Ptaki Zbiornika Chańcza w latach 1990-2013

NATURALIA 2 (2013) 2014: 3-31 3 Ptaki Zbiornika Chańcza w latach 1990-2013 Birds of the Chańcza Reservoir in 1990-2013 Jarosław Sułek, Adam Grzegolec, Włodzimierz Szczepaniak Abstrakt: W latach 1990-2013 na Zbiorniku Chańcza (50 38 N, 21 2 E) i w jego najbliższym otoczeniu stwierdzono 206 gatunków ptaków. Spośród wodno-błotnych Non-Passeriformes odnotowano 96 gatunków, z tego 31 uznano za lęgowe lub prawdopodobnie lęgowe. W skali Regionu Świętokrzyskiego cofka zbiornika była jednym z najważniejszych lęgowisk śmieszki Chroicocephalus ridibundus (do 400 par), rybitwy białowąsej Chlidonias hybrida (do 80 par) i perkoza dwuczubego Podiceps cristatus (do 70 par). Gniazdowały tu także inne rzadkie i zagrożone gatunki: perkoz rdzawoszyi Podiceps grisegena, bąk Botaurus stellaris, bączek Ixobrychus minutus, kropiatka Porzana porzana, zielonka Porzana parva, rybitwa czarna Chlidonias niger oraz rybitwa białoskrzydła Chlidonias leucopterus, której stanowisko było jednym z najbardziej wysuniętych na południe Polski. W okresie sezonowych migracji duże koncentracje tworzyły: śmieszka (do 3200 os.), czajka Vanellus vanellus (do 700 os.), łęczak Tringa glareola (do 450 os.), cyraneczka Anas crecca (do 350 os.), batalion Philomachus pugnax (do 180 os.), mewa mała Hydrocoloeus minutus (do 150 os.), biegus zmienny Calidris alpina (do 80 os.), sieweczka rzeczna Charadrius dubius (do 65 os.), brodziec piskliwy Actitis hypoleucos (do 58 os.) oraz kwokacz Tringa nebularia (do 29 os.). W regionie Zbiornik Chańcza był jednym z najbardziej regularnych miejsc postoju przelotnych nurów: czarnoszyjego Gavia arctica i rdzawoszyjego G. stellata. W okresie zimowym występowały tu skupienia wodno-błotnych Non-Passeriformes dochodzące do blisko 2000 os. Tworzyła je głównie krzyżówka Anas platyrhynchos (do 1700 os.). Stosunkowo regularnie i licznie zimowała cyraneczka Anas crecca (do 55 os.). Słowa kluczowe: Zbiornik Chańcza, ptaki wodno-błotne, rybitwa białowąsa Chlidonias hybrida, Region Świętokrzyski Wstęp W Regionie Świętokrzyskim 1 brak jest dużych, naturalnych zbiorników wodnych. Ptaki wodno-błotne koncentrują się głównie w dolinach rzecznych - zwłaszcza na stawach rybnych i zbiornikach zaporowych (Chmielewski et al. 2005). Zbiorniki zaporowe, szczególnie te o dużych rozmiarach, mają istotne znaczenie dla lęgowych i migrujących ptaków wodno-błotnych (Wesołowski & Winiecki 1988; Stawarczyk & Karnaś 1992; Dyrcz et al. 1998; Janiszewski et al. 1998). Zbiornik Chańcza jest jednym 1 Mapa Regionu Świętokrzyskiego: http://www.sgo.tbop.org.pl/region_swietokrzyski

4 Sułek J. et al.: Ptaki Zbiornika Chańcza w latach 1990-2013 z największych akwenów regionu. Celem niniejszego opracowania jest określenie jego znaczenia dla ptaków lęgowych, przelotnych i zimujących, związanych ze środowiskiem wodnym. Publikacja stanowi podsumowanie 24 lat badań awifauny zbiornika. Teren badań Obszar badań stanowił Zbiornik Chańcza (50 38 N, 21 2 E) i jego najbliższe otoczenie: stawy narybkowe koło miejscowości Korytnica, rzeka Czarna Staszowska 250 m powyżej i poniżej zbiornika oraz rozlewiska rzeki Łagowicy 500 m powyżej zbiornika (ryc. 1). Zbiornik zaporowy Chańcza leży w województwie świętokrzyskim w gminach Raków i Szydłów, w makroregionie Wyżyna Kielecka, w mezoregionie Pogórze Szydłowskie (Kondracki 2000). Położony jest na wysokości 216,8 m n.p.m. Zasilany jest wodami Czarnej Staszowskiej, Łagowicy i kilku mniejszych cieków wodnych. Powierzchnia zbiornika przy maksymalnym poziomie piętrzenia wynosi 457 ha, średnio 342 ha. Maksymalna powierzchnia uzyskiwana jest zazwyczaj wiosną; latem i jesienią poziom wody jest zwykle niski. Długość akwenu wynosi 5 km, a szerokość od 0,32 km do 1,2 km. Głębokość, poza okresami suszy i powodzi, wynosi od 11 m w pobliżu tamy do 1 m na jego północnych krańcach. Zbiornik wybudowano w latach 1974-84. Początkowo jego brzegi były piaszczyste, z czasem zarosły roślinnością zielną i krzewiastą, z wyjątkiem plaż położonych w okolicach tamy. Około 70% długości linii brzegowej zbiornika porasta las sosnowy, a pozostałe fragmenty to tereny porolne. Okolice zatoki położonej na zachodnim brzegu w odległości 1,5 km od Rakowa, tzw. Stawki, są mocno zabagnione. W pierwszej połowie lat 90. XX wieku zbiornik rozpoczynał się około 1 km na południe od miejscowości Raków. Rzeki Czarna Staszowska i Łagowica tworzyły niewielkie rozlewiska, które z czasem powiększały się, tworząc cofkę sięgającą drogi Raków Staszów. Obecnie obszar ten zajmuje powierzchnię ok. 50 ha i jest mozaiką oczek wodnych, kanałów z roślinnością wynurzoną i pływającą (ok. 45% powierzchni cofki), szuwarów (35 %) oraz łozowisk (20%). Po północnej stronie drogi Raków Staszów znajdują się trudno dostępne rozlewiska rzeki Łagowicy, z gęstymi łozowiskami, o powierzchni ok. 12 ha, będące przedłużeniem cofki zbiornika. W okolicy mostu na Czarnej Staszowskiej, w ciągu drogi Raków Szydłów, znajduje się trzcinowisko o powierzchni ok. 1,5 ha. Za zaporą zbiornika położone są stawy narybkowe o powierzchni 12,3 ha, prawie całkowicie pozbawione roślinności wynurzonej. W niektórych latach na zbiorniku miały miejsce znaczne wahania poziomu wody, również w trakcie okresu lęgowego. Zimą, w czasie dużych mrozów, zbiornik niemal całkowicie zamarzał; niewielkie oparzeliska pozostawały w cofce. Rzeka Czarna Staszowska poniżej zbiornika zamarzała w niewielkim stopniu.

NATURALIA 2 (2013) 2014: 3-31 5 Ryc. 1. Mapa terenu badań Fig. 1. Research area

6 Sułek J. et al.: Ptaki Zbiornika Chańcza w latach 1990-2013 Fot. 1. Toń Zbiornika Chańcza, widok od strony zapory - 28.05.2009 (fot. J. Sułek) Photo 1. Chańcza Reservoir viewed from the dam, 28.05.2009 (photo by J. Sułek) Fot. 2. Cofka Zbiornika Chańcza na granicy z otwartym lustrem wody - 21.04.2007 (fot. W. Szczepaniak) Photo 2. Chańcza Reservoir s backwater area on the edge of open water, 21.04.2007 (photo by W. Szczepaniak) Fot. 3. Cofka Zbiornika Chańcza, widok z drogi Raków-Staszów -10.05.2010 (fot. W. Szczepaniak) Photo 3. Chańcza Reservoir s backwater area viewed from Raków-Staszów road, 10.05.2010 (photo by W. Szczepaniak)

NATURALIA 2 (2013) 2014: 3-31 7 Fot. 4. Cofka Zbiornika Chańcza przy niskim stanie wody - 5.10.2008 (fot. J. Sułek) Photo 4. Chańcza Reservoir s backwater area at a low water level, 5.10.2008 (photo by J. Sułek) Fot. 5. Rozlewiska Łagowicy - 28.08.2011 (fot. W. Szczepaniak) Photo 5. Backwater area of the Łagowica River, 28.08.2011 (photo by W. Szczepaniak) Fot. 6. Południowo-zachodnia zatoka Zbiornika Chańcza - 15.04.2004 (fot. W. Szczepaniak) Photo 6. South-western bay of the Chańcza Reservoir, 15.04.2004 (photo by W. Szczepaniak)

