Współczesne przekształcenia antropogeniczne środowiska wydm nadmorskich zachodniego i środkowego wybrzeŝa Polski

Współczesne przekształcenia antropogeniczne środowiska wydm nadmorskich zachodniego i środkowego wybrzeŝa Polski Tomasz Arkadiusz Łabuz Zakład Geomorfologii Morskiej, Instytut Nauk o Morzu, Uniwersytet Szczeciński ul. Felczaka 3a, 71412 Szczecin, tel. (091) 4441592, labuztom@univ.szczecin.pl (śródło: Łabuz T. A., 2003, Współczesne przekształcenia antropogeniczne środowiska wydm nadmorskich zachodniego i środkowego wybrzeŝa Polski. [w] J. M. Waga, K. Kocel (red.) Człowiek w środowisku przyrodniczym zapis działalności. PTG nr 3, Sosnowiec, s.125130, ISBN 8391829626) Wstęp Wydmy nadmorskie polskiego wybrzeŝa Bałtyku są niszczone przez jesiennozimowe sztormy. Ich środowisko znajduje się takŝe pod coraz większą presją człowieka. Na nadmorskich nadbrzeŝach kumuluje się infrastruktura osadnicza oraz gospodarcza (zwłaszcza turystyczna). Uwarunkowania historyczne spowodowały, Ŝe zabudowa zlokalizowana jest przede wszystkim na nadmorskich nizinach w pobliŝu ujść rzek, skąd łatwiejszy jest dostęp do morza (niŝ ze stromych i wysokich wybrzeŝy klifowych). Ujścia rzek i brzeg morza zabudowywane są przez infrastrukturę portów i przystani morskich, wraz z nimi rozwija się osadnictwo i inne formy działalności człowieka w tym turystyka. Wszystkie największe miejscowości turystyczne, uzdrowiskowe, wszystkie porty morskie i przystanie rybackie zlokalizowane są na niskich wydmowych odcinkach brzegu. Największe zmiany zachodzą na wybrzeŝach wydmowych, mało odpornych na presję człowieka w obrębie miejscowości nadmorskich. Zwłaszcza turystyka i rekreacja nadmorska, najszybciej rozwijająca się na wybrzeŝu powoduje największe zmiany w środowisku wydmowym. Udowodniono, Ŝe juŝ na etapie lokowania inwestycji turystycznych niszczona jest naturalna roślinność i rzeźba podłoŝa (Dysarz 1980). Z kolei na wąskich mierzejach nadmorskich zaczyna brakować miejsca pod zabudowę (ryc.1 B i C) W okresie 19891997 tereny zurbanizowane wokół poszczególnych miejscowości nadmorskich przyrosły średnio od 10 do 110%, a nawet do 700% (Gerstmannowa 2001). Do najbardziej zniszczonych urbanizacją odcinków zachodniego i środkowego wybrzeŝa Gerstmannowa (2001) zalicza: 20kilometrowy pas wybrzeŝa od Łukęcina do Pogorzelicy stanowiący prawie ciągły zurbanizowany pas, 25kilometrowy fragment wybrzeŝa od Gąsek do Łazów, rejon miejscowości Dąbki na wschodnim końcu mierzei Jeziora Bukowo, wschodni odcinek mierzei Jeziora Kopań, 1

powiększające się obszary wokół miejscowości Parku Słowińskiego (Rowy, Łeba). Na podstawie własnych badań i obserwacji terenowych stwierdzono, Ŝe zurbanizowany brzeg na odcinku PogorzelicaŁukęcin naleŝałoby przedłuŝyć na zachód do Międzywodzia o kolejne 17 kilometrów brzegu. W celu przyciągnięcia większej liczby turystów i maksymalizowania zysków zabudowa usługowohandlowa coraz częściej lokalizowana jest na wydmach nadmorskich w sąsiedztwie plaŝ i brzegu (Łabuz 2001, 2002b, 2002c). Współczesny rozwój tych miejscowości odbywa się kosztem naturalnych obszarów nadmorskich, gdzie tereny są najbardziej atrakcyjne inwestycyjnie. Nadmorski pas wydmowy