia opieki zdrowotnej, czynności medyczne, jednakże często nie są one definiowane przez ustawodawcę, a różny kontekst sytuacyjny ich użycia nie pozwala na stworzenie potrzebnych definicji przez doktrynę. Brak definicji legalnych tłumaczony jest różnorako. Wskazuje się, że przyczyną takiego stanu rzeczy są trudności ze wskazaniem konkretnych desygnatów używanych pojęć, a także stały rozwój medycyny i pojawienie się nowych czynności medycznych związanych z działalności lekarzy, czego przykładem są m.in. eksperyment medyczny, zabieg kosmetyczny, sztuczne zapłodnienie 5. Aby możliwe było określenie sytuacji, w jakich lekarz poniesie odpowiedzialność karną, konieczne jest wskazanie najpierw ogólnych podstaw odpowiedzialności, określonych w art. 1 k.k., zgodnie z którym: Odpowiedzialności karnej podlega ten tylko, kto popełnia czyn zabroniony pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia. 6 Czyn ponadto musi składać się łącznie z następujących elementów: 1. Realizacji ustawowych znamion czynu zabronionego określonych w konkretnej normie prawnokarnej 1 Dz.U. 1997 Nr 28 poz. 152 z późń.zm. 2 Dz.U. 1991 Nr 91 poz. 408 z późń.zm. 3 Dz.U. 2004 Nr 210 poz. 2135 z późń.zm. 4 http://www.nil.org.pl/ data/assets/pdf_file/0003/4764/kodeks-etyki-lekarskiej.pdf (Dostęp: 20.10.2016) 5 R. Kędziora, Odpowiedzialność karna lekarza w związku z wykonywaniem czynności medycznych. Warszawa 2009, s. 18. 6 Ustawa z dnia 6.06.1997r. Kodeks karny. Dz. U. z 1997 r. Nr 88, poz. 553, 1

2. Zaistnienia związku przyczynowego pomiędzy czynem, a skutkiem jego dokonania 3. Winy po stronie sprawcy czynu 7. Do wykonywania zawodu lekarza konieczne jest posiadanie odpowiednich uprawnień i kwalifikacji. Jeżeli dana osoba ich nie posiada, a wykonuje świadczenia zdrowotne związane z diagnozowaniem i leczeniem chorób podlega odpowiedzialności karnej, zgodnie z art. 58 u.z.l. przesłanką do zaostrzenia odpowiedzialności za ten czyn jest popełnienie go w celu uzyskania korzyści majątkowej lub celowe wprowadzenie pacjenta w błąd o posiadaniu potrzebnych kwalifikacji. Osoba posiadająca uprawnienia do wykonywania zawodu lekarza musi nie tylko ukończyć studia medyczne (co potwierdzone jest dyplomem), ale konieczne jest otrzymanie dokumentu uprawniającego do wykonywania zawodu, co nie jest możliwe bez spełnienia następujących warunków, określonych w art. 5 wspomnianej wyżej ustawy, tj: posiadanie polskiego obywatelstwa, pełnej zdolności do czynności prawnych, odbycia stażu podyplomowego (w trakcie którego lekarz ma tzw. ograniczone prawo do wykonywania zawodu), posiadania stanu zdrowia, który pozwala na wykonywanie zawodu oraz charakteryzowanie się nienaganną postawą etyczną. Osoba, która nie nabyła jeszcze posiadanych uprawnień (nawet jeżeli ma wykształcenie medyczne) lub owe uprawnienia utraciła, nie może wykonywać zawodu lekarza 8. W celu ujednolicenia katalogu czynności, których dokonanie uznane może być za wykonywanie zawodu lekarza SN wydał uchwałę, zgodnie z którą wykonywaniem zawodu lekarza jest podejmowanie czynności leczniczych zarówno przez lekarza, jak i podmiot nieuprawniony, o ile podejmowane działania są odpłatne, systematyczne oraz zachowaniem form typowych dla czynności lekarza, co mogło wzbudzić podejrzenie, że ma do czynienia z osobą wykwalifikowanego medyka 9. Przytoczone orzeczenie świadczy o tym, ze inne czynności nie wymienione w tym katalogu nie będą podstawą odpowiedzialności karnej, nawet jeżeli będą wykonywane przez osobę nieuprawnioną. Ważną przesłanką konieczną do zaistnienia przestępstwa jest to, że świadczone czynności lecznicze muszą być wykonywane przez osobę nieuprawnioną w sposób zawodowy. Każdy bowiem może niezawodowo dokonywać czynności leczniczych, o czym świadczy np. zezwolenie na sprzedaż niektórych kategorii leków bez recepty. W niektórych 7 M. Filar, Lekarskie prawo karne. Kraków 2000, s. 20. 