Street Children in Poland The New Contexts of the Phenomenon practices Dzieci ulicy w Polsce Nowe konteksty zjawiska
dylematy resocjalizacji Seria pod redakcją Krzysztofa Biela Dzieci ulicy w Polsce. Nowe konteksty zjawiska, red. Barbara Adamczyk i Krzysztof Biel Krzysztof Biel, Przestępczość dziewcząt. Rodzaje i uwarunkowania Justyna Kusztal, System resocjalizacji młodzieży niedostosowanej społecznie w Polsce i w Niemczech Resocjalizacja wobec tajemnicy zła, red. Krzysztof Biel i Mariusz Sztuka Dziecko zagrożone wykluczeniem. Elementy diagnozy, działania profilaktyczne i pomocowe, red. Krzysztof Biel i Justyna Kusztal Konteksty resocjalizacji i readaptacji społecznej, red. Justyna Kusztal i Karolina Kmiecik Jusięga Krzysztof Nowakowski, Inteligencja emocjonalna a kompetencje społeczne osób o psychopatycznej strukturze osobowości Małgorzata Piasecka, Środowiskowe ograniczanie czynników ryzyka uzależnienia młodzieży szkolnej od substancji psycho aktywnych Profilaktyka społeczna. Kontekst teoretyczny i dobre praktyki, red. Karolina Kmiecik Jusięga i Edyta Laurman Jarząbek
Street Children in Poland The New Contexts of the Phenomenon Dzieci ulicy w Polsce Nowe konteksty zjawiska Redakcja / Editors Barbara Adamczyk i Krzysztof Biel Akademia Ignatianum w Krakowie Wydawnictwo WAM Kraków 2016
Akademia Ignatianum w Krakowie, 2016 ul. Kopernika 26 31 501 Kraków tel. 12 39 99 620 faks 12 39 99 501 wydawnictwo@ignatianum.edu.pl www.wydawnictwo.ignatianum.edu.pl Publikacja dofinansowana ze środków przeznaczonych na działalność statutową Wydziału Pedagogicznego Akademii Ignatianum w Krakowie Recenzent Dr hab. Maciej Bernasiewicz Redakcja Magdalena Jankosz Projekt okładki Joanna Panasiewicz Opracowanie typograficzne i łamanie Jacek Zaryczny ISBN 978 83 7614 312 5 (AIK) ISBN 978 83 277 1361 2 (WAM) WYDAWNICTWO WAM ul. Kopernika 26 31 501 Kraków tel. 12 62 93 200 faks 12 42 95 003 e mail: wam@wydawnictwowam.pl www.wydawnictwowam.pl DZIAŁ HANDLOWY tel. 12 62 93 254 255 faks 12 62 93 496 e mail: handel@wydawnictwowam.pl KSIĘGARNIA WYSYŁKOWA tel. 12 62 93 260, e.wydawnictwowam.pl Druk:?????? Kraków
Spis treści Table of Contents 7 Wstęp 9 Introduction 13 Część I: Ulica jako środowisko wychowawcze Ewa Gurba Ulica zamiast rodziny, czyli o poszukiwaniu zaspokojenia potrzeb przez nastolatka 19 Małgorzata Michel Narracje tożsamości dzieci ulicy 35 Anna Kurzeja Zagrożenia dzieci i młodzieży związane z przebywaniem na ulicy i podejmowanymi zachowaniami ryzykownymi 55 Krystyna Zabawa Dzieci ulicy Korczaka i Ulicznicy Okołowiczówny literacki obraz problemu polskich miast na początku XX wieku 75 Część II: Fenomen dzieci ulicy Teresa Bogusława Chmiel Dzieci ulicy sposób na przystosowanie do niegościnnej rzeczywistości czy wołanie o pomoc? 97 Katarzyna Gajek Przemoc i agresja w życiu dzieci ulicy 117 Beata Raczkowska Dziec ko ulicy dziec ko zdolne? 137 Laurencja Piasecka Ulica ma smak i zapach psychopedagogiczne mechanizmy funkcjonowania dzieci ulicy 151
6 Spis treści Katarzyna Kwarcińska Przedstawienia dzieci w sytuacji skrajnej deprywacji. Analiza dyskursu wybranych obrazów 163 Część III: Etiologia zjawiska dzieci ulicy Teresa Olearczyk Rosnąca mniejszość dzieci ulicy 187 Kazimiera Król Wybrane problemy zjawiska żebractwa wśród dzieci 207 Andrzej Łuczyński Współczesna rodzina. Czynniki ryzyka stawania się dzieckiem ulicy 229 Urszula Solińska Rodzinne uwarunkowania problemu dzieci ulicy w świetle dotychczasowych badań 245 Marcin Dziurok Przyczyny stawania się dziec kiem ulicy na podstawie doświadczeń Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej w Krakowie 257 Elżbieta Szczygieł Dzieci bezdomne raport z badań 269 Część IV: Metody i formy pracy z dziećmi ulicy Anna Witkowska Paleń Streetworking wobec problemu dzieci ulicy wyzwania i perspektywy 295 Jolanta Sokołowska Pedagogika ulicy jako edukacja do wolności 317 Małgorzata Piasecka, Karolina Piątek Dzieci ulicy jako grupa podwyższonego ryzyka sięgania po środki psychoaktywne 331 Część V: Konteksty ekskluzji społecznej dzieci Anna Karwińska Współczesne miasto jako obszar problemowy 345 Paweł Kozłowski Wybrane aspekty sytuacji rodzinnej dzieci nieprzystosowanych społecznie raport z badań 365 Indeks osób 381
