SPRAWOZDANIA Jolanta Dragańska Katedra Badań Filologicznych Wschód - Zachód Uniwersytet w Białymstoku II O G Ó L N O P O L S K A K O N F E R E N C J A N A U K O W A N A R O D Z IN Y N O W O C Z E S N E J św IA D O M O śc I M Ł O D Z I p O Z Y T Y W iś C i W A R SZ A W SC Y : > P R Z E G L Ą D T Y G O D N IO W Y < 1866-1876. E D Y C J A D R U G A : O B R A Z ŚW IA T A, E U R O P Y I P O L S K I - R E W IZ J E. S P R A W O Z D A N IE Po cieszącej się powodzeniem ubiegłorocznej pierwszej edycji konferencji Narodziny Nowoczesnej Świadomości Młodzi Pozytywiści Warszawscy: <Przegląd Tygodniowy> 1866-1876 przyszedł czas na drugą jej odsłonę w roku bieżącym. Podobnie jak w roku ubiegłym, tak i w tym, zaproszenie do udziału w sympozjum przyjęli znakomici badacze literatury okresu pozytywizmu. Edycja pierwsza poświęcona była obrazowi człowieka na łamach kluczowego dla epoki czasopisma1. Edycja druga dotyczyła zaś obrazu świata, Europy i Polski w pismach młodych warszawskich entuzjastów. Tę drugą ogólnopolską konferencję naukową poświęconą młodym pozytywistom warszawskim z kręgu Przeglądu Tygodniowego zorganizowała ponownie dr Anna Janicka (Uniwersytet w Białymstoku) z pomocą Komitetu Organizacyjnego, któremu przewodniczyła, a w skład którego weszli: mgr Jolanta Dragańska - sekretarz (Katedra Badań Filologicznych Wschód - Zachód, Uniwersytet w Białymstoku) mgr Urszula Adamska (Wydział Filologiczny, UwB), 1 Sprawozdanie z ubiegłorocznej konferencji zostało opublikowane na łamach Bibliotekarza Podlaskiego : M. Jurkowska, Narodziny nowoczesnej świadomości. Młodzi pozytywiści warszawscy: Przegląd Tygodniowy 1866 1876. Edycja pierwsza: Obraz człowieka rewizje, Konferencja Naukowa. Sprawozdanie, Bibliotekarz Podlaski 2015, nr 30, s. 211-218.
N r 31/2015 Jolanta Dragańska 219 dr Małgorzata Burzka-Janik (Tow. Literackie im. Adama Mickiewicza, Tarnowskie Góry), dr Michał Siedlecki (Książnica Podlaska im. Łukasza Górnickiego), dr Łukasz Zabielski (Książnica Podlaska im. Łukasza Górnickiego), mgr Sonia Demianova (Narodowy Uniwersytet im. Ilii Miecznikowa w Odessie), mgr Monika Jurkowska (Katedra Badań Filologicznych Wschód - Zachód UwB), mgr Piotr Drozdowski (Katedra Badań Filologicznych Wschód - Zachód UwB), mgr Małgorzata Wojtowicz (Wydział Filologiczny, UwB), Dominika Olga Stankiewicz (Wydział Filologiczny, UwB). Konferencję zorganizowały wspólnie: Katedra Badań Filologicznych Wschód-Zachód oraz Zakład Literatury Pozytywizmu i Młodej Polski UwB. Naukowe spotkanie odbyło się, jak już wspomniano, w dniach 18-19 września 2015 roku. Na miejsce obrad wybrano sprzyjającą kameralnej atmosferze salę konferencyjną Restauracji Kawelin przy ulicy Legionowej 10 w Białymstoku. Temat konferencji przyciągnął grono najwybitniejszych badaczy literatury pozytywizmu w Polsce. Wśród nich znalazły się takie osobistości, jak prof. Bogdan Mazan, prof. Alina Kowalczykowa, prof. Tomasz Sobieraj, prof. Tadeusz Budrewicz, prof. Grzegorz Markiewicz, prof. Tadeusz Bujnicki, prof. Marek Rutkowski, prof. Natalia Maliutina (Odessa), prof. Jolanta Sztachelska, dr hab. Wacław Forajter, dr hab. Anna Sobiecka oraz doktorzy, specjalizujący się również w interpretacji epoki: dr Sylwia Karpowicz-Słowikowska, dr Joanna Kubicka, dr Marcin Niemojewski, dr Agnieszka Bąbel, dr Iwona E. Rusek, dr Paweł Tomczok, dr Małgorzata Burzka- Janik, dr Małgorzata Sokalska, dr Katarzyna Konczewska (Grodno), dr Michał Siedlecki. Swoje wystąpienia mieli także doktoranci: mgr Sonia Demianova (Odessa), mgr Jolanta Dragańska i mgr Monika Jurkowska, którzy są ponadto wykonawcami projektu naukowego (w