8 G. Rejman, Odpowiedzialność karna lekarza. Warszawa 1991, s. 40. 9 Uchwała SN z 31.08.1994, I KZP, OSNKW 1994, nr 9-10, poz. 58. 2

przypadkach prawo wręcz nakazuje podjęcia owych czynności, np. poprzez penalizację nieudzielenia pomocy osobie, która znalazła się w sytuacji zagrażającej jej życiu 10. 2. Znaczenie zgody pacjenta na czynności podejmowane przez lekarza Aby podjąć czynności lecznicze wobec pacjenta, konieczna jest jego uprzednia zgoda na podjęcie leczenia. Wyrażenie przez daną osobę zgody na ingerowanie w określone dobra chronione przez prawo uważa się za ważne jeżeli, osoba ta dysponuje bezpośrednio dobrami, których zgoda dotyczy, czynność, na którą udziela zgody nie jest sprzeczna z prawem lub zasadami współżycia społecznego, nie zachodzą wady oświadczeń woli i zachowana jest właściwa forma przewidziana dla tego typu oświadczeń. Ponadto poprzedzona musi być ona informacją o działaniach, które mają być przeprowadzone przez lekarza. Sama informacja, lekarza powinna spełniać szereg wymogów tj. przystępność, rzetelność, wszechstronność, szczegółowość. Konieczne jest poinformowanie pacjenta o wszelkich skutkach i powikłaniach jakie niesie za sobą leczenie, a także o innych możliwościach działania w danym przypadku z wyjaśnieniem dlaczego lekarz zdecydował się na takie, a nie inne rozwiązanie 11. Art. 31 ust 3 u.z.l. daje możliwość pacjentowi zrezygnowania z uświadomienia go przez lekarza o ryzyku lub skutkach podejmowanych przez niego działań. Również lekarz może ograniczyć informację o stanie zdrowia pacjenta, jeżeli według niego ma to na celu dobro pacjenta. Według autorki artykułu przepis pozwalający pacjentowi zrezygnować z informacji o ryzyku jakie niesie za sobą np. operacja jest dobrym rozwiązaniem, gdyż dla niektórych ludzi sam fakt, podjęcia czynności medycznej, jest niekiedy ostatnią nadzieją na przeżycie lub poprawę zdrowia. W momencie kiedy lekarz poinformowałby pacjenta o dodatkowym ryzyku, powikłaniach lub nikłych szansach na powodzenie zabiegu może on załamać się, co może powodować dalsze negatywne skutki. Niekiedy pacjent po prostu woli nie wiedzieć o ryzyku podejmowanych działań leczniczych, gdyż gwarantuje mu to komfort psychiczny i pozwala pozytywnie nastawić się do dalszej walki z chorobą. Kodeks karny w rozdziale XXIII w art. 192 przewiduje odpowiedzialność karną osoby wykonującej zabieg leczniczy bez zgody pacjenta. Przepis ten umieszczono w rozdziale zatytułowanym: Przestępstwa przeciwko wolności, w związku z tym ustawodawca uznał popełnienie tego czynu, za działanie naruszające prawo człowieka do samostanowienia. 10 R. Kędziora, op.cit., s. 125. 11 M. Filar, op.cit., s. 249-263. 3