to przede wszystkim obszar unikalnego krajobrazu, a takŝe tereny strefy ochrony brzegu. Na zagroŝonych odcinkach brzegu zabudowa i infrastruktura jest chroniona licznymi zabiegami hydrotechnicznymi (Basiński i in 1993). Ich obecność takŝe wpływa ujemnie na środowisko nadmorskie. Zmieniana jest rzeźba, roślinność, zubaŝane są naturalne procesy. Stosowane liczne zabiegi biotechniczne, polegające na sadzeniu wybranych gatunków roślin utrwalających piasek na grzbietach wydm powodują uboŝenie składu gatunkowego flory wydmowej (Piotrowska, Stasiak 1982, Herbichowa, Herbich 1995). Z tych powodów wszystkie nadmorskie biotopy wydmowe są uznane za zagroŝone (Herbich, Warzocha 1999). Nieustanne niszczenie pasa wydm nadmorskich, który jest naturalną ochroną nisko połoŝonego zaplecza moŝe doprowadzić do przerwania wałów i zalania zlokalizowanej tam infrastruktury. Jest to realne zagroŝenie w aspekcie wzrostu poziomu morza (Zeidler i in. 1995) i niszczenia wybrzeŝa na wielu odcinkach (ZawadzkaKahlau 1999). Na zachodnim i środkowym wybrzeŝu do trenów zagroŝonych w wyniku wzrostu poziomu morza zaliczono: najniŝsze partie Wolina i Uznamu, dolinę Odry wraz z brzegami Zalewu Szczecińskiego i jeziora Dąbie, nadmorskie niziny jezior przybrzeŝnych, m.in. Jamno, Bukowo, Gardno, Łebsko (Rotnicki, Borówka, Devine 1995). Cel metody i badań Obserwując stały rozwój inwestycji w obrębie wydm i plaŝ nadmorskich podjęto próbę zestawienia wszystkich występujących w środowisku wydmowym form antropopresji. W opracowaniu zestawiono miejscowości nadmorskie środkowego i zachodniego wybrzeŝa Polski od Łeby do Świnoujścia zlokalizowane na mierzejach i nizinach nadmorskich (ryc.1). Pod uwagę brano te czynniki antropogeniczne, które mają bezpośredni ujemny efekt w rzeźbie i roślinności wydm nadmorskich, a w szerszym znaczeniu w krajobrazie wydmowym. 2

Analizowany pas wybrzeŝa zawęŝono do podbrzeŝa, brzegu z plaŝą, wału wydm nadmorskich i ich bezpośredniego zaplecza. Obiekty podzielono na: słuŝące osadnictwu, transportowi i komunikacji, gospodarce w tym rybołówstwu i transportowi morskiemu, obiekty infrastruktury turystycznej i ochrony brzegu przede wszystkim wydm (tab.1). Na podstawie zebranych danych terenowych wydzielono takŝe obszary zabudowy militarnej bez podawania ich dokładnych granic. W zestawieniu nie wyodrębniano ostróg i innych zabiegów ochronnych stosowanych w morzu/ podbrzeŝu, nie podawano połoŝenia i ilości ścieŝek na wydmach i zejść na plaŝę. Ponadto nie podawano lokalizacji pojedynczych obiektów i form ochrony wydm poza miejscowościami oraz bezpośrednio pod klifem. Prezentowane dane zbierano w latach 19972002 w trakcie prac terenowych i analizy map topograficznych wybrzeŝa. Niniejsze opracowanie stanowi kontynuację wcześniejszych prac autora prezentujących krajobraz współczesnych wydm badanego odcinka brzegu. Ich uzupełnieniem moŝe być wykonana czasowoprzestrzenna analiza występowania roślinności wydmowej na plaŝach Zatoki Pomorskiej od Świnoujścia do MrzeŜyna (Łabuz 2002a), ogólne prace odnośnie dynamiki brzegu prezentowanego odcinka (Bohdziewicz 1963, Racinowski i in. 1993, Musielak 1995, Racinowski, Seul 1996) czy jego zagospodarowania (Cieslak 