ramach którego odbyła się konferencja) Młodzi pozytywiści warszawscy. <Przegląd Tygodniowy> 1866-1876. Narodziny nowoczesnej świadomości. Nowe ujęcia tematyczne i metodologiczne. Krytyczna edycja tekstów w dwóch tomach, finansowanego w latach 2014-2018 w ramach Programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą Narodowy Program Rozwoju Humanistyki. Grantem kieruje dr Anna Janicka2. Na otwarciu konferencji jako pierwsza głos zabrała organizatorka, dr Janicka, która w krótkim wystąpieniu powitała gości i przybliżyła cel oraz ideę przedsięwzięcia. Zwróciła uwagę na to, że rodzący się w drugiej połowie XIX wieku kształt naszej współczesności, zapisany w publicystycznych tekstach Przeglądu Tygodniowego, dopomina się dziś o nowe interpretacje, a naukowe spotkania w gronie 2 Pełny opis realizowanego projektu: http://wschodzachod.uwb.edu.pl/mlodzi-pozytywisci-warszawscy/ [dostęp: 23.10.2015].
220 II OGÓLNOPOLSKA KONFERENCJA NAUKOWA NARODZINY NOWOCZESNEJ... specjalistów budzą nadzieję na realizację badawczych aspiracji. Wspomniała także, że pierwsza edycja konferencji, skupiona wokół obrazu człowieka, za moment doczeka się plonu w postaci tomu pokonferencyjnego, który w tej chwili jest przygotowany do druku. Wiemy już, że w 2016 roku ukaże się drugi tom poświęcony pozytywistom. Uroczystego, oficjalnego otwarcia sympozjum dokonała przewodnicząca Komitetu Naukowego i zaprzyjaźniona z Katedrą Badań Filologicznych Wschód - Zachód prof. Alina Kowalczykowa (Instytut Badań Literackich PAN), która jest także głównym wykonawcą projektu naukowego poświęconego młodym pozytywistom warszawskim. Następnie kilka życzliwych słów skierowała do zaproszonych Dyrektor Instytutu Filologii Polskiej Uniwersytetu w Białymstoku prof. Urszula Sokólska. Od lewej: prof. Alina Kowalczykowa, dr Anna Janicka, mgr Jolanta Dragańska. Po uroczystym otwarciu konferencji uczestnicy rozpoczęli obrady plenarne podzielone na trzy następujące po sobie panele: Panel I. Obrazy kultur - przewodniczyła mu prof. Alina Kowalczykowa. Prelegenci w swoich wystąpieniach przedstawili obraz Chin, Anglii i Rosji widziany z perspektywy młodych pozytywistów. Mieliśmy okazję wysłuchać referatów: prof. Bogdana Mazana (UŁ, Łódź), Figury myśli i (anty)wzory. Motywy chińskie w Przeglądzie Tygodniowym 1871-1876, prof. Tomasza Sobieraja (UAM, Po
N r 31/2015 Jolanta Dragańska 221 znań), Źródło postępu, wolności i wiedzy. Obraz kultury angielskiej w publicystyce Przeglądu Tygodniowego w latach 1866-1876, dr Sylwii Karpowicz-Słowikowskiej (UG, Gdańsk), Jaka Rosja? Rejestr najpopularniejszych wątków rosyjskich poruszanych na łamach Przeglądu Tygodniowego w latach 1866-1876, dr Joanny Kubickiej(UW, Warszawa), Wiek spowszednienia? O demokratyzacji życia społecznego w publicystyce młodych pozytywistów. Panel II. Człowiek i świat - panelowi przewodniczył z kolei prof. Bogdan Mazan. W tej części wysłuchaliśmy z dużym zainteresowaniem następujących odczytów: prof. Tadeusza Budrewicza (UP, Kraków), Pytam, więc jestem... (jaki?). Odpowiedzi redakcji w Przeglądzie Tygodniowym ; prof. Grzegorza Markiewicza(UŁ, Łódź), Pozytywistów warszawskich obraz własny; dr Katarzyny Konczewskiej (Grodno), Białoruskie wsie Grodzieńszczyzny i ich mieszkańcy w listach Elizy Orzeszkowej w kontekście postulatów młodych pozytywistów warszawskich; dr. Marcina Niemojewskiego (UW, Warszawa), Historia Litwy po krótce opowiedziana Bolesława Limanowskiego jako ekspresja postaw pozytywistów warszawskich wobec litewskich dążeń narodowych. Wystąpienie dr Katarzyny Konczewskiej (Grodno). Obrady prowadzi prof. Bogdan Mazan.