Lekarz narusza art. 192 k.k. bez względu na fakt, czy wspomniany zabieg powiódł się, czy nie. Prawnie relewantny jest również fakt polepszenia lub wręcz uratowania życia pacjentowi. W tym przypadku można jednakże odwoływać się do niskiej szkodliwości społecznej czynu pod warunkiem jednakże iż zabieg wykonany był zgodnie z posiadaną wiedzą medyczną, przyczynił się do polepszenia zdrowia pacjenta i miał na celu jego dobro. 12 Przepisy prawa przewidują sytuacje, w których lekarz może podjąć czynności bez zgody pacjenta lub podmiotów uprawnionych. Są to czynności, które muszą być podjęte wobec pacjenta, wymagającego niezwłocznej pomocy lekarskiej, jeżeli nie może on ze względu na stan zdrowia czy wiek wyrazić na nie zgody, a nie jest możliwe skonsultowanie tego z jego przedstawicielem ustawowym lub opiekunem faktycznym (nie dotyczy to czynności mających formę operacji lub leczenia podwyższających ryzyko pacjenta). Lekarz podejmujący się dokonania tych czynności ma obowiązek skonsultowania koniczności ich przeprowadzenia z innym lekarzem, co zostanie zapisane w dokumentacji medycznej pacjenta. Innym przykładem podjęcia działań leczniczych bez zgody pacjenta dozwolonym przez prawo jest fakt wykonania czynności ratujących życie człowieka, zapobiegających ciężkiego uszczerbku na zdrowiu lub ciężkiego rozstroju zdrowia, jeżeli zwłoka związana z oczekiwaniem na uzyskanie zgody rodzić będzie wyżej wymienione konsekwencje. Sytuacja ta została uregulowana w zawartych w art. 34 ust. 7 i 8 u.z.l. W tym przypadku lekarz niezwłocznie musi zawiadomić przedstawiciela ustawowego, opiekuna faktycznego pacjenta lub sąd opiekuńczy. Konieczna jest również konsultacja z innym lekarzem, w miarę możliwości o tej samej specjalności. Analizując przepisy dotyczące zgody pacjenta nie sposób pominąć regulacji dotyczących eksperymentu medycznego. Potrzeba jego przeprowadzenia wynika z analizy dotychczasowego stanu nauki, gdy dostrzega się braki lub niedostateczny stan wiedzy w jakiejś dziedzinie, a przypuszcza się, że dzięki eksperymentowi możliwy będzie postęp. Samo przypuszczenie oparte musi być na racjonalności i szczegółowym uprawdopodobnieniu korzyści przez eksperymentatora. Sposób jego przeprowadzenia jest zgodny z zasadami etyki lekarskiej, a sam eksperymentator posiada wysokie kwalifikacje 13. Aby eksperyment był zgodny z prawem musi być przeprowadzony wyłącznie na ludziach i przyjąć formę eksperymentu leczniczego (polegającego na zastosowaniu przez 12 S. Rutkowski, Zgoda na zabieg leczniczy w ujęciu art. 192 k.k. Prokuratura i Prawo 2000 nr 2,s. 15. 13 M. Teleszewska, M. Iwaniuk, Zgoda uczestnika eksperymentu medycznego na gruncie ustawy o zawodzie lekarza i lekarza dentysty oraz Kodeksu karnego [W:] Prawa pacjenta, red. U. Drozdowska, A.Wnukiewicz- Kozłowska, Warszawa 2016 s. 95-97. 4

lekarza nowych lub niedostatecznie wypróbowanych metod leczenia w celu uzyskania bezpośredniej korzyści dla pacjenta, jeżeli dotychczas stosowane metody nie przynosiły rezultatów w stopniu wystarczającym) lub badawczego (w celu rozwoju wiedzy medycznej). W celu jego przeprowadzenia konieczne jest uzyskanie świadomej i dobrowolnej zgody jego uczestnika, wyrażonej na piśmie (lub ustnie w obecności dwóch świadków) po przedstawieniu przez lekarza normalnych, typowych skutków podejmowanego przedsięwzięcia wraz z ryzykiem jakie niesie ono ze sobą. Lekarz natomiast nie ma obowiązku do poinformowania pacjenta o skutkach mało prawdopodobnych 14. Osobami ustawowo wyłączonymi z możliwości udziału w eksperymencie są: dzieci poczęte, osoby ubezwłasnowolnione, żołnierze służby zasadniczej oraz osoby pozbawione wolności. Ustawodawca w art. 27 k.k. stworzył kontratyp ustawowy, który decyduje o wyłączeniu bezprawności eksperymentu. Jeżeli spełnione zostaną opisane powyżej warunki eksperyment medyczny będzie zgodny z prawem i lekarz nie poniesie odpowiedzialności w przypadku jego niepowodzenia lub przyniesienia ujemnych skutków dla uczestnika. 