8 Sułek J. et al.: Ptaki Zbiornika Chańcza w latach 1990-2013 Materiał i metody W latach 1990-2013 wykonano 575 kontroli (tab. 1), przeważnie nieregularnych, obejmujących całość lub część badanego terenu. W 1994 roku przeprowadzono 50 cotygodniowych liczeń, każdorazowo obchodząc zbiornik dookoła. Wyniki tych kontroli przedstawia appendix. Liczenia prowadzono obchodząc zbiornik dookoła lub z punktów, które zapewniały możliwość obserwowania rozległych partii terenu badań. Lokalizacja punktów obserwacyjnych: droga Raków Staszów w miejscu przecięcia cofki, Stawki, Życiny, zachodnia zatoka przy zaporze, zapora, Chańcza i Jaśla (ryc. 1). Najwięcej czasu poświęcano na kontrolowanie cofki. W sezonie lęgowym kon- Tabela 1. Rozkład kontroli w latach 1990-2013 Table 1. Distribution of counts in 1990-2013 Rok / miesiąc styczeń luty marzec kwiecień maj czerwiec lipiec sierpień wrzesień październik listopad grudzień Razem 1990 1 2 2 2 7 1991 1 1 2 1 1 1 2 1 10 1992 2 1 1 1 2 7 1993 1 1 1 2 3 1 1 1 1 1 13 1994 7 4 4 5 4 4 4 5 4 5 2 5 53 1995 3 1 1 2 1 8 1996 1 1 4 2 8 1997 1 3 1 1 1 7 1998 4 1 2 1 1 2 11 1999 3 1 1 1 1 2 3 5 17 2000 2 1 1 1 1 1 1 2 1 11 2001 2 2 7 5 4 2 2 2 7 4 3 40 2002 1 1 5 6 1 7 12 1 6 10 3 53 2003 2 1 10 4 3 6 4 5 4 2 41 2004 2 2 5 1 3 4 10 2 1 6 2 38 2005 2 4 4 1 2 2 2 2 1 20 2006 1 1 5 2 1 2 2 3 2 4 1 24 2007 2 3 2 6 2 3 4 1 5 2 30 2008 1 1 2 2 6 3 1 5 1 1 4 27 2009 1 2 2 3 5 1 2 3 5 3 3 1 31 2010 2 1 3 1 3 1 2 1 2 3 2 21 2011 2 1 3 3 6 2 1 2 2 1 8 31 2012 2 1 2 9 3 3 7 7 4 1 4 1 44 2013 2 1 2 2 3 2 1 2 2 3 1 2 23 Razem 47 22 37 75 59 33 46 60 43 45 67 41 575

NATURALIA 2 (2013) 2014: 3-31 9 trolowano cały obszar badań, a w okresie polęgowym głównie cofkę i otwarte lustro wody zbiornika. Do obserwacji używano lornetek, a od roku 1997 także lunet. W sezonie lęgowym 1994 roku przeprowadzono dzienne i nocne kontrole zbiornika, połączone ze stymulacją głosową ptaków wodno-błotnych, w tym chruścieli Rallidae. Stymulacje głosowe w cofce, ukierunkowane na wykrywanie wodnika Rallus aquaticus, prowadzono również zimą w latach 2008-2013. Za ptaki lęgowe uznano te, dla których zdobyto niezbite dowody gniazdowania ( gniazdowanie pewne ), np. znaleziono gniazdo lub obserwowano samicę z pisklętami (Sikora et al. 2007). Od zasady tej odstąpiono jedynie w przypadku bąka Botaurus stellaris, bączka Ixobrychus minutus, wodnika, kropiatki Porzana porzana i zielonki Porzana parva, uznając za lęgowe ptaki stwierdzone w odpowiednim siedlisku w okresie rozrodczym. Pozostałe gatunki, których zachowanie, np. toki, zaniepokojenie, sugerowało możliwość gniazdowania, uznawano za prawdopodobnie lęgowe. Liczebność kolonii rybitw określano na podstawie liczby gniazd, a w przypadku śmieszki Chroicocephalus ridibundus brano pod uwagę liczbę ptaków dorosłych, obecnych w kolonii rozrodczej. Aby nie powodować strat w lęgach obserwacje prowadzono na obrzeżach kolonii. Przy określaniu przedziałów liczebności populacji lęgowej brano pod uwagę lata 1994-2013, chyba że w tekście zaznaczono inaczej. Jako zimowanie uznawano stwierdzenia ptaków w okresie od grudnia do lutego. Wszystkie, wymienione w tekście obserwacje wymagające weryfikacji, uzyskały pozytywne orzeczenia Komisji Faunistycznej Sekcji Ornitologicznej Polskiego Towarzystwa Zoologicznego. Liczebności niektórych gatunków, m.in.: perkozka Tachybaptus ruficollis, chruścieli oraz ptaków zasiedlających trudno dostępne rozlewiska Łagowicy mogą być zaniżone. Dla zobrazowania regularności pojawów poszczególnych gatunków w okresie 24 lat badań zastosowano następujące kategorie: wyjątkowy stwierdzany w 1-3 latach; sporadyczny stwierdzany w 4-8 latach; nieregularny stwierdzany w 9-16 latach; regularny stwierdzany w 17-24 latach. W pracy uwzględniono dane publikowane oraz niepublikowane zgromadzone w Kartotece Przyrodniczej Towarzystwa Badań i Ochrony Przyrody. W tekście zastosowano następujące skróty: JS Jarosław Sułek, AG Adam Grzegolec, WS Włodzimierz Szczepaniak, No łączna liczba osobników, Ns łączna liczba stwierdzeń, os. osobnik, osobniki. Przegląd gatunków Łabędź niemy Cygnus olor. Nieregularnie lęgowy, regularnie przelotny i zimujący. Pierwsze lęgi odnotowano w 1993 roku 1 para w strefie cofki zbiornika. Kolejne pary stwierdzano w latach 1999-2005, 2009-10 oraz w roku 2012 (JS i inni). W 2003 roku do lęgów przystąpiły dwie, a w 2005 roku trzy pary (P. Zięcik, AG). W latach 1993 i 2012 odnotowano młode odmiany polskiej, odpowiednio: 1 spośród 3 pull. i 3 spośród 6 pull. Zimował corocznie od 1998 roku. W latach 1994, 2007 i 2011 stwierdzano zimą powyżej 20 os., maksymalnie 30 XII 2011 30 os. (M. Urbański). Łabędź czarnodzioby Cygnus columbianus. Stwierdzany wyjątkowo: 20-23 XI 1993 2 ad. (JS i in.). Łabędź krzykliwy Cygnus cygnus. Stwierdzany sporadycznie: 20-23 XI 1993 1 imm., pomiędzy 2 I a 12 III 1994-3 ad. (JS i in.), 17 II 1995 2 ad. (P. Zięcik), 1 i 8 I oraz 6 II 1998 2 ad. (JS i in.), 21 I 2001 2 ad. (D. Winiarski) i 10 XII 2011 2 ad. (AG). Gęś zbożowa Anser fabalis. Stwierdzana nieregularnie (Ns=18, No=198), wyjątkowo