222 II OGÓLNOPOLSKA KONFERENCJA NAUKOWA NARODZINY NOWOCZESNEJ... Panel III. Europa przed sądem? - obradom w tym panelu przewodniczyła prof. Urszula Kowalczuk (UW, Warszawa). Wysłuchaliśmy: dr. hab. Wacława Forajtera (UŚ, Katowice), Sprawozdanie z agonii. O samobójstwie Aleksandra Kraushara ( PrzeglądTygodniowy 1870); dr Agnieszki Bąbel (IBL PAN, Warszawa), Europa przed sądem. Przegląd Tygodniowy o problemach epoki ( A propos Tisza-Eszlarskiego procesu, 1883); dr Iwony E. Rusek (Warszawa), Słówko o moralności i etyce na łamach Przeglądu Tygodniowego ; prof. Natalii Maliutiny (Odessa), Obraz świata na łamach Odesskiego Wiestnika (lata 70.). Prof. Bogdan Mazan (UŁ, Łódź). Obok od lewej: mgr Małgorzata Wojtowicz (UwB, Białystok), Dominika Olga Stankiewicz (UwB, Białystok), prof. Jolanta Sztachelska (UwB, Białystok). Prof. Tadeusz Budrewicz (UP, Kraków). Obok od lewej: prof. Tomasz Sobieraj (UAM, Poznań), prof. Wacław Forajter (UŚ, Katowice), prof. Marek Rutkowski (PB, Białystok).
N r 31/2015 Jolanta Dragańska 223 Po wystąpieniach odbyła się niezwykle ożywiona dyskusja, możliwa tylko na konferencjach o bardzo wysokim poziomie merytorycznym. Każdy chciał zabrać głos, zadać pytanie, zgłosić uwagi, podzielić się zrodzonymi w trakcie obrad pomysłami. Pod koniec dnia Goście zostali zaproszeni przez organizatorów do Muzeum Historycznego w Białymstoku na panel zatytułowany Pozytywista i świat - lokalność i geopolityka. Wyjątkowość miejsca - zabytkowej kamienicy z początku XX wieku, należącej niegdyś do fabrykanckiej rodziny Cytronów, przydała obradom niezwykłej atmosfery. Uczestnicy na wstępie mieli możliwość zwiedzenia z przewodnikiem czasowej wystawy w muzeum. Uczestnicy konferencji zwiedzają Muzeum Historyczne w Białymstoku. Od lewej: prof. Tomasz Sobieraj (UAM, Poznań), dr Paweł Tomczok (UŚ, Katowice), dr Katarzyna Konczewska (Grodno), prof. Tadeusz Budrewicz (UP, Kraków), Justyna Hanula (Muzeum Historyczne w Białymstoku). Następnie o godzinie 18:00 rozpoczął się panel dyskusyjny, któremu przewodniczyły dr Anna Janicka i mgr Jolanta Dragańska. Po krótkim wprowadzeniu w problematykę zagadnienia głos żywo zabierali m.in. prof. Alina Kowalczykowa, prof. Jarosław Ławski,, prof. Bogdan Mazan, prof. Tadeusz Bujnicki, prof. Tadeusz Budrewicz, dr Marcin Niemojewski, prof. Jolanta Sztachelska, dr Sylwia Karpowicz-Słowikowska. Badacze kontynuowali wątki poruszane podczas obrad, ale także, co istotne, zastanawiali się nad perspektywą badawczą i możliwościami eksploracyjnymi zagadnień zawartych w Przeglądzie Tygodniowym.
224 II OGÓLNOPOLSKA KONFERENCJA NAUKOWA NARODZINY NOWOCZESNEJ... Panel: Pozytywista i świat - lokalność i geopolityka w Muzeum Historycznym w Białymstoku. Prof. Alina Kowalczykowa (IBL PAN, Warszawa). Obok od lewej: dr Sylwia Karpowicz- Słowikowska (UG, Gdańsk), prof. Jolanta Sztachelska (UwB, Białystok), dr Małgorzata Sokalska (UJ, Kraków).