15 Podjęcie eksperymentu bez wymaganej prawnie zgody lub z naruszeniem wymaganych zasad ostrożności powoduje poniesienie przez eksperymentatora konsekwencji prawnych jego zachowania. Odpowiedzialność karna za podjęcie eksperymentu bez zgody pacjenta może wynikać z art. 192 k.k. lub w zależności od charakteru podjętej z art. 155, 156, 157 i 160 k.k. Lekarz, który zdaje sobie sprawę, ze nie posiada zgody uczestnika, a mimo to decyduje się na przeprowadzenie eksperymentu, odpowiadał będzie za umyślny uszczerbek na zdrowiu lub narażenie uczestnika na niebezpieczeństwo utraty życia lub zdrowia w wyniku podjętych działań. Sama decyzja o przeprowadzeniu eksperymentu przez lekarza jest ryzykowna, ale bez podjęcia takowych działań rozwój medycyny byłby niemożliwy lub znacznie utrudniony. 3. Zawód lekarza jako zawód zaufania publicznego Nie ma wątpliwości, że zawód lekarza zaliczany jest do tzw. zawodów zaufania publicznego. Świadczy o tym m.in. glosa P. Sarneckiego do wyroku SN z dnia 29.05.2001r. 16 w której wyszczególnione jest, że do zawodów zaufania zalicza się te, które polegają zawsze na świadczeniu pewnej pomocy innym ludziom. W związku z tym obowiązkiem każdego 14 A. Wnukiewicz-Kozłowska, Eksperyment medyczny na organizmie ludzkim w prawie międzynarodowym i europejskim, Wrocław 2004, s.108. 15 K. Sakowski, Legalność eksperymentu medycznego, Prokuratura i Prawo 2000, nr 9, s.57. 16 I CKN 1217/98,vOSNC 2002, nr 1, poz. 13; Biul. SN 2001, nr 10, poz. 10; M. Prawn. 2001, nr 13, poz. 667 5

lekarza, wynikającym nie tylko z przepisów prawa, ale również etyki zawodowej jest pomoc medyczna człowiekowi, którego życie lub zdrowie wymaga ratunku. Choć nie zawsze możliwe jest całkowite przywrócenie zdrowia pacjentowi lub uratowanie jego życia, lekarz musi w swoich działaniach kierować się profesjonalizmem i z należytą starannością realizować swoje obowiązki 17. Wynika to również art. 4 u.z.l., który wyraźnie wskazuje, że Lekarz ma obowiązek wykonywać zawód, zgodnie ze wskazaniami aktualnej wiedzy medycznej, dostępnymi mu metodami i środkami zapobiegania, rozpoznawania i leczenia chorób, zgodnie z zasadami etyki zawodowej oraz z należytą starannością. Naruszenie zasad wiedzy i sztuki lekarskiej prowadzi do sytuacji określanej jako błąd w sztuce lekarskiej 18. Pojęcie błędu w sztuce lekarskiej w nauce stosowane jest zamiennie z określeniami taki jak: błąd w sztuce medycznej, błąd lekarski, błąd wiedzy medycznej czy błąd medyczny 19. Doktryna dostarcza różnych definicji powyższych terminów, które zawierają niekiedy rozbieżne poglądy. Przyczyn takiego stanu rzeczy dopatrywać należy w tym, że nie ma ustawowej definicji pojęcia błędu w sztuce lekarskiej, a występuje ono w różnych kontekstach zarówno w literaturze prawnokarnej jak i medycznej oraz doktrynie, orzecznictwie i praktyce sądowej 20. W orzeczeniu SN z dnia 1.04.1955 błąd lekarski definiowany jest jako: czynność (zaniechanie) lekarza w zakresie diagnozy i terapii, niezgodna z nauką medycyny w zakresie dla lekarza dostępnym. Zaniedbania lekarza w zakresie obowiązków otoczenia chorego opieką oraz w zakresie organizacji bezpieczeństwa higieny i opieki nad chorym nie są błędem w sztuce lekarskiej 21. Sama istota błędu ujmowana jest w kategoriach obiektywnych i subiektywnych. Koncepcje subiektywne oparte były na poglądach, iż lekarz powinien znać zasady obowiązujące w medycynie i postępować zgodnie z nimi. Jeżeli jednak dopuszcza się ich naruszenia, uznane powinno być to jako zaniedbanie i skutkować odpowiedzialnością karną za przestępstwo nieumyślne. Z kolei koncepcje obiektywne oddzielają błąd od winy lekarza. Podkreślają, że lekarz może być pociągnięty do odpowiedzialności jeżeli wina zostanie mu udowodniona. 