Copyright by individual Authors, 2017 Komitet naukowy konferencji: Jacek Gackowski, Bogusław Gediga, Radosław Janiak, Maciej Kaczmarek, Elżbieta M. Kłosioska, Marcin S. Przybyła Komitet organizacyjny konferencji: Justyna Baron, Barbara Krukiewicz, Radosław Kuźbik, Dagmara Łaciak, Marcin Maciejewski, Kamil Nowak Recenzja tomu: Prof. UWr dr hab. Justyna Baron Redakcja tomu: Dagmara Łaciak, Marcin Maciejewski, Kamil Nowak Skład i korekta: Dagmara Łaciak, Marcin Maciejewski, Kamil Nowak Projekt okładki: Nicole Lenkow, Marcin Maciejewski Adres kontaktowy: pola.popielnicowe.2017@gmail.com ISBN: 978-83-61416-02-9 DOI 10.23734/22.17.037 Instytut Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego ul. Szewska 48, 50-139 Wrocław Druk: WIELAND DRUKARNIA CYFROWA ul. Senatorska 37, 60-326 Poznao
Program konferencji 20 września 2017 (środa) Obrady odbywać będą się w budynku Instytutu Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego przy ulicy Szewskiej 48 we Wrocławiu. 8.00-9.00 Rejestracja uczestników 9.00-9.15 Rozpoczęcie obrad i przywitanie uczestników Maciej Kaczmarek Słowo wstępne 9.15-9.30 Kinga Alina Langowska Działalność naukowa Hugo Conwentza nad problematyką s. 11 kultur pól popielnicowych w latach 1880-1910 9.30-9.45 Karol Dzięgielewski Pomorskie peryferia świata pól popielnicowych s. 12 9.45-10.00 Katarzyna Ślusarska Schyłek epoki brązu i początek epoki żelaza na Pobrzeżu s. 13 Szczecińskim 10.00-10.15 Kamil Niedziółka Przemiany osadnicze na Pomorzu Wschodnim na przełomie epoki s. 13 brązu i żelaza z perspektywy analiz przestrzennych 10.15-10.30 Bartłomiej Kaczyński Kontakty ludności kręgu pomorsko-kloszowego z terenami s. 14 nadłabskimi na przykładzie wybranych typów szpil 10.30-10.45 Maciej Kaczmarek Wczesna epoka żelaza w Wielkopolsce dotychczasowe wizje versus współczesna potrzeba ich weryfikacji s. 15 10.45-11.00 przerwa kawowa 11.00-11.15 Jacek Górski Trzciniecko-łużyckie fazy przejściowe. Problemy interpretacyjne i zróżnicowanie regionalne 11.15-11.30 Jacek Górski Podkrakowska enklawa wczesnej kultury łużyckiej w świetle wyników najnowszych badań terenowych na trasie autostrady A4 11.30-11.45 Justyna Baron, Marcin Bohr, Kamil Nowak Kotlina Kłodzka w czasach pól popielnicowych - tranzyt czy stabilna strefa osadnicza? 11.45-12.00 Paweł Konczewski, Magdalena Konczewska, Jacek Szczurowski Relacje przestrzenne osadnictwa kultury łużyckiej do paleośrodowiska Pieńskiej Doliny Nysy Łużyckiej 12.00-12.15 Joanna Jędrysik Rozwój i charakter osadnictwa na obszarze Jury Polskiej w późnej epoce brązu i wczesnej epoce żelaza 12.15-12.45 dyskusja s. 16 s. 17 s. 18 s. 19 s. 20 12.45-14.00 przerwa obiadowa 14.00-14.15 Jerzy Trzebiński Możliwości interpretacji funkcji grodów kultury łużyckiej s. 20 o zorganizowanej zabudowie wewnętrznej 14.15-14.30 Marcin Ignaczak Wschodni sąsiedzi za szczelną (?) granicą. Grodziska wczesnego s. 21 okresu epoki żelaza na obszarze Podola 14.30-14.45 Elżbieta M. Kłosińska Z badań nad zagadnieniem wschodniego zasięgu kultury s. 22 o popielnicowym charakterze (z uwzględnieniem kluczowych problemów odnoszących się do Lubelszczyzny i przyległych terenów Ukrainy Zachodniej) 14.45-15.00 Karolina Zagrabińska Osadnictwo kultury łużyckiej na Lipiu w Starym Sączu s. 24