10 Sułek J. et al.: Ptaki Zbiornika Chańcza w latach 1990-2013 zimująca. Najczęściej spotykana w okresie migracji jesiennej (Ns=14, No=136), najwcześniej 2 X 2009 1 os. (JS). Zimą odnotowana 30 XII 2006 30 os. (JS) i 23 II 2003 1 os. (M. Jantarski). Gęś białoczelna Anser albifrons. Stwierdzana sporadycznie (Ns=9, No=36), wyjątkowo zimująca. Podczas wędrówki jesiennej (Ns=5, No=22), najwcześniej spotkana 1 X 2011 4 os. (AG). Zimą widziana 30 XII 2006 9 os. (JS) i 23 II 2003 1 os. (M. Jantarski). Gęgawa Anser anser. Nieregularnie przelotna (Ns=13, No=72), prawdopodobnie lęgowa. W dniu 24 III 2007 obserwowano zaniepokojoną parę w strefie cofki (AG, JS). Najczęściej widywana w marcu (Ns=10, No=65) i październiku (Ns=3, No=7), najwcześniej 13 III 2004 2 os. (JS), najpóźniej 19 X 2013 1 os. (AG) Najliczniejsze stada odnotowano: 19 III 1994 17 os. (M. Polak, G. Stachera) i 31 III 1998 17 os. (JS). Świstun Anas penelope. Stwierdzany regularnie w okresie pozalęgowym (Ns=94, No=1509). Najliczniejszy podczas wędrówki wiosennej (Ns=40, No=1170), stwierdzany pomiędzy III 2 a IV 3. Jesienią (Ns=44, No=317), najwcześniej obserwowany 9 IX 1998 1 os. (JS). Sporadycznie zimujący (Ns=10, No=22), notowany w grudniu (Ns=8, No=17) oraz 9 I 2005 1 para (M. Jantarski) i 17 II 1995 3 os. (P. Zięcik). Największą koncentrację odnotowano 28 III 2010 263 os. (AG, JS). Krakwa Anas strepera. Sporadycznie lęgowa, nieregularnie i nielicznie przelotna (Ns=28, No=72). W dniu 7 VII 2012 roku z 6 pull. obserwowano na stawach za zaporą (J. Dukała), a 7 VII 2013 z 7 pull. na rozlewiskach Łagowicy (WS). Spotykana głównie podczas przelotu wiosennego najwcześniejsza obserwacja 16 III 1991 1 para (JS, S. Witkowski). Jesienią obserwowana tylko cztery razy; najpóźniej 21 XI 2012 1 (JS i in.). Nie tworzyła większych koncentracji. Cyraneczka Anas crecca. Stwierdzana regularnie (Ns=105, No=3644), nieregularnie zimująca (Ns=57, No=1453). Maksymalne liczebności osiągała jesienią (Ns=31, No=1897): 2 X 2009 i 16 X 1995 po 150 os. (JS i in.), a 19 X 2013 350 os. (AG), wiosną mniej liczna (Ns=17, No=294). Od roku 1998 stwierdzana zimą corocznie. W grudniu czterokrotnie spotykano koncentracje powyżej stu ptaków, w tym maksymalnie 7 XII 2013 180 os. (JS, AG). W styczniu odnotowana na 19 kontrolach ze średnią 14,41 os./kontrolę i maksymalną koncentracją 9 I 2005 55 os. (M. Jantarski), w lutym stwierdzona na 12 kontrolach ze średnią 13,8 os./kontrolę i największą koncentracją 11 II 2007 27 os. (D. Winiarski). Trzykrotnie odnotowana w strefie cofki zbiornika w trakcie sezonu lęgowego: 29 V 1994 1 para (L. Maksalon), 18-19 VI 1994 1 (JS i in.) oraz 26 V 2014 3 (AG). Krzyżówka Anas platyrhynchos. Regularnie lęgowa: 1-2 pary na stawach, 15-40 par na zbiorniku, regularnie przelotna i zimująca. Była najczęściej i najliczniej spotykanym gatunkiem kaczki. W 1994 roku maksymalne liczebności osiągała w styczniu: 741 os./kontrolę, minimalne w lipcu: 31 os./kontrolę (ryc. 2). Największe koncentracje tworzyła w okresie zimowania: 3 II 2008 1700 os. (JS i in.), 18 II 2007 1500 os. (JS, AG), 17 XII 2005 (JS) i 8 XII 2007 (JS, AG) po 1000 os. Wiosną najliczniejsza 12 III 1994 905 os. (P. Wilniewczyc). Rożeniec Anas acuta. Nieregularnie przelotny (Ns=21, No=58), wyjątkowo zimujący. Notowany głównie pomiędzy: III 2 - IV 2 i IX 2 - XI 2. Wiosną najwcześniej stwierdzony 16 III 1991 3 os. (JS, S. Witkowski), najpóźniej 12 IV 2003 1 para (W. Nalepa). Jesienią najwcześniej widziany 11 IX 2004-1 (AG), najpóźniej 20 XI 1993 1 (JS). Zimą odnotowany: 2 I - 29 I 1994 1 (JS i in.) i 9 I 2005 1 (M. Jantarski). Spotykano zwykle od 1 do 3 ptaków, liczniej obserwowany 19 III 1998 17 os. oraz 27 III 2011 10 os. (JS).

NATURALIA 2 (2013) 2014: 3-31 11 800 700 No=15172 600 Średnia liczebność 500 400 300 200 100 0 I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Ryc. 2. Średnia liczebność krzyżówki Anas platyrhynchos w przeliczeniu na jedną kontrolę w 1994 roku Fig. 2. The average number of Mallards Anas platyrhynchos per count in 1994 Cyranka Anas querquedula. Wyjątkowo lęgowa, nieregularnie przelotna (Ns=47, No=464). W dniu 3 VI 2007 samicę z pisklętami obserwowano w cofce zbiornika (M. Jantarski). Niewykluczone, że przystępowała do lęgów częściej na trudno dostępnych rozlewiskach Łagowicy. Najwcześniej widziana 16 III 2008 3 os. (JS, AG), ostatnie, wyjątkowo późne stwierdzenie pochodzi z 30 XII 2011 1 para (M. Urbański). Największą koncentrację odnotowano 10 IX 1994 114 os. (M. Polak i in.). Płaskonos Anas clypeata. Regularnie przelotny (Ns=64, No=231). W 1994 roku spotykany tylko wiosną (Ns=8, No=27). W innych latach także częstszy podczas wędrówki wiosennej (Ns=42) niż jesienią (Ns=22). Najwcześniej odnotowany 16 III 2008 1 (JS, AG), najpóźniej 23 XI 2012 1os. (JS i in.). Spotykano zwykle kilka, kilkanaście ptaków, maksymalnie: 2 IV 2012 23 os. (JS). Wielokrotnie notowany w strefie cofki zbiornika w trakcie sezonu lęgowego, jednak bez dowodów lęgowości. Głowienka Aythya ferina. Regularnie przelotna, wyjątkowo lęgowa i zimująca. Dwukrotnie odnotowano pojedynczą samicę z pisklętami: 4 VI 1992 (JS i in.) oraz 1 VII 2001 (P. Zięcik). Na podstawie obserwowanych samic, można przypuszczać, że w innych latach do lęgów przystępowało 1-3 pary głowienki. W 1994 roku nieznacznie częściej stwierdzana wiosną, wtedy trzykrotnie spotykano koncentracje powyżej stu ptaków, najwięcej 27 III 1994 183 os. (JS i in.). Jesienią widywano po kilka ptaków, wyjątkowo 29 VIII 1994 33 os. (Ł. Misiuna). Najwcześniej zaobserwowana 12 III 1999 6 os. (P. Wilniewczyc), najpóźniej 16 XII 2000 7 os. (JS i in.). Podgorzałka Aythya nyroca. Stwierdzana wyjątkowo: 29 III 2009 1 (JS) oraz 24 III 2012 1 (AG). Czernica Aythya fuligula. Nieregularnie lęgowa, regularnie przelotna, wyjątkowo zimująca. Populację lęgową oceniono na 4-7 par,

12 Sułek J. et al.: Ptaki Zbiornika Chańcza w latach 1990-2013 w tym 3-5 w strefie cofki zbiornika i 1-2 na stawach narybkowych. Najwcześniej stwierdzona 12 III 1994 2 os. (P. Wilniewczyc), najpóźniej 11 XII 2002 1 (JS). Najliczniej obserwowana 27 III 1994 53 os. (JS i in.). Ogorzałka Aythya marila. Stwierdzana wyjątkowo: 5 XII 2002 3 /juv. (P. Wilniewczyc i in.), 23 XI i 13 XII 2003 1 /juv. (JS i in.) oraz 1 X 2011 3 /juv. (AG). Edredon Somateria mollissima. Stwierdzany wyjątkowo. Samiec w upierzeniu godowym przebywał na zbiorniku w dniach 28 30 III 2010 (JS i in.). Było to pierwsze stwierdzenie tej morskiej kaczki w Regionie Świętokrzyskim. Lodówka Clangula hyemalis. Stwierdzana wyjątkowo: 3-6 XI 2004 1 /juv. i 21 XI 2007 /juv. (JS i in.). Markaczka Melanitta nigra. Stwierdzana wyjątkowo: 23 XI 1996 3 /juv. (WS i in.) oraz 17 XI 2001 2 /juv. (JS i in.). Uhla Melanitta fusca. Stwierdzana sporadycznie: 20-21 XI i 1-5 XII 1999 1 /juv. (WS i in.), 16 XI 2001 2 /juv., 17 XI 2001 6 /juv. (JS i in.), 30 XII 2006 oraz 13 I 2007 2 /juv., (JS i in.), 4 i 10 XII 2011 odpowiednio 4 i 5 /juv. (AG, Aleksander Grzegolec). Gągoł Bucephala clangula. Stwierdzany regularnie (Ns=55, No=298), nieregularnie zimujący (Ns=16, No=95). Najwcześniej zauważony 21 II 2010 1 (JS i in.), najpóźniej 30 XII 2011 1 para (M. Urbański). Przeważnie spotykano po kilka ptaków. Pięciokrotnie stwierdzono większe liczebności, w tym maksymalnie po 30 os.: 22 III 1997 (WS) i 22 XII 2011 (M. Urbański, M. Kubicki). Bielaczek Mergellus albellus. Stwierdzany sporadycznie podczas przelotów i zimowania (Ns=11, Ns=18). Wiosną widziany 19 III 1994 1 os. (M. Polak, G. Stachera) oraz 8 IV 1994 1 para (Ł. Misiuna). Zimą odnotowany dziewięciokrotnie (Ns=15): 27 II 1996 1 (JS), 4 XII 1999 1 (JS i in.), 16 XII 2000 1 (JS i in.), 5 XII 2002 1 /juv. (P. Wilniewczyc i in.), 11 XII 2004 1 (JS), 13 I 2007 1 (JS i in.), 10 XII 2011 2 (AG), 22 XII 2011 1 i 2 (M. Urbański, M. Kubicki) oraz 7 XII 2013 4 /juv. (JS, AG). Szlachar Mergus serrator. Stwierdzany sporadycznie (Ns=9, No=23). Pięciokrotnie widziany wiosną: 30 IV 1994 3 (JS i in.), 28 III 2000 1 (JS, W. Domagała), 26-27 III 2001 1 (JS), 14 IV 2007 5 (JS i in.) i 6 IV 2012 2 i 3 (J. Dukała). Jesienią notowany wyłącznie w listopadzie: 9 XI 2002 5 /juv. (JS i in.), 19 XI 1994 1 /juv. (M. Polak), 23 XI 1996 1 /juv. (WS i in.) oraz 28 XI 1992 1 /juv. (JS i in.). Nurogęś Mergus merganser. Regularnie przelotna (Ns=68, No=590), sporadycznie zimująca (Ns=19, No=290). Po raz pierwszy stwierdzona na zbiorniku 19 III 1994 3 os. (M. Polak, G. Stachera). W latach 1995-2000 obserwowano ją tylko trzykrotnie, a od 2001 roku już regularnie. Wyraźny wzrost liczebności nastąpił od roku 2007, widywano wtedy rocznie kilkadziesiąt lub więcej ptaków, z maksymalną koncentracją 12 II 2012 70 os. (JS, AG). Spotykana na zbiorniku przez cały rok z wyjątkiem miesięcy letnich. Jedynie 6 VII 2009 na stawach narybkowych odnotowano parę ptaków z 15 młodymi (AG). Była to najprawdopodobniej rodzinka lęgowa na Czarnej Staszowskiej poniżej zbiornika. Zwykle spotykano 1-10 os. (65% stwierdzeń), szesnastokrotnie widziano powyżej 10 ptaków, w tym 9 razy zimą. Nur rdzawoszyi Gavia stellata. Nieregularnie przelotny (Ns=23, No=51) (ryc. 3). Wiosną 1 ad. obserwowany 25 i 26 V 2001 (JS i in.). Podczas wędrówki jesiennej obserwowany od X 3 do XII 2, najwcześniej 23 X 2004 1 os. (AG, E. Grzegolec), najpóźniej 16 XII 2000 (JS i in.). Zwykle widywano 3-4 os. (52% stwierdzeń), rzadziej pojedyncze ptaki (41% stwierdzeń), wyjątkowo w dniach 16 23 XI 2002 odnotowano 6 os., a 3 XI 2004 8 os. (JS i in.).