Table of Contents Table of Contents 7 Wstęp 9 Introduction 13 Part I: Street as an educational milieu Ewa Gurba The street instead of the family: the pursuit of the satisfaction of needs by teenagers 19 Małgorzata Michel The identity narration of street children 35 Anna Kurzeja Threats to children and adolescents associated with being on the street and risk taking behaviors 55 Krystyna Zabawa Children of the Street by Korczak and Ulicznicy [Guttersnipes] by Okołowiczówna a Literary Vision of the problems of Polish Towns at the Beginning of the 20th Century 75 Part II: The phenomenon of street children Teresa Bogusława Chmiel Street children adapting to an inhospitable reality or a cry for help? 97 Katarzyna Gajek Violence and aggression in the lives of street children 117 Beata Raczkowska Child of the street gifted child? 137 Laurencja Piasecka The Street has a taste and smell psychopedagogic mechanisms of functioning of street children 151
8 Table of Contents Katarzyna Kwarcińska Representations of children in situations of extreme deprivation 163 Part III: The etiology of the phenomenon of street children Teresa Olearczyk A growing minority children on the streets: contributing factors 187 Kazimiera Król Some problems of the begging phenomenon among street children 207 Andrzej Łuczyński The modern Family. Risk factors for becoming a street child 229 Urszula Solińska Family factors of the problem of street children in the light of previous research 245 Marcin Dziurok The reasons for becoming a street child on the basis of the experience of the Social Welfare Centre in Krakow 257 Elżbieta Szczygieł Homeless children. Research Report 269 Part IV: Methods and forms of working with street children Anna Witkowska Paleń Streetworking against the Problem of Street Children Challenges and Prospects 295 Jolanta Sokołowska Street Pedagogy as an Education to Freedom 317 Małgorzata Piasecka, Karolina Piątek Street children as a group at a high risk of taking psychoactive substances 331 Part V: Contexts of social exclusion of children Anna Karwińska The contemporary city as a problematic area 345 Paweł Kozłowski Selected aspects of the family situation of socially maladjusted children the results of research 365 Index of names 381
Wstęp Według danych UNESCO na świecie żyje około 150 milionów dzieci określanych mianem dzieci ulicy. Kategoria dzieci ulicy nie jest jednolita. Obejmuje różne typy dzieci ulicy, jak: dzieci pracujące, szukające schronienia na ulicy w dzień, ale powracające na noc do domu, a także dzieci nieustannie przebywające na ulicy. Większość z nich doświadcza różnego rodzaju zagrożeń i jest wystawiona na działanie wielu negatywnych czynników zagrażających ich życiu, zdrowiu oraz prawidłowemu rozwojowi. Często jednak ulica staje się dla dzieci miejscem nawiązywania przyjaźni czy zarabiania na własne życie. Jest miejscem po ciągającym, gwarantującym niezależność, przygodę. Mimo że rozmiar zjawiska jest znacznie większy w krajach tak zwanego trzeciego świata i w krajach rozwijających się, to jednak możemy przyjąć, że nasilenie występowania dzieci ulicy w Polsce każe postrzegać to zjawisko jako swoisty problem społeczny. Co prawda nie ma w Polsce jak dotąd dzieci ulicy jako ofiar wojny czy odrzuconych z powodu praktyk czarodziejskich, niemniej jednak nasz rodzimy problem wymaga głębokiego namysłu i zrozumienia fenomenu w kontekście naszej rzeczywistości. Trzeba przyznać, że fenomen dzieci ulicy znacznie lepiej opisany jest w literaturze zagranicznej niż w naszej rodzimej (ze względu na większy zasięg i różnorodność zjawiska), chociaż w ostatnich latach obserwuje się większe zainteresowanie wyjaśnieniem tego zjawiska na