N r 31/2015 Jolanta Dragańska 225 Wśród zgromadzonych dominowało przekonanie, że choć sprawa Przeglądu funkcjonuje w świadomości naukowej literaturoznawców, to wciąż za mało poświęcono jej uwagi, niedostatecznie głęboko została poddana oglądowi i interpretacji. Na zakończenie intensywnego naukowo dnia uczestnicy konferencji wzięli udział w uroczystej kolacji w Restauracji Kapitol przy ulicy Ciepłej. Goście nie kryli swojego zadowolenia, składając głównej organizatorce, dr Janickiej, podziękowania i wyrazy uznania. Czas kolacji był czasem nie tylko kontynuacji wymiany naukowych spostrzeżeń, na które zabrakło chwili w ciągu dnia, ale także okazją towarzyskich spotkań, przyjacielskich rozmów. Obrady drugiego dnia konferencji rozpoczęły się o godzinie 9:00 i, tak jak dnia poprzedniego, odbywały się w sali konferencyjnej Restauracji Kawelin. Badacze uczestniczyli w dwóch panelach Świat/światy oraz Sztuka i cywilizacja. W pierwszym, któremu przewodniczył prof. Tomasz Sobieraj (UAM, Poznań), mieliśmy okazję wysłuchać następujących odczytów: prof. Tadeusza Bujnickiego (UW, Warszawa), Francuskie doświadczenia Sienkiewicza, prof. Aliny Kowalczykowej (IBL PAN, Warszawa), Europa a my - wkład własny, mgr Sonii Demianovej (Odessa), Świat w myśli filozoficznej Włodzimierza Lesiewicza, dr. Michała Siedleckiego (Książnica Podlaska, Białystok), Inne światy młodych pozytywistów warszawskich, prof. Marka Rutkowskiego (Politechnika Białostocka), Traktat handlu i żeglugi zawarty pomiędzy Cesarstwem Rosyjskim i Królestwem Francuskim dnia 2/14 czerwca 1857 roku jako zalążek polityki rosyjskiego pozytywizmu gospodarczego, dr Anny Janickiej (UwB, Białystok), Wielkie metropolie europejskiego Wschodu. Od lewej: dr Anna Janicka (UwB, Białystok), prof. Tomasz Sobieraj (UAM, Poznań).
226 II OGÓLNOPOLSKA KONFERENCJA NAUKOWA NARODZINY NOWOCZESNEJ... Drugiemu panelowi przewodniczył prof. Tadeusz Budrewicz (UP, Kraków). Swoje interesujące rozpoznania badawcze przedstawili dr Paweł Tomczok (UŚ, Katowice), Relacje z wystaw - ekonomie, afekty, narracje (w Przeglądzie Tygodniowym do 1876 roku), dr Małgorzata Burzka-Janik (TL im. AM, Tarnowskie Góry), Muzyka światowa na łamach Przeglądu Tygodniowego (Rocznik 1866), dr Małgorzata Sokalska (UJ, Kraków), Między tradycją i nowoczesnością. Literatura francuska w Przeglądzie Tygodniowym, dr bab. Anna Sobiecka (AP, Słupsk), Młodzi pozytywiści warszawscy wobec dramatu obcego (1866-1876). Ze względu na niewystarczającą ilość czasu dyskusję po obradach kontynuowano podczas kończącego całą konferencję wspólnego obiadu. Łącznie w konferencji wzięło udział 25 badaczy z polskich i zagranicznych ośrodków. Zgromadzeni Goście w swoich wystąpieniach poruszali ważne dla rozważań nad narodzinami nowoczesnej świadomości zagadnienia badawcze, ujęte w planie konferencji, na które warto zwrócić uwagę: Społeczne i polityczne przemiany w Europie, świecie i na ziemiach polskich w drugiej połowie XIX wieku widziane oczami pozytywistów warszawskich. - Postęp cywilizacyjny: zagrożenia czy szansa? - Europa jako całość pęknięta i podzielona - pozytywistyczne i romantyczne projekty Europy w Przeglądzie Tygodniowym. - Zachód, Rosja, Wschód, Orient (i inne) - kategorie refleksji o świecie współczesnym. - Stary i nowy świat w polityce, ideologii, myśli społecznej pozytywistów. - Dalekie i (czy?) obce: kultury pozaeuropejskie w refleksji środowiska pozytywistycznego. - Wojna i pokój, zmiana i rewolucja, postęp i regres - pozytywistyczna refleksja 0 mechanizmach historii. - Czy istnieje pozytywistyczna dziewiętnastowieczność jako kategoria scalająca spojrzenie na świat? - Media, sztuka, reklama w procesie kulturowej homogenizacji. - Sąsiedzi bliscy/dalecy: Ukraińcy, Białorusini, Litwini, Rosjanie, Niemcy, Czesi 1 Słowacy w refleksji pozytywistycznej. - Religia w procesie przemian cywilizacyjno-kulturowych w XIX wieku. - Między uniwersalizmem a lokalnością: pisarz w świecie przemian. - Ideały społeczne, pedagogiczne, etyczne w polityce i życiu społecznym Polaków i Europejczyków. - Warszawa; świat, polskie miasta i prowincje wobec przemian cywilizacyjnych. - Ideały patriotyczne Polaków a kultura światowa XIX wieku; idee ludzkości, narodu, społeczeństwa.