NATURALIA 2 (2013) 2014: 3-31 13 2,5 2 Średnia liczebność 1,5 1 0,5 0 1999 2001 2003 2005 2007 2009 2011 2013 G. stellata, No=50 G.arctica, No=129 Ryc. 3. Średnia liczebność nura rdzawoszyjego Gavia stellata i nura czarnoszyjego Gavia arctica w przeliczeniu na jedną kontrolę, podczas wędrówki jesiennej, w latach 1999-2013 Fig. 3. The average numbers of Red-throated Loons Gavia stellata and Arctic Loons Gavia arctica per count during autumn migration in 1999-2013 Nur czarnoszyi Gavia arctica. Regularnie przelotny (Ns=54, No=133) (ryc. 3). Wiosną widziany tylko raz: 15 V 1999 1 os. (JS i in.). Trzykrotnie obserwowany w lipcu: 30 VII 1997 1 os. (JS), 11 VII 1998 1 os. (JS, S. Witkowski) oraz 1 VII 2001 2 os. (AG). Podczas wędrówki jesiennej notowany pomiędzy X 1 a XII 2, najwcześniej 5 X 2008 1 os, (JS i in.), najpóźniej 16 XII 2000 2 os. (JS i in.). Zwykle spotykano 2-5 os. (60% stwierdzeń), rzadziej pojedyncze ptaki (33% stwierdzeń). Trzykrotnie stwierdzono 6 os., a 20 XI 2001 7 os. (R. Maniarski). Perkozek Tachybaptus ruficollis. Regularnie lęgowy, wyjątkowo zimujący. Liczebność populacji lęgowej oszacowano na 5-15 par w strefie cofki zbiornika i rozlewiskach Łagowicy oraz 1-2 pary na stawach narybkowych. Jesienią najliczniej obserwowany pomiędzy IX 1 a X 2, maksymalnie 10 IX 1994 37 os. (M. Polak i in.). Zimą stwierdzony: 5 I 1991 2 os. na zbiorniku (JS, S. Witkowski) oraz czterokrotnie na Czarnej Staszowskiej poniżej zapory: 14 I 1995 4 os., 21 I 2001 5 os., 15 XII 2001 1 os. oraz 17 I 2004 1 os. (D. Winiarski). Perkoz dwuczuby Podiceps cristatus. Regularnie lęgowy, sporadycznie zimujący. Pierwsze lęgi odnotowano w 1993 roku - 13 rodzin (JS). W 1994 roku do lęgów przystąpiło minimum 36 par, w latach 1995-2000: 5-15 par (JS i in.), a w latach 2001-13: 5-70 par; najwięcej w 2005 55-70 par i 2006 55 par (AG) (ryc. 4). Zimą stwierdzony: 5 XII 2002 1 os. (P. Wilniewczyc i in.), 3 i 11 XII 2004 3 i 4 os. (JS, M. Jantarski), 8 XII 2007 2 os. (JS, AG) i 10 XII 2011 1 os. (AG) oraz pomiędzy 30 XII 2006 a 18 II 2007 1 os. (JS i in.). Perkoz rdzawoszyi Podiceps grisegena. Nieregularnie lęgowy, wyjątkowo zimujący. Pierwsze lęgi stwierdzono w 1992 roku 1 para, kolejne odnotowano w latach: 1994 1

14 Sułek J. et al.: Ptaki Zbiornika Chańcza w latach 1990-2013 80 70 60 Liczba par 50 40 30 20 10 0 2001 2003 2005 2007 2009 2011 2013 Ryc. 4. Liczba par lęgowych perkoza dwuczubego Podiceps cristatus w latach 2001-2013 Fig. 4. The number of Great Crested Grebe Podiceps cristatus breeding pairs in 2001-2013 para, 1996 2 pary, 1999 2-3 pary, 2000-01, 2005-06 i 2009 po jednej parze (JS i in.). Spotykany na zbiorniku od III 3 do XI 3, wyjątkowo, dwukrotnie stwierdzony w grudniu: 2 XII 2002 1 os. (M. Jantarski) i 30 XII 2006 1 os. (JS). Najwcześniej widziany 31 III 2011 1 os. (JS i in.). Najliczniej obserwowany 8 IV 1994 12 os. (Ł. Misiuna). Perkoz rogaty Podiceps auritus. Stwierdzany sporadycznie: 11 XI 1992 1 os. (P. Wilniewczyc, Ł. Misiuna), 20 XI 1993 1 os. (P. Wilniewczyc i in.), 23 X 1994 1 ad. (P. Wilniewczyc) oraz 16 X 2000 1 juv. (JS i in.). Zausznik Podiceps nigricollis. Wyjątkowo lęgowy, sporadycznie przelotny. 12 VI 1999 widziano parę z jednym młodym i 2 ad. (JS i inni), a w maju 2000 i 2005 kilkukrotnie obserwowano 2-6 os. w kolonii śmieszki (WS i inni). Najwcześniej stwierdzony 4 IV 1994 1 os. (L. Maksalon, A. Pędziwilk), najpóźniej 19 VIII 1994 8 os. (S. Witkowski). Najliczniej obserwowany 21 IV 2006 15 os. (AG). Kormoran Phalacrocorax carbo. Stwierdzany regularnie (Ns=52, No=1456), sporadycznie zimujący (Ns=13, No=535). Nie odnotowano gniazdowania. Notowany od IX 1 do VI 3. W latach 2009-2013 oprócz dziewięciu stwierdzeń grudniowych, obserwowany na Czarnej Staszowskiej poniżej zapory: 17 I 2010 2 os. (J. Przybylska i in.) i 30 I 2010 32 os. oraz na zbiorniku: 12 II 2012 25 os. i 21 II 2010 4 os. (JS i in.). Zwykle widywano 1-10 os. (46% stwierdzeń) oraz 11-100 os. (48% stwierdzeń), większe koncentracje napotkano 3 XI 2011 128 os., 29 XI 2009 210 os. i 7 XII 2013 250 os. (JS, AG). Bąk Botaurus stellaris. Regularnie lęgowy, od roku 1997 gniazdował corocznie. W latach 2000-2001, 2006 i 2013 stwierdzano po 2 odzywające się równocześnie (JS i in.). Występował w północno zachodniej części cofki zbiornika oraz w trzcinowisku położonym nad rzeką Czarną Staszowską, po zachodniej stronie drogi Raków Szydłów. Najwcześniej stwierdzony 13 IV 2005 (W. Błoński) oraz 13 IV 2009 (AG).