22 Koncepcje te popierane są przez autorkę niniejszego opracowania, gdyż niektóre czynności uznane za błąd lekarski można zakwalifikować jako umyślne, a koncepcje 17 Z. Marek, Błąd medyczny. Kraków 1999, s. 12-13. 18 P. Daniluk, Błąd w sztuce lekarskiej-wybrane problemy. Prawo i Medycyna 2004, nr 4, s. 45. 19 M. Wolińska, Odpowiedzialność karna lekarza za błąd w sztuce lekarskiej, Prokuratura i Prawo 2013, nr 5, s. 21-22. 20 R. Kędziora, op.cit.,s. 192. 21 IV CR 39/54, OSNCK 1957, nr 1, poz. 7. 22P. Daniluk, op.cit., s. 48-51. 6

subiektywne nie przewidują tego, że lekarz świadomie może naruszyć obowiązujące przepisy prawa. Za błąd można uznać niewłaściwy z medycznego punktu widzenia sposób wykonania czynności przez lekarza. Odnosić się to może do wyboru metody leczenia spośród dostępnych rozwiązań i do samego przebiegu realizacji danej metody. Ocenie podlega zachowanie lekarza z punktu widzenia zasad wykonywania zawodu. Ważne jest, aby lekarz wziął pod uwagę wszystkie objawy choroby, wykonał wszelkie potrzebne badania, konsultując ich wyniki w razie potrzeby z innymi specjalistami oraz dobrał odpowiednie środki lecznicze 23. Wśród istniejących podziałów błędów medycznych najczęściej spotyka się podział owych błędów na błędy: diagnostyczne, terapeutyczne, organizacyjne i techniczne 24. Błąd diagnostyczny występuje w przypadku niewłaściwego rozeznania stanu zdrowia osoby leczonej. Może przybrać charakter pozytywny, (kiedy lekarz rozpoznaje u pacjenta chorobę, a w rzeczywistości jest on zdrowy), negatywny, (gdy według lekarza pacjent jest zdrowy, podczas gdy rzeczywiście jest chory) lub mieszany (w przypadku rozpoznania niewłaściwej choroby u pacjenta) 25. Rozpoznanie u pacjenta choroby w momencie gdy jest on zdrowy rodzi odpowiedzialność karną tylko wówczas gdy przyniosło to negatywne skutki dla niego w postaci bezpośredniego zagrożenia zdrowia lub życia 26. Za przyczynę tego rodzaju błędów uznać można nieprawidłowość w gromadzeniu danych, które są podstawą rozpoznania tj. jak wywiad z pacjentem lub jego rodziną odnośnie przebiegu choroby, występujących objawów itp. Popełnić może go lekarz, który nie zastosował znanych w medycynie środków i metod leczenia, które należało zastosować w danym przypadku i który nie skonsultował niejasności z innym lekarzem, jeżeli dane objawy wykraczały poza jego specjalizację 27. Nieco inaczej wygląda sytuacja, w której lekarz wprawdzie zgromadził wszelki potrzebny materiał oraz dane, przeprowadził wymagane konsultacje, ale w sposób nieprawidłowy je zinterpretował, co doprowadziło do wyciągnięcia błędnych wniosków. W tym przypadku lekarz będzie odpowiadał karnie tylko w przypadku, gdy jego rozumowanie jest nielogiczne lub świadczy o braku wiedzy w danym zakresie 28. Błąd terapeutyczny polega na niewłaściwym wyborze metody leczenia lub jeżeli wybrana metoda jest trafna na niewłaściwym sposobie jej realizacji, np. na wyborze 23 K. Buchała, Przestrzeganie zasad ostrożności problem bezprawności czy winy. Prokuratura i Prawo 1963, z.7, s. 89. 24 Medyczne prawo karne, red. T. Gardocka, D. Jagiełło. Warszawa 2016, s. 53. 25 Wyrok SN z 1.04.2008r., IV KK 381/07, OSNKW 2008, Nr 7, poz. 58. 26 A. Liszewska, Odpowiedzialność karna za błąd w sztuce lekarskiej. Kraków 1998, s. 150-152. 27 J. Sawicki, Błąd sztuki przy zabiegu leczniczym w prawie karnym. Warszawa 1965, s. 113-114. 28 Wyrok SN z 16.01.1974r. (III K 311/73, PiP 1975, z. 11, s. 176-180). 7