1995) oraz prace dotyczące roślinności wydmowej (m.in. Misiewicz 1976, 1979, Piotrowska 1995, Łabuz 2002e). Tabela.1. Klasyfikacja rodzajów antropopresji w krajobrazie wydm nadmorskich Table.1. Classification of human impact kinds in coastal dune environment Rodzaj antropopresji/ kinds of human impact Osadnictwo, transport i komunikacja/ settlement, communication, transportation Turystyka i rekreacja/ tourism & recreation Inne gałęzie gosp. w tym: rybołówstwo i transport morski/ industry: fishery, harbour Obiekty wojskowe/ military objects Ochrona brzegu (przede wszystkim wydm)/ coast dune protection Słupy Drobna infrastruktura Zabudowa portów i Ze względu na Płotki faszynowe, Przykłady Silniejsze Słabsze energetyczne i inne, drogi leśne, ścieŝki Domy, drogi i inna zabudowa wypoczynkowa Obiekty usługowe, noclegowe, rozrywkowe, promenady przystani rybacki mieści się w granicach silnej antropopresji zabudowuje całe wydmy, zaplecze i plaŝe niedostępność trudne do ustalenia: liczne budynki, wieŝe, obiekty podziemne, drogi i poligony chrust, sadzenie roślin, sztuczne zasilanie Opaski betonowe, tetrapody Lokalizacja na wybrzeŝach wydmowych Zaplecze wydm, czasami na grzbietach Zaplecze wydm, coraz częściej na grzbietach oraz na plaŝy Zaplecze, zniwelowane grzbiety, brzeg takŝe podbrzeŝe Zaplecze, czasem na grzbietach. Do niedawna takŝe i na plaŝy Przede wszystkim grzbiety, takŝe plaŝa i podbrzeŝe 3

Szczeciński Molo A B N M O R Z E B A Ł T Y C K I E MIĘDZYWODZIE Opaska J. Martwe Dziwna Deptak na wydmie Opaska DZIWNÓW DZIWNÓWEK Zalew Wrzosowski Grzbiety wydm Mierzei Dziwnowskiej i najmłodszych/białych w Bramie Świny/ dune ridges of Dziwnowska & youngest one of Swina Gate Barriers Grzbiety wydm na Mierzei Jamno i Bukowo/ dune ridges of Jamno & Bukowo Barriers Zabudowa zwarta/ buildup areas Zabudowa w lesie/ buildings in the forest Drogi/ roads Tetrapody/ thetrapods Opaska/ band Sztuczne zasilanie/ artificial sand supply (w ostatnich latach)/ (last years) Jezioro Koprowo Przystań rybacka/ fishery harbour 0 1 2km Zalew Kamieński Cieki/ riverlets C Opaska Promenada MIELNO Promenada Opaska UNIEŚCIE N M O R Z E B A Ł T Y C K I E Tetrapody ŁAZY 0 0,5 1km Jezioro Jamno D Tetrapody N M O R Z E B A Ł T Y C K I E ŁAZY DĄBKOWICE Jezioro Bukowo DĄBKI A Świnoujście N Międzyzdroje B Dziwnów Międzywodzie Wisełka Dziwnówek Pobierowo Pogorzelica Niechorze M O R Z E B A Ł T Y C K I E MrzeŜyno Resko Kołobrzeg Ustronie Morskie Sarbinowo C D Łazy Bukowo Dąbki Darłówek Darłowo Wicko Jarosławiec Ustka Rowy Gardno Łebsko Łeba Sarbsko Jamno MielnoUnieście Zalew KilometraŜ linii brzegowej/ coastline kilometrage Miejscowości/ towns Rowy Jeziora/ lakes Morze/ sea Wydmy i mierzeje/ dunes & barriers Ląd/ land Koszalin Gdańsk Szczecin POLSKA Ryc.1. Mierzeje zachodniego i środkowego wybrzeŝa Polski, z wyszczególnieniem: A Mierzeja Bramy Świny, B Mierzeja Dziwny, C Mierzeja Jeziora Jamno, D Mierzeja Jeziora Bukowo Fig.1. Sandy Barriers of west and middle Polish coast, with underlined: A Swina Gate Barrier, B Dziwna barrier, C Jamno lake Barrier, D Bukowo lake Barrier 4