15.00-15.15 przerwa kawowa 15.15-15.30 Grzegorz Szczurek Pleszewski mikroregion osadniczy w późnej epoce brązu s. 25 i we wczesnej epoce żelaza zarys koncepcji badawczej 15.30-15.45 Błażej Muzolf Rozplanowanie przestrzenne osad i cmentarzysk środkowopolskiej s. 26 grupy łużyckich pól popielnicowych na przykładzie wybranych obiektów z okresu HaA-D 15.45-16.00 Marcin S. Przybyła, Joanna Jędrysik Osiedle z późnej epoki brązu i wczesnej epoki s. 26 żelaza w Maszkowicach przyczynek do badań nad kontynuacją miejsc obronnych 16.00-16.15 Aneta Buchner Socjotopografia halsztackiej osady w Starym Śleszowie, stan. 17 s. 27 16.15-16.30 Małgorzata Markiewicz Wizualizacja 3D halsztackiej osady ze Starego Śleszowa - nowa forma narracji w archeologii s. 28 16.30-16.45 przerwa kawowa 16.45-17.00 Tomasz Gralak Sztuka pól popielnicowych próba rozpoznania zasad stylu s. 29 17.00-17.15 Michał Mazur Zabawka, przedmiot kultu czy narzędzie pracy rozważania s. 29 na temat przęślików odkrywanych na stanowiskach z epoki brązu i wczesnej epoki żelaza w południowej Polsce 17.15-17.30 Paulina Kowalczyk-Matys Naczynia w kształcie rożka ze stanowisk grupy s. 30 górnośląsko-małopolskiej kultury łużyckiej 17.30-17.45 Kinga Alina Langowska Elementy stroju kultury pomorskiej na Pomorzu Gdańskim s. 30 w okresie halsztackim i lateńskim 17.45-18.15 dyskusja 20.00-... wieczorne towarzysko-naukowe panele dyskusyjne 21 września 2017 (czwartek) Obrady odbywać będą się w budynku Instytutu Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego przy ulicy Szewskiej 48 we Wrocławiu. 9.00-9.15 Radosław Janiak Ucieczka do podziemi? Miejsce pochówku głównego w kurhanach cyklu łużycko-pomorskiego na Pojezierzu Kaszubskim 9.15-9.30 Radosław Kuźbik Dyskontynuacja podkurhanowego obrządku pogrzebowego w epoce pól popielnicowych na przykładzie Dolnego Śląska i terenów ościennych 9.30-9.45 Anna Gawlik, Marcin M. Przybyła Nagroda czy kara - pochówki szkieletowe na osiedlach kultury łużyckiej w Zachodniej Małopolsce 9.45-10.00 Katarzyna Sielicka Najnowsze odkrycia cmentarzysk kultury łużyckiej w dorzeczu Kaczawy ujawnione podczas badań wyprzedzających związanych z budową S3 10.00-10.15 Armand Zyzman Cmentarzysko wczesnołużyckie i osada z późnej epoki brązu i wczesnej epoki żelaza na stanowisku 4/8 w Szymanowicach, pow. legnicki 10.15-10.30 Marta Korczyńska, Michał Borowski, Magdalena Moskal del-hoyo, Anita Szczepanek, Klaus Cappenberg, Jakob Ociepka Long ago, far away... Cmentarzysko ciałopalne z późnej epoki brązu i wczesnej epoki żelaza w Janowicach, gmina Pleśna, stanowisko 44 (AZP 106-65/103) na tle janowickiego mikroregionu osadniczego s. 31 s. 31 s. 32 s. 32 s. 33 s. 34