nieodpowiednich leków i innych środków farmakologicznych, nie wyjaśnieniu pacjentowi w jaki sposób stosować dane leki lub na wykonaniu zbędnego zabiegu 29. Może on być wynikiem błędu diagnostycznego, czyli mieć charakter wtórny lub przybrać postać błędu terapeutycznego samoistnego w przypadku, gdy lekarz mimo że stawia prawidłową diagnozę stosuje niewłaściwe metody leczenia 30. Jeżeli lekarz w wyniku błędnej diagnozy będzie sam prowadził niewłaściwą terapię, odpowie za jeden błąd. Nieco inaczej będzie wyglądać odpowiedzialność lekarza terapeuty, który prowadzi terapię na podstawie błędnej diagnozy, dokonanej przez innego lekarza. Nawet jeżeli zastosowana terapia będzie zgodna z obowiązującymi do postawionej diagnozy procedurami, lekarz terapeuta ma obowiązek skonsultowania postawionej diagnozy, jeżeli ma co do niej wątpliwości lub jeżeli mimo prawidłowo przeprowadzonych przez niego czynności, wystąpią niepożądane objawy u pacjenta 31. Szczególnym rodzajem błędu terapeutycznego jest błąd popełniany podczas operacji. Polega on na niewłaściwym przeprowadzeniu zabiegu lub na przeprowadzeniu zabiegu, mimo że w danym przypadku nie powinien być przeprowadzany. Można wyróżnić następujące rodzaje tej kategorii błędów: błąd przedoperacyjny, błąd operacyjny, błąd operacyjny sensu stricte oraz błąd pooperacyjny 32. Błąd techniczny dotyczy nieprawidłowego przeprowadzenia czynności biorąc pod uwagę technikę. Popełnić może go nie tylko lekarz, ale również inny członek zespołu medycznego na każdym z etapów leczenia pacjenta. Błąd ten polega na samej realizacji właściwie dobranej metody leczenia. Jako przykład tego rodzaju błędu w doktrynie wymienia się: nieprawidłowości w badaniach laboratoryjnych, błędnym oznakowaniu leków itp. 33 W przypadku błędu organizacyjnego mamy do czynienia z nieprawidłową organizacją podmiotu leczniczego 34. Błąd ten może przybrać postać nieodpowiednich decyzji personelu, kierowników, ordynatorów, a także trudnościami w komunikacji między personelem szpitala lub też niedostatecznym wyposażeniu szpitala, co skutkuje narażeniem życia lub zdrowia pacjenta. Nie wszystkie sytuacje, które stanowią uchybienia w leczeniu zakwalifikować można jako błędy medyczne. Analizując orzecznictwo wskazać można na następujące sytuacje, które 29 A. Zoll, Odpowiedzialność karna lekarza za niepowodzenie w leczeniu. Warszawa 1988, s. 69. 30 T. Gardocka, op.cit., s. 55. 31 R. Kędziora, op.cit., s. 220-224. 32 A. Liszewska, op.cit., s. 180. 33 A. Zoll, op.cit., s. 71. 34 A. Engler-Jakubiak, Organizacyjny błąd medyczny. Zeszyty Naukowe Ostrołęckiego Towarzystwa Naukowego 2013, nr 27, s. 274-288 8

nie są określane jako błędy medyczne: przeprowadzenie zabiegu u niewłaściwej osoby (SN orzekł, iż jest to zaniedbanie organizacyjno-administracyjne 35 ), zostawienie ciała obcego w ciele pacjenta (SN zakwalifikował daną sytuację jako niedopełnienie obowiązku staranności, które dotyczyć może nie tylko lekarza, jako profesjonalisty, ale może przydarzyć się każdemu człowiekowi 36 ). Od błędu medycznego ustawa z 6.11.2008 r. o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta odróżnia tzw. zdarzenie niepożądane, które w art. 67a określane jest