Obszary i formy przekształceń antropogenicznych na badanym odcinku brzegu Na badanym odcinku wybrzeŝa występują bardzo róŝne rodzaje antropopresji (Tab.2). W bezpośrednim zapleczu wydm nadmorskich zlokalizowana jest zabudowa osadnicza miejscowości nadmorskich oraz infrastruktura komunikacyjna i transportowa. Na cofających się w wyniku abrazji odcinkach brzegu zabudowa osadnicza znalazła się w bezpośrednim sąsiedztwie plaŝ i brzegu (Dziwnów, Niechorze, Sarbinowo, Mielno, Darłówek). W takich zagroŝonych abrazją miejscowościach zabudowa osłonięta jest zabiegami ochrony brzegu typu cięŝkiego: róŝnorodne opaski, narzuty z tetrapod. We wszystkich miejscowościach połoŝonych przy ujściach rzek znajdują się porty (Świnoujście, Dziwnów, MrzeŜyno, DźwiŜyno, Kołobrzeg, Darłówek, Ustka, Rowy, Łeba). Ich infrastruktura pasem o roŝnej szerokości zajmuje brzegi rzek od zaplecza wydm, wałów przez plaŝę aŝ do podbrzeŝa, gdzie wybudowane są wejścia do portów. Wejścia te lub baseny portowe (w duŝych portach morskich) osłonięte są falochronami wychodzącym w morze do 200 do ponad 1000m. Obok duŝych portów występują przystanie rybackie, których zabudowa zlokalizowana jest na nadmorskiej wydmie wzdłuŝ brzegu (Międzyzdroje, Rewal, Chłopy, Unieście, Dąbki). W miejscowościach nadmorskich najliczniejszą współcześnie zabudową są obiekty słuŝące turystyce i rekreacji. O ile zabudowa osadnicza połoŝna jest na zapleczu wydm nadmorskich, to obiekty turystyczne najczęściej zlokalizowane są w obrębie nadmorskiego pasa wydmowego. KaŜda miejscowość polskiego wybrzeŝa Bałtyku (nawet najmniejsze) spełnia obecnie funkcję usługową dla turystyki. Niektóre miejscowości jak Pogorzelica oŝywają jedynie w sezonie letnim. Wiele z nich, w przeszłości osad rybackich, dziś intensywnie rozwija się pod kątem turystyki. Szybka potrzeba rozbudowy miejsc noclegowych i obiektów usługowych (często odbywająca się pomiędzy sezonami wypoczynkowymi) sprawia, Ŝe ich zabudowa jest niedbała, sprawia wraŝenie przypadkowej, nieukończonej, chaotycznej czy teŝ tymczasowej. Niedbale połoŝone drogi z płyt betonowych, nieotynkowane i niekształtne bryły domów, brak zieleni i chodników. Taka zabudowa negatywnie wpływa na walory architektoniczne i krajobrazowe. Ten typ zabudowy jest najbardziej charakterystyczny dla rozbudowujących się po wojnie osad rybackich. Największe inwestycje turystyczne zlokalizowane są w duŝych miejscowościach o historycznych uwarunkowaniach uzdrowiskowych: (Świnoujście, Kołobrzeg, Ustka). Obok licznej zabudowy usługowej i noclegowej (kwatery prywatne, wysokie hotele) znajduje się bogata infrastruktura rekreacyjna: deptaki i tarasy nadmorskie zlokalizowane na wydmach (Dziwnów, Kołobrzeg, Sarbinowo, Mielno, Ustka) mola rozcinające grzbiety wydm i wychodzące w morze (Międzyzdroje, Kołobrzeg), a takŝe liczne kawiarnie i hotele połoŝone 5