NATURALIA 2 (2013) 2014: 3-31 15 Bączek Ixobrychus minutus. Wyjątkowo lęgowy w latach 2000 i 2002-03. Pierwszego stwierdzenia dokonano 20 V 2000 1 para (JS i in.). W latach 2002-2003 w strefie cofki zbiornika i rozlewiskach Łagowicy gniazdowały 2 pary tego gatunku (P. Zięcik i in.). Ślepowron Nycticorax nycticorax. Zalatujący sporadycznie. Stwierdzony 22 VII 2000 1 os. (AG), trzykrotnie w 2002 roku: 2 VIII 21 os., w tym 8 ad. i 13 juv./imm., 10 VIII 2 ad., 20 VIII 3 juv./imm. (P. Zięcik) oraz 22 VIII 2007 1ad. (D. Winiarski). Czapla nadobna Egretta garzetta. Zalatująca wyjątkowo: 7 VII 2002 1 os. (P. Zięcik), czterokrotnie pomiędzy 7 a 22 VII 2009 1-3 os. (P. Zięcik in.) oraz czterokrotnie pomiędzy 19 VIII i 6 IX 2009 1 os. (T. Bracik i in.). Czapla biała Egretta alba. Stwierdzana regularnie (Ns=150, No=715), od roku 1998 corocznie, zimująca (Ns=26, No=76). Pierwsze obserwacje pochodzą z 1994 roku (Ns=6, No=24), z początku okresu liczniejszych pojawów tego gatunku w Regionie Świętokrzyskim (Szczepaniak 2005). Najczęściej obserwowana pomiędzy VIII 2 a XI 3. Stwierdzano przeważnie do 10 os. (91% stwierdzeń), maksymalnie 22 VIII 2007 50 os. (AG). Pierwszy przypadek zimowania odnotowano 11 II 2001 1 os. (AG). Od roku 2007 zimowało corocznie: 1-6 os., wyjątkowo 30 XII 2011 15 os. (M. Urbański). Czapla siwa Ardea cinerea. Regularnie przelotna, koczująca i zimująca. Nie odnotowano lęgów. Największą koncentrację stwierdzono 19 X 2013 54 os. (AG). Zimą spotykano do kilkunastu os., maksymalnie 8 II 2009 17 os. (JS i in.). Czapla purpurowa Ardea purpurea. Zalatująca wyjątkowo: 30 VIII 1990 1 juv. (JS, S. Witkowski), 7 V 1997 1 ad. (JS) oraz 2 i 3 VIII 2013 1 juv. (AG). Bocian czarny Ciconia nigra. Zalatujący nieregularnie. Do roku 2000 obserwowany tylko trzykrotnie (No=6). Od roku 2001 odnotowano 31 stwierdzeń (No=68), najliczniej 21 VIII 2002 11 os. (P. Zięcik). Bocian biały Ciconia ciconia. Pojedyncze, zajęte gniazda wykryto w Chańczy, Rakowie i Życinach (JS i in.). Na zbiorniku notowany rzadko, w liczbie do 7 os., w okresie IV 1 - VIII 2. Warzęcha Platalea leucorodia. Zalatująca wyjątkowo. Osobnika w upierzeniu godowym obserwowano na stawach narybkowych 13 IV 1991 (Sułek 1997). Bielik Haliaeetus albicilla. Stwierdzany sporadycznie (Ns=16, No=17), pomiędzy XI 3 a V 1. Najwcześniej widziany 21 XI 2012 1 imm., najpóźniej 6 V 2013 1 imm. (JS i in.). Sześciokrotnie odnotowano pojedyncze, dorosłe osobniki, pozostałe obserwacje dotyczyły ptaków młodych. Błotniak stawowy Circus aeruginosus. Nieregularnie lęgowy i przelotny. W latach 1994, 1996-97, 1999, 2002, 2004-07, 2009, 2011, 2013 jedna para zajmowała trzcinowisko k. mostu na Czarnej Staszowskiej, a 16 IV 2012 obserwowano 2 z materiałem na gniazdo (JS i in.). Najwcześniej stwierdzony 7 IV 2012 1 para (J. Dukała), najpóźniej 1 X 1994 1 (M. Polak). Rybołów Pandion haliaetus. Nieregularnie przelotny (Ns=26, No=28). Wiosną obserwowany pomiędzy IV 1 a IV 2 (Ns=4), najwcześniej 4 IV 1994 1 os. (L. Maksalon, A. Pędziwilk). W okresie przelotu jesiennego (Ns=22) spotykany głównie od VIII 3 do X 1, wyjątkowo 1 juv. stwierdzono jeszcze 2 XI 2008 (JS). Wodnik Rallus aquaticus. Lęgowy, wyjątkowo zimujący. Najdokładniejsze dane potwierdzające gniazdowanie gatunku pochodzą z 18 VI 1994, kiedy to w wyniku stymulacji głosowej populację lęgową oszacowano na 15-20 par (JS i in.). Zimą wykryty: 3 II 2008 3 os. (JS i in.), 17 I 2009 1 os. (J. Przybylska, T. Przybylski), 8 II 2009 1 os.

16 Sułek J. et al.: Ptaki Zbiornika Chańcza w latach 1990-2013 (AG i in.) oraz 13 II 2011 1 os. (JS, AG) stwierdzany w strefie cofki zbiornika, nad jednym z dopływów tzw. Stawki oraz na Czarnej Staszowskiej w Pągowcu. Kropiatka Porzana porzana. Lęgowa. Odzywające się ptaki słyszano: 14 V 1994 1 (P. Wilniewczyc i in.), 13 V 1996 1 (WS, JS) oraz 7 VII 2012 2 (AG). Zielonka Porzana parva. Lęgowa. 18 IV 1994 w strefie cofki zbiornika słyszano odzywającego się samca (JS i in.), a 7 VII 1994 obserwowano 3 os. (Ł. Misiuna). Derkacz Crex crex. Stwierdzany wyjątkowo. Na zbiorniku odnotowany jedynie 16 X 1994 1 os. (JS i in.). Było to zarazem najpóźniejsze stwierdzenie w Regionie Świętokrzyskim (Wilniewczyc 2005). Kokoszka Gallinula chloropus. Regularnie lęgowa, wyjątkowo zimująca. Populację lęgową oszacowano na 5-10 par w strefie cofki zbiornika i rozlewiskach Łagowicy oraz 1 parę na stawach narybkowych. Najwcześniej stwierdzona 3 IV 2007 1 os. (AG, S. Witkowski), najpóźniej 29 X 1994 1 os. (Ł. Misiuna). Zimą obserwowana w strefie cofki zbiornika 24 I 2003 1 os. (JS) i na Czarnej Staszowskiej w Pągowcu 17 I 2009 2 os. (J. Przybylska i in.) oraz 17 I 2010 1 os. (J. Przybylska i in.). Łyska Fulica atra. Regularnie lęgowa i przelotna, sporadycznie zimująca. Populację lęgową oszacowano na 15-30 par. Gniazdowała wyłącznie w strefie cofki zbiornika. Pierwsze lęgi odnotowano w roku 1993 5 VII widziano 3 rodziny (JS). Największą koncentrację obserwowano 7 IX 2013 300 os. (AG). Zimą stwierdzona 17 razy (No=261), z czego pomiędzy styczniem a lutym 9 razy (No=21). Najliczniej 17 I 1998 7 os. (D. Winiarski). Żuraw Grus grus. Stwierdzany sporadycznie (Ns=9, No=313). Dwukrotnie widziano ptaki w strefie cofki zbiornika: 22 IV 2012 2 os. (AG, E. Grzegolec) i 17-21 VII 2012 1 os. (P. Zięcik). Pozostałe obserwacje dotyczą ptaków przelatujących nad zbiornikiem: trzykrotnie wiosną i cztery razy jesienią. Najwcześniej odnotowany 1 IV 2001 ok. 250 os. (JS i in.), najpóźniej 11 XI 2000 6 os. (JS i in.). Ostrygojad Haematopus ostralegus. Zalatujący wyjątkowo. Pojedynczego osobnika odnotowano: 6, 7 i 12 VII 2012 (AG). Sieweczka rzeczna Charadrius dubius. Nieregularnie lęgowa, regularnie przelotna. W latach 1992-2011 gniazdowało maksymalnie 6, a w 2012 roku 11 par (AG i in.). W zależności od poziomu wody była lęgowa na zbiorniku, wypłyconych rozlewiskach Łagowicy lub na spuszczonych stawach narybkowych. Najwcześniej stwierdzona 4 IV 1994 5 os. (L. Maksalon, A. Pędziwilk), najpóźniej 16 X 1994 1 os. (JS i in.). Maksymalną koncentrację odnotowano 12 VII 2012 65 os. (AG). Sieweczka obrożna Charadrius hiaticula. Sporadycznie przelotna (Ns=10, No=33). Widywana tylko podczas wędrówki jesiennej od VIII 1 do X 1. Najwcześniej spotkana 4 VIII 2012 3 os. (JS), najpóźniej 5 X 2008 4 os. (JS i in.). Najliczniej obserwowana 15 IX 2003 7 os. (AG). Siewka złota Pluvialis apricaria. Zalatująca wyjątkowo: 10 IX 1994 20 os. (M. Polak i in.), 8 X 2005 1 os. (JS i in.) oraz 4 X 2013 8 os. (J. Dukała). Siewnica Pluvialis squatarola. Nieregularnie przelotna (Ns=35, No=240). Stwierdzana pomiędzy VIII 2 a XI 2, najwcześniej 17 VIII 2008 1 os. (JS, AG), najpóźniej 19 XI 1994 5 os. (M. Polak). Najliczniejsza 20 X 2007 21 os. (JS i in.). Czajka Vanellus vanellus. Nieregularnie lęgowa, regularnie przelotna, wyjątkowo zimująca. W strefie cofki zbiornika i na stawach narybkowych, w latach ze sprzyjającymi warunkami siedliskowymi, do lęgów przystępowało 2-10 par. Najwcześniej stwierdzona