jako zakażenie pacjenta biologicznym czynnikiem chorobotwórczym, uszkodzenie ciała lub rozstrój zdrowia pacjenta lub śmierć pacjenta będące następstwem niezgodnych z aktualną wiedzą medyczną diagnozą, leczeniem lub zastosowaniem produktu leczniczego lub wyrobu medycznego 37. W doktrynie pojawiają się różne poglądy dotyczące powiązania błędu medycznego ze zdarzeniem niepożądanym. Według R. Kozela błąd medyczny traktowany jest jako przesłanka do zaistnienia zdarzenia niepożądanego 38. J. Pokorski natomiast uważa, że zdarzenie niepożądane nie zawsze związane jest z czynem człowieka, ale wynikać może także z niedoskonałości organizacyjnej systemu 39. Za spowodowanie zdarzenie niepożądanego, lekarz ponosi odpowiedzialność karną na takich samych zasadach, jak w przypadku odpowiedzialności za spowodowanie błędu medycznego. Kolejnym przypadkiem, kiedy lekarz może być podciągnięty do odpowiedzialności karnej jest nieudzielenie pomocy z art. 162 k.k. Przepis ten znajduje zastosowanie w sytuacjach, gdy lekarz mając świadomość niebezpieczeństwa jakie grozi pacjentowi, nie udziela mu pomocy medycznej, a nie ciążył na nim szczególny obowiązek prawny opieki nad tym konkretnym pacjentem 40. W momencie, kiedy na lekarzu ciąży takowy obowiązek (jest on tzw. gwarantem nienastąpienia skutku), może odpowiadać on za skutek w postaci śmierci lub spowodowania uszczerbku na zdrowiu pacjenta 41. Lekarz może ponosić odpowiedzialność karną również w przypadku pozaterapeutycznych czynności medycznych, których przykładem mogą być np. czynności kosmetyczne. Jako podstawowy warunek legalności przy podejmowaniu czynności kosmetycznych jest świadoma zgoda osoby decydującej się na dany zabieg. Musi być ona poprzedzona wyczerpującymi informacjami dotyczącymi samego zabiegu, sposobu jego 35 Wyrok SN z 10.12.1952r., C 584/52 PiP 1953 36 Wyrok SN z 25.02.1972r., II CR 610/71, OSPiKA 1972, Nr 11, poz. 210. 37Dz.U. 2009 Nr 52 poz. 417 38 R. Kozela, Błędy lekarskie a ergonomia, Atest: Ochrona Pracy 2010, nr 1. 39J. Pokorski, Ergonomiczne uwarunkowania błędów medycznych: ekspertyza. Komitet Ergonomii Polskiej Akademii Nauk. Warszawa 2008, s. 208. 40 J. Zajdel, Kompendium prawa medycznego. Łódź 2008, s. 189. 41 Wyrok SN z 28.04.2000r., KKN 318/99, PiP, Nr 12, poz.5. 9

wykonania oraz wszelkich konsekwencji i skutków ubocznych, jakie może on ze sobą przynieść 42. Lekarz nie może podjąć się wykonania zabiegu kosmetycznego, jeżeli wiąże się on z podjęciem ryzyka większego niż przeciętne. Jeżeli sam zabieg upiększający niesie ze sobą ryzyko spowodowania śmierci lub ciężkiego uszczerbku na zdrowiu nie może być przeprowadzony 43. W przypadku niewłaściwego poinformowania pacjenta o ryzyku związanym z planowanym zabiegiem kosmetycznym, lekarz może odpowiadać za przestępstwo samowolnego przeprowadzenia zabiegu medycznego, uregulowanego w art. 192 k.k. Odpowiedzialność karna za przestępstwa przeciwko zdrowiu i życiu, uregulowane w art. 155-157 k.k., będzie możliwa jeżeli lekarz nie przestrzegał wymaganych reguł i zasad podczas przeprowadzania zabiegu (podobnie jak w przypadku odpowiedzialności za błędy medyczne). Dość duże kontrowersje zarówno z medycznego, jak i etycznego punktu widzenia wzbudzają przepisy dotyczące legalności przeprowadzania sterylizacji na gruncie obowiązujących przepisów prawa. Sterylizacja polega na pozbawieniu człowieka zdolności do płodzenia potomstwa bez pozbawienia możliwości odbywania stosunków płciowych 44. Prawo polskie dopuszcza