na wydmach z widokiem na morze (Międzyzdroje, Kołobrzeg, Sarbinowo, Mielno, Darłówek, Łeba). Jednak największe przekształcenia antropogeniczne środowiska wydm nadmorskich występują w miejscowościach spełniających zarówno funkcję osadniczą, turystyczną i będących portami połoŝonymi u ujść rzek (m.in.: Świnoujście, Kołobrzeg, Ustka). Dodatkowo jeśli taka miejscowość połoŝona jest na wybrzeŝu zagroŝonym abrazją, jej brzeg i wydmy pokryte są licznymi obiektami ochrony brzegu (Dziwnów, Kołobrzeg, Sarbinowo, Mielno, Ustka). Przy takiej koncentracji zabudowy całe wybrzeŝa w obrębie miejscowości mogą być pozbawione naturalnego krajobrazu nadmorskiego (wschodni Kołobrzeg, wschodnia Ustka, Mielno). Na odcinkach brzegu połoŝonych z dala od miejscowości nadmorskich lub w punktach strategicznych występują budynki i urządzenia militarne. Często są niedostępne od strony lądu i plaŝy dla oka wczasowicza, zlokalizowane na zapleczu wydm nadmorskich i ogrodzone płotem. Stąd nie jest moŝliwe określenie dokładnego rodzaju tych obiektów oraz ich wpływu na wydmy w miejscach tej lokalizacji. Zjawiskiem wszechobecnym na wydmach nadmorskich są wytyczone i dzikie zejścia na plaŝę. Ze względu na duŝą liczebność nie ujęto ich w zestawieniu. Tabela.2. Zestawienie rodzajów antropopresji na wydmach i w ich bezpośrednim sąsiedztwie Table.2. List of human impact kinds in coastal dune environment and in its neighbourhood PołoŜenie/ localisation Świnoujście Międzyzdroje Wisełka, Grodno Świętouść Międzywodzie Dziwnów Dziwnówek Osadnictwo, transport i komunikacja/ settlement zapleczu, zapleczu, przy molo licznie na wału Brak, tylko droga do plaŝy ośrodka, Mało na zapleczu w lesie Na zapleczu w lesie zapleczu i Licznie na zapleczu Turystyka i rekreacja/ tourism & recreation Inne gałęzie gospodarki (rybołówstwo, t. morski)/ industry Mierzeja Bramy Świny (ryc.1. A) B. licznie zaplecze: hotele, promenada B. licznie zaplecze, licznie grzbiet: hotele, molo, deptak, skwery Port morski, rybacki, falochrony Przystań rybacka (ok. 200m dł.) Klify Wolina (fragment wydmowy) Na zapleczu mały Pozostałości ośrodek dawnej przystani Mierzeja Dziwny (ryc.1. B) Na zapleczu ośrodki Na zapleczu ośrodki. Obiekt na, taras widokowy hotele. Na promenada hotele Port, falochrony Obiekty wojskowe/ military objects Daleko na zapleczu WieŜa na, takŝe na sąsiednim klifie Zaplecze, wieŝa na Zaplecze, szczątki na Ochrona wydm (główne działania)/ dune protection Falochrony portowe, faszyna, siatka Restaurowana/ sztuczne zasilona wydma przy hotelu Amber bloki skalne w wale, faszyna, sadzenie traw/wierzby, siatka Chrust, siatka Sadzenie roślin, chrust, siatka Sadzenie roślin, chrust, siatka, faszyna, siatka Falochrony, opaska ścianka betonowa, tetrapody, szczątki starej opaski, restaurowanie/ sztuczne zasilanie wydmy, szadzenie wierzby/traw Umocnienia betonowe, faszynowe zejść na plaŝę 6

Tabela.2. Cd./ Table.2. PołoŜenie/ localisation Pogorzelica MrzeŜyno DźwiŜyno Kołobrzeg Sarbinowo Chłopy Mielenko Mielno Unieście Łazy Osadnictwo, transport i komunikacja/ settlement Turystyka i rekreacja/ tourism & recreation Inne gałęzie gospodarki (rybołówstwo, t. morski)/ industry Obiekty wojskowe/ military objects Wydmy NiechorzeKołobrzeg (mierzeja J. Resko, Liwia ŁuŜa, nizina ujścia Regi i Parsęty) Mało na dalekim Na dalekim zapleczu Zaplecze na E od zapleczu w lesie ośrodki miejscowości Licznie na zapleczu Port, falochrony Zaplecze na W taras na od miejscowości Licznie na zapleczu Na zapleczu ośrodki Port, falochrony Pozostałości na zapleczu Port morski, zapleczu i na rybacki, falochrony punktowo Licznie na zapleczu i Na