10 Wstęp gruncie naukowym. Prowadzone analizy wywodzą się głównie z nurtu socjologii, pracy socjalnej oraz pedagogiki i próbują wyjaśnić funkcjonowanie dzieci ulicy w przestrzeni miejskiej, przyczyn stawania się dziećmi ulicy, strategie przetrwania na ulicy, jak również sposoby oddziaływań wychowawczych i profilaktycznych. Fenomen dzieci ulicy sytuuje się często w kontekście szerszego problemu marginalizacji dzieci i młodzieży, wykluczenia społecznego, a także niedostosowania społecznego. Poszczególne podejścia warunkują stosowanie odpowiedniej metodologii badawczej i mogą prowadzić do odmiennych ustaleń, a tym samym poszerzać zakres dostępnej wiedzy potrzebnej do projektowania programów pomocowych. Niniejszy zbiór opracowań wpisuje się w toczony w Polsce dyskurs o statusie dzieci ulicy bardziej widoczny w ostatnich dekadach. Prezentowane stanowiska, zarówno teoretyków, jak i praktyków stanowią niewątpliwy wkład w poszerzanie wiedzy na temat funkcjonowania dzieci ulicy w różnych aspektach zjawiska. Pierwsza część to namysł nad ulicą jako środowiskiem, w którym dzieci ze środowisk defaworyzowanych zabezpieczają swoje potrzeby, szukają autonomii, próbują kształtować swoją tożsamość. Z drugiej strony ulica jest zagrożeniem, miejscem niebezpiecznym. I tak, Ewa Gurba dokonuje namysłu nad rolą ulicy w zaspokajaniu potrzeb nastolatków i wskazuje, iż zastępuje ona coraz bardziej środowisko rodzinne. Kolejny artykuł Małgorzaty Michel zawiera analizy procesu socjalizacji i rozwoju tożsamości dzieci ulicy w środowisku lokalnym. Na bazie teorii ugruntowanej autorka odczytuje znaki i kody komunikacyjne usytuowane na ścianach blokowisk wielkich miast. Anna Kurzeja zwraca uwagę na zagrożenia dzieci wynikające z przebywania na ulicy i podejmowania przez nie zachowań ryzykownych. Krystyna Zabawa pokazuje natomiast literac ki obraz polskich miast na początku XX wieku w utworach Korczaka i Okołowiczówny, wskazując na ulicę jako miejsce fizycznego umierania. Druga część monografii skupia się na samym zjawisku dzieci ulicy w jego ujęciu fenomenologicznym. Autorzy koncentrują się wokół przejawów funkcjonowania dzieci ulicy w otaczającej rzeczywistości, a w szczególności sposobów radzenia sobie z przebywaniem na ulicy. Teresa Bogusława Chmiel zadaje pytanie, czy przebywanie dzieci na ulicy to sposób przystosowania się do niegościnnej rzeczywistości,
Wstęp 11 czy też konkretne wołanie o pomoc. Katarzyna Gajek pokazuje, jaką rolę w życiu dzieci ulicy odgrywa zjawisko przemocy i agresji i jakie powoduje skutki. Z kolei Beata Raczkowska analizuje funkcjonowanie dzieci zdolnych w przestrzeni ulicy. Autorka wskazuje, że konieczne jest diagnozowanie mocnych stron dzieci i wykorzystywanie ich w zajęciach wychowawczych i profilaktycznych. Na koniec Laurencja Piasec ka ukazuje ulicę jako przestrzeń, która kusi i staje się miejscem atrakcyjnym nie tylko dla dzieci z rodzin dysfunkcyjnych, ale także z tak zwanych normalnych rodzin. Katarzyna Kwarcińska natomiast stara się ukazać sytuację skrajnej deprywacji podstawowych potrzeb dzieci ulicy. Część trzecia koncentruje się na etiologii zjawiska dzieci ulicy. Tę część opracowania zamyka artykuł Teresy Olearczyk, która wskazuje na dzieci ulicy jako wzrastającą mniejszość, a jedną z przyczyn tego stanu jest poczucie osamotnienia. Kazimiera Król bada zjawisko żebractwa dzieci ulicy i pokazuje widoczne w przestrzeni ulicy figury żebracze dzieci. Andrzej Łuczyński analizuje rodzinne czynniki ryzyka stawania się dziec kiem ulicy z perspektywy teoretycznej, natomiast Urszula Solińska dokonuje przeglądu badań nad zjawiskiem dzieci ulicy. Marcin Dziurok, koncentrując się na doświadczeniach pracy z dziećmi ulicy w Miejskim Ośrodku Pomocy Społecznej w Krakowie, pokazuje przykłady stawania się ulicznikami. Wreszcie Elżbieta Szczygieł przedstawia wyniki badań własnych dotyczących zjawiska bezdomności dzieci. Czwarta część stanowi próbę wskazania dobrych praktyk w pracy z dziećmi ulicy. Autorzy prezentują oddziaływania wychowawcze i profilaktyczne, wskazując na ich praktyczne zastosowanie. Anna Witkowska Paleń przedmiotem swoich rozważań uczyniła streetworking jako metodę pracy socjalnej. Z kolei Jolanta Sokołowska przedstawia badania w działaniu dotyczące pedagogiki ulicy jako edukacji do wolności. Wreszcie Małgorzata Piasec ka i Karolina Piątek sytuują dzieci ulicy jako grupę podwyższonego ryzyka w sięganiu po środki psychoaktywne i pokazują metody zapobiegania zjawiskom uzależnienia. Ostatnia, piąta część prezentuje szersze konteksty ekskluzji społecznej dzieci. Artykuł Anny Karwińskiej analizuje problemy występujące we współczesnych miastach podlegających nieustannym