N r 31/2015 Jolanta Dragańska 227 - Obraz światajako autoportret pokolenia na łamach Przeglądu Tygodniowego.3 Nad stroną merytoryczną sesji czuwał Komitet Naukowy w składzie: prof. Alina Kowalczykowa - przewodnicząca (Instytut Badań Literackich PAN), prof. Józef Bachórz (Uniwersytet Gdański), prof. Barbara Bobrowska (Uniwersytet im. Kardynała Stefana Wyszyńskiego), prof. Grażyna Borkowska (Instytut Badań Literackich PAN), dr hab. Mariya Bracka (Narodowy Uniwersytet im. Tarasa Szewczenki w Kijowie), prof. Tadeusz Budrewicz (Uniwersytet Pedagogiczny w Krakowie), prof. Jarosław Ławski (KBF Wschód - Zachód, Białystok), prof. Natalia Maliutina (Narodowy Uniwersytet im. Ilii Miecznikowa w Odessie), prof. Bogdan Mazan (Uniwersytet Łódzki), prof. Ewa Paczoska (Uniwersytet Warszawski), prof. Tomasz Sobieraj (Uniwersytet Adama Mickiewicza), prof. Jolanta Sztachelska (Zakład Literatury Pozytywizmu i Młodej Polski UwB). Należy podkreślić także, często niezauważaną w sprawozdaniach, pewną wyjątkowość białostockich spotkań naukowych organizowanych przez Katedrę Badań Filologicznych Wschód - Zachód. Mianowicie miejsca obrad, paneli oraz charakter imprez towarzyszących. Wszystkie one zwykle są ściśle związane z historią i kulturą Białegostoku, co jest z jednej strony niewątpliwą promocją miasta, a z drugiej strony tworzy wyjątkowy klimat konferencji. Choćby wspomniana Restauracja Kawelin, w której odbyły się obrady, nazwę swoją zawdzięcza Mikołajowi Kawelinowi, działaczowi społecznemu i sportowemu, pochodzącemu z Białostocczyzny, żyjącemu na przełomie XIX i XX wieku. Ale przykładów z ostatnich lat jest wiele. Wszystko to pozwala poczuć Gościom podlaską atmosferę miasta, niespotykaną w żadnej innej części kraju. Mimo dużej siły dyskusji, czasem sprzecznych opinii uczestników, konferencja odbyła się w życzliwej, serdecznej atmosferze. Wspólnie zauważono ów paradoks dotyczący obecności młodych pozytywistów warszawskich w dyskursie naukowym. Jako temat powszechnie obecny, dostrzegany i nigdy nielekceważony bywał on zarazem w większości wypadków jedynie zahaczany w prowadzonych badaniach nad pozytywizmem. Oczywiście, pojawiło się kilka znaczących prac w tej dziedzinie, o których nie należy zapominać (prace m.in. Janiny Kulczyckiej Saloni, Ewy Warzenicy-Zalewskiej, Ewy Paczoskiej, Urszuli Kowalczuk, Bogdana Mazana i innych), jednak reprezentowane selektywnie, punktowo, ujawniają konieczność przywrócenia ujęcia całościowego dynamiki wczesnopozytywistycznych przemian. Konferencja ubiegłoroczna i tegoroczna wzbogaciły wiedzę na temat wizji człowieka i świata na 3 Zagadnienia badawcze pochodzą z programu II Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej Narodziny Nowoczesnej Świadomości Młodzi Pozytywiści Warszawscy: <Przegląd Tygodniowy> 1866-1876. Edycja druga: Obraz świata, Europy i Polski - Rewizje.
228 II OGÓLNOPOLSKA KONFERENCJA NAUKOWA NARODZINY NOWOCZESNEJ... łamach Przeglądu Tygodniowego. Jednocześnie z każdym ujawnieniem dostrzegaliśmy obszary jeszcze do ujawnienia, niby ognie zapalane w jaskini, oświetlające punkt i wyłaniające mgliste kontury spraw kolejnych. Oba spotkania pokazały także, że mamy do czynienia z wierzchołkiem góry lodowej.