zapleczu, punkt na Na odległym zapleczu zapleczu i Licznie na zapleczu, punkt na Obiekty i drogi na zapleczu, Na zapleczu b. liczne ośrodki, hotele, park zdrojowy, na, promenada, hotel/ sanatorium Bałtyk, przed nim szerokie schody zamiast wydmy B. liczne na zapleczu i, szczątki na Mierzeje Jezior Jamno i Bukowo (ryc.1, C i D) (wraz z przyległymi nizinami, ujście Wieprzy) kilka na w tym promenada Przystań rybacka hotel na (ok. 100m dł.) grzbiet: pensjonat Nad Morzem hotele, liczne na, promenada hotele hotele, taras na Przystań rybacka (ok. 100m dł.) Na zapleczu liczne i pozostałości, na szczątki Na zapleczu. Ochrona wydm (główne działania)/ dune protection Faszyna, chrust Falochrony, opaska z tetrapod, faszyna, chrust Falochrony, faszyna, chrust, szadzenie roślin Falochrony, liczne opaskiścianki betonowe, stalowe, z tetrapod, narzuty z tetrapod, umocnione zejścia, opaski z płyt betonowych, worki z piaskiem, restauracja/ sztuczne zasilanie wydm, sadzenie wierzby/traw, chrust, szczątki opasek, drewnianych, siatka Opaska ścianka betonowa, sadzenie rośłin, faszyna, siatka Faszyna, chrust Faszyna Opaska ścianka betonowa, opaska z tetrapod, restauracja/ sztuczne zasilenie wału, szadzenie wierzby/ traw, umocnienia betonowe, zejść na plaŝę Opaska ścianka stalowa, worki z piaskiem, tetrapody, restauracja/ sztuczne zasilenie wału, szadzenie roślin, faszyna, chrust, siatka Narzut z tetrapod, faszyna, chrust, sadzenie roślin, siatka Dąbkowice Mało na zapleczu Na zapleczu ośrodki Chrust, faszyna Licznie na zapleczu Przystań rybacka Na zapleczu Chrust, faszyna Dąbki hotele (ok. 100m dł.) liczne na E od miejsc. Bobolice Mało na zapleczu Na zapleczu ośrodki Liczne na zapleczu, na szczątki Chrust Darłówek zapleczu, liczne na hotele, kilka na, Port, falochrony Mierzeja Jezior Gardno, Łebsko i Sarbsko (w tym nizina ujścia Słupi) Liczne na zapleczu Falochrony, opaska ścianka betonowa, bloki skalne, tetrapody, opaska z tetrapod Port, falochrony B. liczne na Falochrony, opaska z bloków Ustka zapleczu i liczne na hotele, kilka na, promenada zapleczu skalnych, faszyna, chrust, szadzenie roślin, siatka Rowy licznie na zapleczu Na zapleczu ośrodki Port, falochrony Falochrony, chrust, faszyna Łeba Licznie na zapleczu, punkt na deptak, na hotel Neptun Port, falochrony Na zapleczu Falochrony, opaska ścianka betonowa, faszyna, chrust, sadzenie roślin, siatka 7

Wnioski W miejscowościach nadmorskich rodzaje antropopresji jak i ich intensywność są zróŝnicowane. Nasilenie zaleŝy przede wszystkim od wielkości i liczby funkcji spełnianych przez daną miejscowość. Polskie wybrzeŝe Bałtyku jest silnie zurbanizowane, liczne inwestycje na nisko połoŝonych zapleczach brzegu zagroŝone są przez silne sztormy. Współcześnie największa presja człowieka w środowisku wydm nadmorskich związana jest z rozwojem turystyki. Na potrzeby turystyki przeznaczana jest duŝa część nadmorskiego pasa wydm we wszystkich miejscowościach nadmorskich. Ponadto ruch turystyczny koncentrujący się w pasie brzegu: plaŝa i wydm powoduje największe zmiany w rzeźbie i roślinności tego obszaru. Urząd Morski w Słupsku (jeden z trzech zarządzających polską strefą nadmorską) po sezonie 2002 roku oszacował