NATURALIA 2 (2013) 2014: 3-31 17 5 III 1994 8 os. (S. Witkowski), najpóźniej 1 X 1994 101 os. (M. Polak). Zimujące, pojedyncze ptaki obserwowano 3 XII 2004 (M. Jantarski), 11 XII 2004 (JS) oraz 14 I 1995 (D. Winiarski). Maksymalną koncentrację odnotowano 24 X 1998 700 os. (JS). Biegus rdzawy Calidris canutus. Zalatujący wyjątkowo. Czterokrotnie stwierdzono pojedyncze młode ptaki: 17-18 VIII 2002 (AG), 22 IX 2002 (P. Zięcik), 16 VIII 2003 (AG) oraz 14 VIII 2006 (JS, M. Bujnowska). Piaskowiec Calidris alba. Sporadycznie przelotny (Ns=7, No=10): 29 IX 1990 4 juv. (JS, M. Jarząbek), 11 V 1993 1 ad. (P. Wilniewczyc), 29 VIII 1994 1 ad. (Ł. Misiuna), 21 VIII 2002 1 ad. (P. Zięcik), 30 VIII 2003 1 juv. (AG), 11 IX 2004 1 juv. (AG), 8 X 2005 1 juv. (JS i in.). Biegus malutki Calidris minuta. Nieregularnie przelotny (Ns=26, No=101). Notowany głównie podczas przelotów jesiennych (Ns=23, No=92), pomiędzy VII 2 a X 2. Najpóźniej widziany 20 X 2007 2 os. (AG i in.). Wiosną stwierdzony: 11 V 2002 1 os. (JS i in.) oraz 17 i 18 V 1996 1 i 7 os. (JS i in.). Najliczniej obserwowany 15 VIII 2005 15 os. (M. Jantarski). Biegus mały Calidris temminckii. Sporadycznie przelotny (Ns=14, No=39). Najwcześniej obserwowany 11 V 2002 5 os. (JS i in.), najpóźniej 5 X 2002 1 os. (AG i in.). Najliczniejszy 18 VIII 2002 8 juv. (AG). Biegus krzywodzioby Calidris ferruginea. Nieregularnie przelotny (Ns=29, No=69). Wiosną stwierdzony tylko 26 V 2012 1 os. (AG). Jesienią notowany pomiędzy VII 2 a X 1, najpóźniej 5 X 2008 1 juv. (JS, AG). Najliczniej obserwowany 10 IX 1994 7 os. (M. Polak i in.). Biegus zmienny Calidris alpina. Regularnie przelotny (Ns=69, No=994). Widywany głównie w okresie przelotów jesiennych VII 3 - X 3, najliczniej pomiędzy IX 1 a X 2. Największe koncentracje w tym okresie odnotowano: 1 X 2002 71 os. (P. Zięcik) oraz 5 X 2002 80 os. (AG i in.). Najpóźniej obserwowany 23 X 1994 3 os. (P. Wilniewczyc). W okresie przelotów wiosennych widziany pięciokrotnie, najwcześniej: 10 V 2008 1 os. (AG i in.). Wiosną najliczniejszy 23 V 1991 30 os. (JS). Biegus płaskodzioby Limicola falcinellus. Zalatujący wyjątkowo: 18 VII 2002 1 juv. (AG) oraz 2 VIII 2002 1 juv. (P. Zięcik). Batalion Philomachus pugnax. Regularnie przelotny (Ns=100, No=1306), od roku 2000 notowany corocznie. Najwcześniej stwierdzony: 1 IV 2001 6 os. (JS i in.) oraz 1 IV 2002 6 os. (JS i in.), najpóźniej 19 X 2013 1 os. (AG). Widywany głównie w stadach nieprzekraczających 20 ptaków (88% stwierdzeń), największą koncentrację odnotowano 7 IX 2013 180 os. (AG). W okresie wędrówki wiosennej najliczniejszy 30 IV 1994 80 os. (JS i in.). Bekasik Lymnocryptes minimus. Zalatujący wyjątkowo. Obserwowany trzykrotnie jesienią 2002 roku: 22 VIII 2 os., 1 X 9 os., 5 X 3 os. (P. Zięcik i in.). Kszyk Gallinago gallinago. Prawdopodobnie lęgowy, regularnie przelotny, wyjątkowo zimujący. 29 V 1994 w strefie cofki zbiornika obserwowano 2 tokujące osobniki (L. Maksalon), w czerwcu 1994 roku widywano tam do 12 kszyków (JS i in.), a 15 V 1999 (WS) oraz 25 V 2009 (JS i in.) obserwowano po 1 os. w locie tokowym. Najwcześniej odnotowany 27 III 1994 1 os., najpóźniej 16 X 1994 10 os. (JS i in.). Dwa zimujące ptaki widziano 12 II 1994 (M. Polak), a 11 XII 1995 odnotowano próbę zimowania 1 os. (JS). Wiosną obserwowano po kilka ptaków, a od sierpnia stwierdzano koncentracje do kilkudziesięciu os., maksymalnie 5 IX 1994 80 os. (P. Wilniewczyc). Rycyk Limosa limosa. Stwierdzany sporadycznie (Ns=16, No=62). Najwcześniej widziany 19 III 1994 2 os. (M. Polak, G. Stachera), najpóźniej 2 IX 2012 1 os. (J. Dukała). Maksymalną liczebność odnotowano 19 VII 2012 12 os. (P. Zięcik).

18 Sułek J. et al.: Ptaki Zbiornika Chańcza w latach 1990-2013 Kulik wielki Numenius arquata. Stwierdzany wyjątkowo (Ns=5, No=15). Wszystkie obserwacje pochodzą z września: 6 IX 2003 1 os. (P. Szczepaniak i in.), 11 IX 2005 1 os. (WS i in.), 4 IX 2009 3 os. (AG), 19 IX 2009 8 os. (P. Szczepaniak) oraz 26 IX 2009 2 os. (AG, Aleksander Grzegolec). Brodziec piskliwy Actitis hypoleucos. Regularnie przelotny. Spotykany od IV 1 do IX 2, choć wyjątkowo 8 os. widziano jeszcze 1 X 1994 (M. Polak). Najwcześniej odnotowany 7 IV 1991 1 os. (JS i in.). Stwierdzano przeważnie do 20 ptaków, maksymalnie 18 VIII 2002 55 os. i 22 VII 2012 58 os. (AG). Samotnik Tringa ochropus. Regularnie przelotny. Najwcześniej odnotowany 19 III 1994 1 os. (M. Polak, G. Stachera), najpóźniej 10 IX 1994 8 os. (M. Polak i in.). Najliczniej obserwowany 29 VIII 1994 17 os. (Ł. Misiuna). Brodziec śniady Tringa erythropus. Nieregularnie przelotny (Ns=35, No=111). Spotykany głównie w okresie wędrówki jesiennej od VI 2, najliczniej pomiędzy VIII 1 a X 1. Najpóźniej stwierdzony 5 X 2009 1 os. (AG). W okresie przelotu wiosennego widziany dwukrotnie: 11 V 2002 1 os. (JS i in.) oraz 30 IV 2003 1 os. (P. Zięcik). Najliczniej obserwowany 6 IX 2009 10 os. (JS). Kwokacz Tringa nebularia. Regularnie przelotny (Ns=89, No=619). Notowany pomiędzy IV 2 -V 3 oraz VI 3 -X 2. Najwięcej stwierdzeń pochodzi z okresu migracji jesiennej (Ns=77, No=584), podczas wędrówki wiosennej spotykany rzadziej (Ns=12, No=35). Najwcześniej stwierdzony 17 IV 2012 2 os. (JS i in.), najpóźniej 18 X 2002 4 os. (AG). Przeważnie spotykano do 10 os. (80% stwierdzeń), maksymalnie po 29 os. obserwowano 11 IX 2005 (WS i in.) oraz 4 IX 2009 (AG). Brodziec pławny Tringa stagnatilis. Zalatujący wyjątkowo: 28 VIII 2007 1 os. (AG). Łęczak Tringa glareola. Regularnie przelotny. W większej liczbie obserwowany pomiędzy IV 3 a IX 2, szczególnie w okresie przelotów jesiennych. Najwcześniej stwierdzony 20 IV 2003 1 os. (P. Zięcik), najpóźniej 12 X 2002 1 os. (P. Zięcik). Dziesięciokrotnie obserwowano koncentracje 100 i więcej ptaków, maksymalnie 17 VIII 2008 200 os. (JS, AG) oraz 17 VII 2004 450 os. (AG). Krwawodziób Tringa totanus. Sporadycznie lęgowy, regularnie przelotny. Przy niskich stanach wody w cofce zbiornika, w latach 1994, 1999, 2002 i 2004-05 do lęgów przystępowało 1-8 par (JS i in.), a w 2012 roku 10 par (AG i in.). Najwcześniej stwierdzony 27 III 1994 1 os. (JS i in.), najpóźniej 4 X 2009 1 os. (AG). Najliczniej obserwowany 14 VI 2012 24 os. (AG). Kamusznik Arenaria interpres. Zalatujący sporadycznie: 14 X 1990 1 juv. (JS i in.), 11 V 1993 5 ad. (P. Wilniewczyc), 31 VIII 2008 1 juv. (AG, JS) oraz 4 i 6 IX 2009 1 juv. (AG, JS). Płatkonóg szydłodzioby Phalaropus lobatus. Zalatujący wyjątkowo: 31 VII 2002 1 ad. (P. Zięcik), 6 i 13 IX 2003 1 juv. (P. Szczepaniak i in.) oraz 31 VIII 2005 1 juv. (M. Jantarski). Wydrzyk ostrosterny Stercorarius parasiticus. Zalatujący wyjątkowo: 22 IX 1991 1 os. odmiany ciemnej (JS i in.). Mewa trójpalczasta Rissa tridactyla. Zalatująca wyjątkowo: 8-9 XI 1997 1 juv. (Polak 1998). Śmieszka Chroicocephalus ridibundus. Nieregularnie lęgowa i przelotna, sporadycznie zimująca (Ns=4, No=13). Kolonię lęgową po raz pierwszy odnotowano w 1999 130 gniazd (WS i in.). W kolejnych latach liczebność populacji lęgowej uzależniona była od poziomu wody w cofce zbiornika w okresie wiosennym. W latach 2000-2002, 2004-2008 liczba par wahała się od 50 w roku 2008 do maksymalnie 400 w roku 2004. W latach 2003 i 2009 śmieszki nie przystąpiły do lęgów (JS i in.) (ryc. 5). W latach 2010-13 od-