12 Wstęp przeobrażeniom. Z kolei Paweł Kozłowski przedstawia wyniki badań własnych na temat wybranych aspektów sytuacji rodzinnej dzieci nieprzystosowanych społecznie. Oba artykuły nie nawiązują w bezpośredni sposób do zjawiska dzieci ulicy, ale stanowią ważny głos w dyskusji na temat wykluczenia i marginalizacji dzieci i młodzieży. Niniejszy tom z pewnością nie wyczerpuje zagadnień dotyczących zjawiska dzieci ulicy. W niektórych przypadkach jest to tylko zarysowanie problemu, który należałoby poddać głębszym analizom. Z pewnością należy podejmować kolejne wysiłki w celu zrozumienia wszystkich aspektów zjawiska. Konieczne są dalsze badania empiryczne w paradygmacie interpretatywnym. Mamy nadzieję, że ta publikacja stanie się inspiracją dla dalszego namysłu nad zjawiskiem dzieci ulicy w Polsce. Barbara Adamczyk Krzysztof Biel
Introduction According to the UNESCO data, there are approximately 150 million children referred to as street children in the world. The category of street children is not homogeneous. It encompasses various types of street children, such as working children, children seeking shelter in the street during the day, but coming back home for the night, as well as children who stay in the street all the time. Most of them experience various kinds of threats and are exposed to numerous negative factors threatening their lives, health and normal development. However, it is the street that becomes a place for children to make friends or earn a living. It is appealing, guarantees independence, adventure. Although this phenomenon appears more widespread in the socalled Third World countries as well as in the developing countries, we may assume that the increasing number of street children in Poland forces us to perceive this phenomenon as a social problem. Admittedly, there have been no street children in Poland as victims of war or rejected due to magical practices. Nonetheless, our native problem requires detailed consideration and understanding of the phenomenon in the context of our reality. It has to be admitted that the phenomenon of street children is much better described in the foreign literature than in our native one (due to the wider scope and diversity of the phenomenon), though in the past years a greater interest in explaining this phenomenon
14 Introduction scientifically has been observed. The analyses conducted emerge primarily from the field of sociology, social work and pedagogy, and involve attempts to explain the functioning of street children in urban area, the reasons for becoming street children, the survival strategies in the street, as well as the ways of educational and preventive influence. The phenomenon of street children is frequently set in the context of a broader problem of marginalizing children and youth, social exclusion and social maladjustment. Individual attitudes determine the use of proper research methodology and may lead to disparate conclusions, thus broadening the scope of knowledge available essential to develop aid programmes. The following set of studies is part of the discourse which has taken place in Poland, especially in the past decades and concerns the status of street children. The positions presented, both by theoreticians and practitioners, constitute a meaningful contribution to expanding knowledge on the functioning of street children in various aspects of the phenomenon. The first part offers a thought on the street as an environment where children from the disadvantaged circles satisfy their needs, seek autonomy, attempt to shape their identity. On the other hand, the street poses a threat; it is a dangerous place. And thus Ewa Gurba analyzes the role of the street in satisfying teenagers needs and indicates that it tends to replace family environment more and more. An article by Małgorzata Michel includes the analyses of the socialization process and the development of street children s identity in the local environment. Basing on the consolidated theory, the author