straty spowodowane przez turystów na 100tys zł (wiadomość z mediów z dn. 02.11.02). Straty te objęły m.in. zdeptaną trawę na wydmach, zniszczone płotki faszynowe, 40 zniszczonych tablic informacyjnych. Na dewastacji wydm i zabiegów ochronnych złapano kilkadziesiąt osób; wypisano liczne mandaty, w tym jeden na kwotę 1 000zł. Zatrzymanie procesów degradacji nadmorskich wałów wydmowych jest moŝliwe tylko przy rozwaŝnym planowaniu nowych inwestycji nie na brzegu lecz w głębi lądu. Ponadto potrzebna jest kampania informacyjna dla mieszkańców miejscowości nadmorskich i przyjezdnych na temat dynamiki tego środowiska i jego charakteru. Presentday human impact in coastal dune environment of the middle and west Polish coast Summary: Polish coastal dune landscape is damaged by strong storms and by the human impact. Especially in seaside villages dunes are changing very rapidly. Buildings and footpaths cover dunes in all coastal villages. Also some kind of the protection can be observed there. Many of them are localised on coast buildup by human activity. Natural plant vegetation is vanishing. Using classification of the human influences on dune landscape (tab.1) was prepared tale of different kinds of human impact in every coastal village between Świnoujście and Łeba. The biggest changes are in villages, towns which realising a lot of functions: urban, transportation, communication, industry, military protection and of course tourism with recreation (east coast in Dziwnów, Kołobrzeg, Ustka, Darłówek, also Mielno, Sarbinowo, Niechorze. Locally in: Unieście, Rewal, Międzyzdroje, Międzywodzie, Łebie, Chłopach, Łazach, Dąbkach). Medium anthropopresion can be observed in every village. Small is existing even on dunes out side villages. 8

Literatura: Basiński T., Pruszak Z., Tarnowska M., Zeidler R., 1993, Ochrona brzegów morskich. IBW PAN, Gdańsk, Bohdziewicz L., 1963, Przegląd budowy geologicznej i typów polskich wybrzeŝy. [W:] A. Mielczarski (red.), Materiały do monografii polskiego brzegu morskiego, Geologia i zagadnienia pokrewne, Zeszyt 5, IBW PAN, GdańskPoznań, 1041, Cieślak A., 1995, Coastal management and protection in Poland: some legal solutions and general remarks on processes of coastal transformation. [In:] H. W. J. van Dijk (ed.) Management and preservation of coastal habitats, Proceedings of multidisciplinary workshop in Jastrzębia Góra, Poland September 15 1993, EUCC Leiden, Netherlands, 4969, Dysarz R., 1980, Zmiany w środowisku geograficznym ośrodków wypoczynkowych zachodzące pod wpływem ruchu turystycznego. Przegląd Geograficzny, T LII, z.1, 127141, Gerstmannowa E., 2001, Zmiany w zagospodarowaniu przestrzennym polskiej strefy nadmorskiej. Zesz. Nauk. WEiK, Nr 8, Politechnika Koszalińska, Koszalin, 143153, Herbich J., Warzocha J., 1999, Czerwona lista biotopów morskich i nadmorskich w polskiej strefie brzegowej. Ochrona Przyrody 56, 216, Herbichowa M., Herbich J., 1995, Changes in vegetation of Polish coastal pine forest as a result of recreation impact. [In:] H. W. J. van Dijk (ed.) Management and preservation of coastal habitats, Proceedings of multidisciplinary workshop in Jastrzębia Góra, Poland September 15 