NATURALIA 2 (2013) 2014: 3-31 19 notowano już tylko 2-10 par lęgowych (AG, JS). Najwcześniej stwierdzona 12 III 1994 52 os. (P. Wilniewczyc). Zimujące ptaki widziano: 5 I 1991 1 os. (JS, S. Witkowski), 11 XII 1994 1 os. (P. Zięcik), 22 XII 2011 5 os. (M. Urbański, M. Kubicki) oraz 7 XII 2013 6 os. (JS, AG). Największą koncentrację odnotowano 24 III 1997 3200 os. na noclegowisku (P. Zięcik). Mewa mała Hydrocoloeus minutus. Sporadycznie przelotna (Ns=24, No=502), głównie wiosną. Widywana pomiędzy IV 2 a V 3 oraz VIII 1 a XI 1. Najwcześniej stwierdzona 20 IV 2007 120 os. (JS, AG), najpóźniej 9 XI 2004 2 ad. (JS). Przeważnie obserwowano 1-7 os. (80 % stwierdzeń), czterokrotnie kilkadziesiąt ptaków. Większe koncentracje odnotowano: 20 i 21 IV 2007 odpowiednio 120 i 150 os. (JS i in.). Mewa czarnogłowa Larus melanocephalus. Zalatująca wyjątkowo: 13 VIII 2005 1 juv. (P. Zięcik). Mewa siwa Larus canus. Regularnie przelotna (Ns=66, No=250), sporadycznie zimująca. Najwcześniej widziana 12 III 1994 3 os. (P. Wilniewczyc). Zimą stwierdzona sześciokrotnie w grudniu (No=20) oraz 9 I 2005 2 ad. (M. Jantarski). Najliczniej obserwowana 4 XI 2003 18 os. (JS). Mewa żółtonoga Larus fuscus. Zalatująca wyjątkowo: 3 IV 2012 2 ad. (AG). Mewa srebrzysta Larus argentatus. Sporadycznie przelotna (Ns=16, No=23), wyjątkowo zimująca. Notowana pomiędzy VI 3 a XII 1 oraz jeden raz w lutym: 25 II 2002 2 os. (AG). Mewa białogłowa Larus cachinnans. Nieregularnie przelotna (Ns=40, No=117), wyjątkowo zimująca. Stwierdzana od 2002 roku, po raz pierwszy 8 VIII 2002 4 ad. (P. Zięcik). Widywana od III 2 do V 3 oraz od VIII 1 do XII 3. Najwcześniej spotkana 17 III 2012 3 os. (AG), najpóźniej 28 XII 2013 1 os. Liczba par 450 400 350 300 250 200 150 100 50 0 1999 2001 2003 2005 2007 2009 2011 2013 Ryc. 5. Liczba par lęgowych śmieszki Chroicocephalus ridibundus w latach 1999-2013 Fig. 5. The number of Black-headed Gull Chroicocephalus ridibundus breeding pairs in 1999-2013

20 Sułek J. et al.: Ptaki Zbiornika Chańcza w latach 1990-2013 Fot. 7. Rybitwa białowąsa Chlidonias hybrida w cofce Zbiornika Chańcza - 1.07.2003 (fot. P. Zięcik) Photo 7. Whiskered Tern Chlidonias hybrida at the Chańcza Reservoir s backwater area, 1.07.2003 (photo by P. Zięcik) Fot. 8. Rybitwa białoskrzydła Chlidonias leucopterus w cofce Zbiornika Chańcza - 6.07.2008 (fot. A. Grzegolec) Photo 8. White-winged Tern Chlidonias leucopterus at the Chańcza Reservoir s backwater area, 6.07.2008 (photo by A. Grzegolec) Fot. 9. Rybitwa czarna Chlidonias niger w cofce Zbiornika Chańcza - 9.07.2010 (fot. A. Grzegolec) Photo 9. Black Tern Chlidonias niger at the Chańcza Reservoir s backwater area, 9.07.2010 (photo by A. Grzegolec)

NATURALIA 2 (2013) 2014: 3-31 21 (AG). Najliczniej obserwowana 15 VIII 2012 12 os. (JS). Rybitwa wielkodzioba Hydroprogne caspia. Zalatująca wyjątkowo: 29 VIII 1994 2 os. (Ł. Misiuna) oraz 5 IX 1994 1 os. (P. Wilniewczyc). Rybitwa rzeczna Sterna hirundo. Wyjątkowo lęgowa, nieregularnie przelotna. 25 V 2001 odnotowano 1 parę na gnieździe, która odpędzała kolejne dwa ptaki (JS i in.). Ponadto poczyniono inne obserwacje w okresie rozrodczym, jednak bez dowodów lęgowości: w maju 2002 roku kilkukrotnie widziano 2 pary karmiących się ptaków (AG i in.), od czerwca do sierpnia 2003 widywano maksymalnie 8 ptaków w środowisku lęgowym (AG), 14 VIII 2008 stwierdzono 20 os., w tym ptaki dorosłe karmiące młode (M. Wachecki, A. Dudała), a 22 VII 2012 obserwowano 1 ad. i 2 juv. (AG). Najwcześniej odnotowana 13 IV 2008 1 os. (AG i in.), najpóźniej 16 VIII 2003 1 os. (AG). Rybitwa białoczelna Sternula albifrons. Zalatująca wyjątkowo: 7 V 1994 3 os. (P. Wilniewczyc), 14 V 1994 1 os. (P. Wilniewczyc, Ł. Misiuna) oraz 7 VII 1994 3 os. (Ł. Misiuna). Rybitwa białowąsa Chlidonias hybida. Sporadycznie lęgowa w latach: 2002-03, 2007-10, 2013, sporadycznie przelotna; od roku 2002 obserwowana corocznie. Pierwsze lęgi wykryto 7 VII 2002 14 gniazd (P. Zięcik), w kolejnym roku 1 VII 2003, stwierdzono również 14 gniazd (P. Zięcik, J. Staniszewska). Ponownie odnotowana 24 VI 2007 2 pary (AG). Od 2008 roku nastąpił znaczny rozwój kolonii: 6 VIII 2008 wykryto ok. 30 gniazd z jajami i pisklętami (AG, JS), 18 VII 2009 naliczono co najmniej 80 gniazd z młodymi w różnym wieku (AG, JS), a 17 VII 2010 stwierdzono 55 gniazd z pisklętami i jajami (AG). Po dwóch latach przerwy, ponowne lęgi odnotowano w 2013 roku ok. 40 par (AG) (ryc. 6). Największą koncentrację obserwowano 18 VII 2009 300 os. (AG, JS). Najwcześniej stwierdzona 23 IV 2011 4 os. (JS, P. Wilniewczyc), najpóźniej 4 X 2010 1 os. (JS, M. Urbański). Rybitwa czarna Chlidonias niger. Sporadycznie lęgowa w latach: 1993-94, 1999, 2008-2010, 2012-13, regularnie przelotna. Pierwsze dane dotyczące lęgów pochodzą z 26 VIII 1993 5 zajętych gniazd, w tym 3 z pisklętami (JS). W kolejnym roku odnotowano tylko jedną parę, a w 1999 już ok. 50 (JS, AG). W latach 2008-10, 2012-13 zbiornik zasiedlała populacja osiągająca 9-20 par lęgowych (ryc. 6). Najwcześniej stwierdzona 16 IV 2003 3 os. (AG), najpóźniej 26 VIII 1993 16 os. (JS). Największą koncentrację poza okresem lęgowym obserwowano 26 IV 2003 94 os. (P. Zięcik). Rybitwa białoskrzydła Chlidonias leucopterus. Wyjątkowo lęgowa, sporadycznie przelotna (Ns=6, No=44). Lęgi odnotowano dwukrotnie: 6 VII 2008 znaleziono gniazdo z 3 jajami (AG, JS), a w roku 2010 populację lęgową oszacowano na 5-6 par (AG) (ryc. 6). Najwcześniej widziana 30 IV 2003 4 os. (P. Zięcik), najpóźniej 17 VII 2010 17 os. (AG). Najliczniej obserwowana 2 V 2003 24 os. (P. Zięcik). Zimorodek Alcedo atthis. Regularnie lęgowy w liczbie 3-4 par w zatokach zbiornika i w ujściowych odcinkach dopływających do niego cieków wodnych, nieregularnie zimujący. Świerszczak Locustella naevia. W strefie cofki zbiornika regularnie lęgowy; 1-2 (JS i in.). Strumieniówka Locustella fluviatilis. W zadrzewieniach nad Łagowicą regularnie lęgowa; 1 (WS i in.). Brzęczka Locustella luscinioides. W strefie cofki zbiornika regularnie lęgowa; 2-5 (AG i in.). Trzciniak Acrocephalus arundinaceus. W strefie cofki zbiornika regularnie lęgowy; 2-3 (JS i in.).