10.30-10.45 Martyna Niemczyk Cmentarzysko birytualne ludności kultury łużyckiej Wilkowiczki stanowisko 1, pow. gliwicki s. 35 10.45-11.00 przerwa kawowa 11.00-11.15 Kamila Gaczorek Cmentarzysko ciałopalne przy ul. Bagiennej w Legnicy s. 35 11.15-11.30 Maciej Nowak, Żenia Demczuk, Barbara Musiał-Łaczek Wyniki ratowniczych badań s. 36 archeologicznych na cmentarzysku kultury łużyckiej w Łętowicach, stan. 5 (AZP 104-65/6), pow. tarnowski 11.30-11.45 Jan Chochorowski Depozyt szkieletów ze schyłku epoki brązu na stan. 33 s. 36 w Kornicach, gm. Pietrowice Wielkie 11.45-12.00 Ilona Baranowska Masowy grób ciałopalny z kościanymi grotami strzał s. 37 na stanowisku w Łęgowie (gm. Wągrowiec). Analiza funkcjonalna 12.00-12.15 Anna Józefowska Halsztacki model funeralny grobów komorowych z Domasławia s. 37 12.15-12.30 Monika Dzierlińska Określenie stopnia fragmentacji szczątków w analizie s. 38 pochówków ciałopalnych 12.30-12.45 Janusz Piontek Czy cechy niemetryczne zębów pozwolą na poznanie zróżnicowania s. 39 biologicznego ludności kultury łużyckiej? 12.45-13.00 Agata Hałuszko Bioarcheologia ciałopalnych szczątków ludzkich na przykładzie s. 40 cmentarzyska w Legnicy 13.00-13.30 dyskusja 13.30-15.00 przerwa obiadowa 15.00-15.15 Agata Sady, Dominika Kofel Rola kręgu kultur pól popielnicowych w rozwoju rolnictwa na ziemiach polskich 15. 15-15.30 Dagmara Łaciak Proces halsztatyzacji południowo-zachodnich terenów Polski z perspektywy studiów nad wytwórczością ceramiczną 15.30-15.45 Magdalena Przymorska-Sztuczka Przęśliki i ciężarki tkackie niedoceniane źródła archeologiczne do poznania włókiennictwa społeczności łużyckich 15.45-16.00 Tomasz Purowski Badania fizykochemiczne tworzyw szklistych odkrytych w Polsce na stanowiskach archeologicznych z II-V okresu epoki brązu 16.00-16.15 Szymon Pawlikowski, Anna Maślak Produkcja soli w późnej epoce brązu i wczesnej epoce żelaza na podstawie materiałów łużyckich pochodzących ze stanowiska 112 w Wieliczce s. 41 s. 42 s. 43 s. 44 s. 45 16.15-16.30 przerwa kawowa 16.30-16.45 Wojciech Blajer Skarby wyrobów metalowych w kręgu łużyckim na tle sąsiednich stref kulturowych wybrane problemy 16.45-17.00 Marcin Maciejewski Perspektywy badań nad skarbami z późnej epoki brązu i wczesnej epoki żelaza 17.00-17.15 Julia Orlicka-Jasnoch Skarb przedmiotów brązowych z Nowego Kramska, gm. Babimost, pow. zielonogórski, woj. lubuskie 17.15-17.30 Julia Orlicka-Jasnoch Skarb przedmiotów brązowych i żelaznych, znaleziony w miejscowości Kumiałtowice, gm. Brody, pow. żarski, woj. lubuskie, w aspekcie wydarzeń z pogranicza kultur s. 46 s. 46 s. 47 s. 48
17.30-17.45 Dawid Sych Życie rzeczy: analizy traseologiczne militariów i narzędzi wiązanych ze społecznościami kręgu Kultur Pól Popielnicowych 17.45-18.00 Jacek Gackowski, Łukasz Kowalski, Aldona Garbacz-Klempka Nowy głos w dyskusji na temat zabytków o stylistyce stepowej z Kujaw i ziemi chełmińskiej. Perspektywa archeometalurgiczna 18.00-18.15 Kamil Nowak, Katarzyna Sielicka Skarb z Paszowic, pow. jaworski. Analiza śladów użytkowania oraz technologia produkcji sierpów ze sztabą do rękojeści 18.15-19.00 dyskusja i zakończenie obrad 22 września 2017 (piątek) s. 49 s. 50 s. 51 Zwiedzanie osady obwarowanej we Wrocławiu-Osobowicach. Spotykamy się w budynku Instytutu Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego przy ulicy Szewskiej 48 we Wrocławiu o godzinie 9.00.