reads communication signs and codes situated on the walls of housing estates in big cities. Anna Kurzeja draws attention to the threats to children resulting from their living in the street and undertaking risky behaviours. Krystyna Zabawa shows the literary image of Polish cities at the turn of the 20 th century in the works by Korczak and Okołowiczówna, pointing to the street as the place of physical dying. The second part of the monograph is focused on the very phenomenon of street children from a phenomenological perspective. The authors concentrate around the aspects of street children s life in the reality surrounding them, in particular the ways of dealing with living in the street. Teresa Bogusławowa Chmiel poses a question if living in the street is a way for children to adapt to the unwelcoming reality, or if
Introduction 15 it is calling for help. Katarzyna Gajek shows the role that violence and aggression play in the lives of street children and what consequences it leads to. Next, Beata Raczkowska analyses the functioning of gifted children in the street. The author indicates that it is essential to diagnose children s strengths and using them in educational and preventive activities. Finally, Laurencja Piasecka shows the street as a space which tempts and becomes attractive not only for the children from dysfunctional families, but also from the so-called normal families. Katarzyna Kwarcińska, on the other hand, attempts to show the situation of extreme deprivation of the basic needs of street children. The third part concentrates on the etiology of the phenomenon of street children. This part of the study is concluded with an article by Teresa Olearczyk, who shows street children as a growing minority and the sense of loneliness lying among the reasons for this state. Kazimiera Król examines the phenomenon of children begging in the street and shows children s begging figures visible in the street. Andrzej Łuczyński analyses family risk factors of becoming a street child from a theoretical perspective, whereas Urszula Solińska does a review of research into the phenomenon of street children. Marcin Dziu rok, focusing on the experiences of working with street children in the Municipal Welfare Centre in Krakow (Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej w Krakowie), shows examples of becoming a street urchin. Finally, Elżbieta Szczygieł prents the results of her own research into the phenomenon of homeless children. The fourth part is an attempt to indicate good practices in working with street children. The authors present educational and preventive effects, showing their practical application. Anna Witkowska Paleń discussed street working as a method of social work. Jolanta Sokołowska, on the other hand, presents action research concerning pedagogy of the street as education to freedom. Finally, Małgorzata Pia seck and Karolina Piątek place street children as a high-risk group in using psychoactive drugs and show methods of preventing addiction. The last, fifth part presents broader contexts of the social exclusion of children. The article by Anna Karwińska analyses problems occurring in contemporary cities subject to ceaseless transformation. Paweł Kozłowski, on the other hand, presents the results of his own research on the selected aspects of the family situation of socially maladjusted
16 Introduction children. Neither of the articles refers directly to the phenomenon of street children, but they do express an important opinion in the discussion on the exclusion and marginalization of children and youth. The following volume will certainly not exhaust issues concerning the phenomenon of street children. In some cases, it is merely an outline of the problem which should be analysed in depth. Undoubtedly, further attempts need to be made in order to understand all of the aspects of the phenomenon. It is necessary to conduct further empirical research in the interpretative paradigm. We do hope that this publication will become inspiration for further consideration given to the phenomenon of street children. Barbara Adamczyk Krzysztof Biel