22 Sułek J. et al.: Ptaki Zbiornika Chańcza w latach 1990-2013 Liczba par 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 1993 1994 1999 2002 2003 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Ch. hybrida Ch. niger Ch. leucopterus Ryc. 6. Liczba par lęgowych rybitwy białowąsej Chlidonias hybrida, rybitwy czarnej Chlidonias niger, rybitwy białoskrzydłej Chlidonias leucopterus w latach 1993-2013 Fig. 6. The numbers of Whiskered Tern Chlidonias hybrida, Black Tern Chlidonias niger and Whitewinged Tern Chlidonias leucopterus breeding pairs in 1993-2013 Wąsatka Panurus biarmicus. Stwierdzana wyjątkowo: 6 XI 1999 1 os. w strefie cofki zbiornika (JS i in.). Remiz Remiz pendulinus. W strefie cofki zbiornika i w łozowiskach nad Łagowicą regularnie lęgowy; 2-5 (JS i in.). Dziwonia Carpodacus erythrinus. Regularnie lęgowa. W 1993 stwierdzono 12, a w kolejnych latach już tylko 1-3 (JS i in.). Na badanym terenie zostały odnotowane ponadto następujące gatunki ptaków: kuropatwa Perdix perdix, przepiórka Coturnix coturnix, bażant Phasianus colchicus, trzmielojad Pernis apivorus, błotniak zbożowy Circus cyaneus, jastrząb Accipiter gentilis, krogulec Accipiter nisus, myszołów Buteo buteo, myszołów włochaty Buteo lagopus, orlik krzykliwy Aquila pomarina, orzeł przedni Aquila chrysaetos, pustułka Falco tinnunculus, kobuz Falco subbuteo, gołąb miejski Columba livia forma urbana, grzywacz Columba palumbus, sierpówka Streptopelia decaocto, turkawka Streptopelia turtur, kukułka Cuculus canorus, płomykówka Tyto alba, puszczyk Strix aluco, uszatka Asio otus, jerzyk Apus apus, dudek Upupa epops, krętogłów Jynx torquilla, dzięcioł zielony Picus viridis, dzięcioł czarny Dryocopus martius, dzięcioł duży Dendrocopos major, dzięciołek Dendrocopos minor, lerka Lullula arborea, skowronek Alauda arvensis, brzegówka Riparia riparia, dymówka Hirundo rustica, oknówka Delichon urbicum, świergotek drzewny Anthus trivialis, świergotek łąkowy Anthus pratensis, świergotek rdzawogardły Anthus cervinus, pliszka żółta Motacilla flava, pliszka górska Motacilla cinerea, pliszka siwa Motacilla alba, jemiołuszka Bombycilla garrulus, strzyżyk Troglodytes troglodytes, pokrzywnica Prunella modularis, rudzik Erithacus rubecula, słowik szary Luscinia luscinia, kopciuszek Phoenicurus ochruros, pleszka Phoenicurus phoenicurus, pokląskwa Saxicola rubetra, kląskawka Saxicola rubicola, kos Turdus merula, kwiczoł Turdus

NATURALIA 2 (2013) 2014: 3-31 23 pilaris, śpiewak Turdus philomelos, droździk Turdus iliacus, paszkot Turdus viscivorus, rokitniczka Acrocephalus schoenobaenus, łozówka Acrocephalus palustris, trzcinniczek Acrocephalus scirpaceus, zaganiacz Hippolais icterina, piegża Sylvia curruca, cierniówka Sylvia communis, gajówka Sylvia borin, kapturka Sylvia atricapilla, świstunka leśna Phylloscopus sibilatrix, pierwiosnek Phylloscopus collybita, piecuszek Phylloscopus trochilus, mysikrólik Regulus regulus, muchołówka szara Muscicapa striata, muchołówka żałobna Ficedula hypoleuca, raniuszek Aegithalos caudatus, modraszka Cyanistes caeruleus, bogatka Parus major, czubatka Lophophanes cristatus, sosnówka Periparus ater, czarnogłówka Poecile montanus, sikora uboga Poecile palustris, kowalik Sitta europaea, pełzacz leśny Certhia familiaris, pełzacz ogrodowy Certhia brachydactyla, wilga Oriolus oriolus, gąsiorek Lanius collurio, srokosz Lanius excubitor, sójka Garrulus glandarius, sroka Pica pica, kawka Corvus monedula, gawron Corvus frugilegus, wrona siwa Corvus cornix, kruk Corvus corax, szpak Sturnus vulgaris, wróbel Passer domesticus, mazurek Passer montanus, zięba Fringilla coelebs, jer Fringilla montifringilla, kulczyk Serinus serinus, dzwoniec Chloris chloris, szczygieł Carduelis carduelis, czyż Carduelis spinus, makolągwa Carduelis cannabina, czeczotka Carduelis flammea, krzyżodziób świerkowy Loxia curvirostra, gil Pyrrhula pyrrhula, grubodziób Coccothraustes coccothraustes, trznadel Emberiza citrinella, potrzos Emberiza schoeniclus, potrzeszcz Emberiza calandra. Dyskusja W latach 1990-2013 na badanym terenie stwierdzono 206 gatunków ptaków, w tym 96 wodno-błotnych Non Passeriformes, z których 27 uznano za lęgowe, a 4 za prawdopodobnie lęgowe. Dziewięć z nich wymienionych jest w Załączniku I Dyrektywy 2009/147/WE: bąk, bączek, błotniak stawowy, kropiatka, zielonka, rybitwa rzeczna, Tabela 2. Porównanie liczebności populacji lęgowych wybranych gatunków ptaków na pięciu zbiornikach zaporowych Table 2. Comparison of selected breeding species populations on five reservoirs Zbiornik wodny i lata badań / Gatunki Chańcza Domaniów (Chmielewski & Łukaszewicz 2012) Łąka (Oleksik 1992) Poraj (Czyż 1994) Zbiornik Sulejowski (Tabor et al. 1999) 1990-2013 2001 i 2007 1986-1989 1989-1994 1997 Podiceps cristatus 0-70 31/54-66 0-30 20-38 27-31 Charadrius dubius 0-6 2-4/0 0-15 0 5 Chroicocephalus ridibundus 0-400 179/1600 0-150 70-100 478 Sterna hirundo 0-10 0 0 1 19-25 Sternula albifrons 0 0 0 0 3-7 Chlidonias hybida 0-80 10/73 0-3 0 0 Chlidonias niger 0-50 7/0 0-30 0 15-16 Chlidonias leucopterus 0-6 0 0 0 0 Wodno-błotne Non-Passeriformes (wszystkie / lęgowe i prawdopodobnie lęgowe) 96/31 87/32 73/24 62/17 54/30