Szanowne Badaczki, Szanowni Badacze, ostatnie dwie dekady zaowocowały niezwykłym, zarówno pod względem ilościowym jak i jakościowym, przyrostem danych pozwalających lepiej poznać życie społeczności zamieszkujących ziemie polskie w czasie trwania kultur pól popielnicowych, a dostępność nowych metod od zdjęć lotniczych po analizy mikrośladów pozwoliła na sformułowanie nowych problemów badawczych. Wydaje się jednak, że wymiana informacji na temat prowadzonych badań jest niewystarczająca i stąd pomysł na spotkanie we Wrocławiu. Niniejszy tom jest zbiorem pięćdziesięciu jeden abstraktów wystąpień przedstawionych podczas konferencji Ziemie polskie i ich sąsiedzi w czasach pól popielnicowych, która odbyła się w Instytucie Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego w dniach 20-22 września 2017. Mamy nadzieję, że wrocławska konferencja zapoczątkuje cykliczne spotkania, w trakcie których możliwa będzie dyskusja nad rozmaitymi aspektami badań społeczności pól popielnicowych. Nasze spotkanie poświęcamy pamięci Profesor Ireny Lasak. Z poważaniem, w imieniu Komitetu Organizacyjnego, Justyna Baron
Skarby wyrobów metalowych w kręgu łużyckim na tle sąsiednich stref kulturowych wybrane problemy Wojciech Blajer Instytut Archeologii Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie, ul. Gołębia 11, 31-007 Kraków, wojblajer@gmail.com Próba charakterystyki gromadnych depozytów łużyckiego kręgu kulturowego w porównaniu z południowoniemiecką i środkowodunajską kulturą pól popielnicowych prowadzi do szeregu interesujących spostrzeżeń. Przy pewnym ogólnym podobieństwie (przewaga wyrobów gotowych, zwłaszcza ozdób obręczowych, siekierek i sierpów) szczegółowe cechy typologiczne i dobór przedmiotów wchodzących w skład zespołów (np. udział złomu i odpadków odlewniczych) w znacznej części przypadków wyraźnie wskazują na związek skarbów z kulturami, tradycyjnie wyodrębnianymi przez archeologów na podstawie cech ceramiki i obrządku pogrzebowego. Jest to dobrze widoczne w strefach pogranicznych, jak np. wschodnie Czechy czy Morawy i zachodnia Słowacja. Do zagadnień, które zachęcają do stawiania pytań także o uwarunkowania zjawiska deponowania wyrobów brązowych należą znaczne dysproporcje w rozmieszczeniu skarbów albo ich brak w niektórych regionach, dynamika zmian częstotliwości występowania skarbów oraz różnic i podobieństw między nimi, a także prawie całkowity zanik tej kategorii źródeł w kulturze halsztackiej, przy kontynuacji na terenach przypisywanych kręgowi łużyckiemu. Perspektywy badań nad skarbami z późnej epoki brązu i wczesnej epoki żelaza Marcin Maciejewski Instytut Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego, ul. Szewska 48, 50-139 Wrocław, marcin.maciejewski@uwr.edu.pl Charakterystyczne dla epoki brązu i wczesnej epoki żelaza skarby przedmiotów metalowych, których z ziem polskich znanych jest ponad tysiąc, są jedną z najbardziej enigmatycznych kategorii znalezisk archeologicznych. Systematyczne badania nad tymi zespołami prowadzone w prahistoriografii polskiej w ostatnich dekadach, stanowią dobry punkt wyjścia dla poszerzenia zakresu ich analizy. Chodzi tutaj o zastosowanie nowego zestawu metod oraz skoncentrowanie się na większej liczbie zagadnień badawczych. Wymienić można: analizy relacji miejsc składania skarbów z lokalnymi sieciami osadniczymi, badania inwazyjne i nieinwazyjne w miejscach ich składania, analizy metaloznawcze i mikroskopowe analizy stopnia i sposobu użytkowania wytworów wchodzących w skład tych zespołów. Badania tego typu mogą poszerzyć naszą wiedzę na temat specyfiki miejsc składania skarbów, ich pozycji w krajobrazie kulturowym różnych regionów, mikrohistorii tych znalezisk, specyfiki wykorzystania przedmiotów metalowych, ich biografii, charakteru zjawiska fragmentaryzacji wytworów metalowych i wielu innych zagadnień. Wszystko to powinno zmierzać do lepszego zrozumienia tego zjawiska, a tym samym kultury społeczności żyjących w czasach, gdy tak powszechnie składano w ziemi i wodzie przedmioty metalowe. Potencjał takiego podejścia ilustrują badania prowadzone w ostatnich latach między innymi w Kozowie/Witaszkowie, Nętnie, Gdyni-Karwinie czy Rosku, jak też projekty realizowane w innych częściach Europy. Podjęcie takiej refleksji wydaje się bardzo ważne z racji gwałtownego przyrostu liczby znalezisk, które zazwyczaj nie dostarczają nam większego zakresu informacji niż te znane z końca XIX i początku XX wieku. 46