1993, EUCC Leiden, Netherlands, 133140, Łabuz T. A., 2001, Ocena wpływu czynników antropogenicznych na stan środowiska wydm nadbrzeŝnych w rejonie Mielna na mierzei Jeziora Jamno. Zeszyty Naukowe WEiK, nr 8, Politechnika Koszalińska, Koszalin,159171, Łabuz T. A., 2002a, Pokrycie plaŝ roślinnością wydmotwórczą wskaźnikiem dynamiki wybrzeŝa Zatoki Pomorskiej. Czasopismo Geograficzne, 73 (4), 245255, Łabuz T. A., 2002b, Przykłady antropopresji na nadmorskich wydmach mierzei Bramy Świny. [W:] P. Szwarczewski, E. Smolska (red.) Zapis działalności człowieka w środowisku przyrodniczym, UW Warszawa, 7784, Łabuz T. A., 2002c, Wpływ antropogeniczny na środowisko wydm nadmorskich na przykładzie mierzei Jeziora Jamno. [W:] P. Szwarczewski, E. Smolska (red.) Zapis działalności człowieka w środowisku przyrodniczym, WarszawaŁomŜa 2002, 8590, Łabuz T. A., 2002d, Wydmowy krajobraz wybranych miejscowości nadmorskich zachodniego i środkowego wybrzeŝa Polski. XV Ogólnopolskie Sympozjum Stan środowiska 9

przyrodniczego podstawowym warunkiem zdrowotnym społeczeństwa. Wisełka, 20.09.2002, 7677, Łabuz T. A., 2002e, Znaczenie środowiskowe stanowisk honkenii piaskowej Honckenya peploides na wydmowym wybrzeŝu Zatoki Pomorskiej. Chrońmy Przyrodę Ojczystą 58 (5), PAN Kraków, 5765, Misiewicz J., 1976, Flora synantropijna i zbiorowiska ruderalne polskich portów morskich. WSP Słupsk, Misiewicz J., 1979, Przyczyny degeneracji naturalnej roślinności wydmowej w rejonie przyplaŝowym w Ustce. Chrońmy Przyrodę Ojczystą 35 (6), PAN Kraków, 1519, Musielak S., 1995, Shoreline dynamics between Niechorze and Świnoujście. [In:] K. Rotnicki (ed.) Polish coast: past, present, future, Journal of Coastal Research, Special Issue, No 22, 289291, Piotrowska H. Stasiak J. 1982. Naturalne i antropogeniczne zmiany strefowe flory naczyniowej bezleśnych wydm nadmorskich Mierzei Wiślanej. Fragmenta Floristica et Geobotanica, 28 (3) Kraków, 372396, Piotrowska H., 1995, Forest and man on the Polish Baltic coast. [In:] H. W. J. van Dijk (ed.), Management and preservation of coastal habitats, Proceedings of multidisciplinary workshop in Jastrzębia Góra, Poland, 15.09.1993, EUCC Leiden, Netherlands, 121132, Racinowski R., Dorzyński S., Coufal R., 1993, Wybrane elementy planowania i realizacji osadnictwa w rejonie nadmorskim. Słupskie Prace Mat. Przyr., Nr 9c,WSP, Słupsk, 2139, Racinowski R., Seul C., 1996, Actual morphodynamic attributes of Szczecin shore. [In:] Z. Meyer (ed.) Lithodynamics of seashore, Polish Academy of Sciences, Technical University of Szczecin, Szczecin, 107116, Rotnicki K., Borówka R. K., Devine N., 1995, Accelerated sea level rise as a threat to the Polish coastal zone quantification of risk. [In:] K. Rotnicki (ed.) Polish coast: past, present, future. Journal of Coastal Research. Special Issue, No 22,111134, ZawadzkaKahlau E., 1999, Tendencje rozwojowe polskich brzegów Bałtyku Południowego. IBW Gdańsk, Zeidler R. B., Wróblewski A., Miętus M., Dziadziuszko Z., Cyberski J., 1995, Wind, wave, and storm surge regime at the Polish Baltic coast. [In:] K. Rotnicki (ed.) Polish coast past, present, and future. Journal of Coastal Research, Special Issue, No 22, 3354. 10