przeprowadzenie owego zabiegu tylko w celach leczniczych (wówczas odpowiedzialność lekarza kształtować będzie się identycznie jak podczas wykonywania pozostałych zabiegów medycznych). Przeprowadzenie sterylizacji z innych, niż lecznicze względów (np. jako formy antykoncepcji) jest nielegalne i skutkować będzie odpowiedzialnością karną za spowodowanie ciężkiego uszczerbku na zdrowiu w postaci pozbawienia człowieka zdolności płodzenia uregulowanego w art. 156 k.k. W tym przypadku lekarz poniesie odpowiedzialność karną nawet wtedy, gdy jego działania będą zgodne z obowiązującymi zasadami w przypadku przeprowadzania zabiegów tego rodzaju. Znaczenie ma bowiem sam fakt podjęcia się tego zabiegu 45. Sama zgoda pacjenta na wykonanie zabiegu sterylizacji, jeżeli nie wiąże się ona ze względami leczniczymi jest bezskuteczna, gdyż nie legalizuje pierwotnej bezprawności czynu 46. Według autorki niniejszego opracowania takie uregulowanie prawne jest słuszne. Potraktowanie sterylizacji jako formy antykoncepcji nie może być dopuszczone, gdyż zabieg ten jest nieodwracalny, a człowiek który zdecydował się na jego przeprowadzenie po jakimś czasie może zmienić zdanie i zapragnąć zostać ojcem lub matką, a nie będzie to możliwe. 42 Wyrok SN z 5.09.1980r., II CR 280/80, OSPiKA 1981, z.10, poz. 170. 43 A. Gubiński, Wyłączenie bezprawności czynu. Warszawa 1961, s. 81. 44 E. Zielińska, Warunki dopuszczalności zabiegów sterylizacji. PiP 1985, nr 8, s.66. 45 A. Liszewska, op.cit., s. 254. 46R. Kędziora, op.cit, s. 208. 10

4. Podsumowanie W niniejszym opracowaniu poruszone zostały aspekty odpowiedzialności karnej lekarza. Wskazano podstawy owej odpowiedzialności uregulowane w różnych aktach prawnych. W dalszych rozważaniach wskazano na rangę zgody pacjenta na podjęcie czynności medycznych z wyjaśnieniem dlaczego stanowi ona kluczową rolę dla legalności podejmowanych działań. Kolejną kwestią wymagającą opracowania były błędy w sztuce lekarskiej oraz zdarzenia niepożądane. Wskazano na rodzaje popełnianych naruszeń, ich przyczyny oraz skutki zarówno dla pacjenta jak i lekarza. Dalsze uwagi dotyczyły sytuacji nieudzielenia pomocy pacjentowi oraz ponoszenia odpowiedzialności za czynności pozaterapeutyczne tj. czynności kosmetyczne i sterylizacja. Podsumowując powyższe rozważania można stwierdzić, że wykonywanie zawodu lekarza wymaga nie tylko wiedzy medycznej, ale również prawnej. Lekarz powinien być świadomy, jakie sankcje mogą spotkać go za określone czynności i liczyć się z odpowiedzialnością za podjęte działanie. Zawód lekarza, jak podkreślono już wcześniej jest zawodem zaufania publicznego. Często to właśnie od prawidłowego leczenia zależy dalsze życie i zdrowie pacjenta. W związku z tym to lekarz powinien zadbać o jakość udzielanych świadczeń i w każdym przypadku dołożyć wszelkich starań, aby danemu człowiekowi pomóc. Prawo nie może pozostać obojętne na przypadki popełniania błędów medycznych oraz świadomego i nieświadomego pogorszenia zdrowia pacjenta. Sama konstrukcja błędu medycznego pozwala na oddzielenie skutku danego czynu lekarza od jego winy. Takie uregulowanie przepisów prawa pozwoli na usankcjonowanie zachowania społecznie nieakceptowanego przy uwzględnieniu nieumyślności danego czynu. Na pewno wraz z rozwojem medycyny pojawiać się będą nowe sytuacje, w których potrzebne będą kolejne uregulowania prawne, aby zapobiegać nadużyciom ze strony lekarzy, a pacjentom dać możliwość skutecznego dochodzenia należnych im roszczeń. 11