Zwierzęta obszarów Natura2000 Ostoja Warmińska, Bieńkowo i Kaszuny oraz obszarów Chronionego Krajobrazu pozostających w granicach Ostoi Warmińskiej

Zwierzęta obszarów Natura2000 Ostoja Warmińska, Bieńkowo i Kaszuny oraz obszarów Chronionego Krajobrazu pozostających w granicach Ostoi Warmińskiej Ptaki Bocian czarny Ciconia nigra Charakterystyka gatunku Bocian czarny (fot. G. i T. Kłosowcy) Bocian czarny jest nieznacznie mniejszy od bociana białego, długość ciała wynosi ok. 100 cm, rozpiętość skrzydeł ok. 190 cm, a masa ciała ok. 3 kg. W przeciwieństwie do bociana białego gatunek ten jest ptakiem leśnym, unika ludzi i rzadko bywa obserwowany na terenie 62

otwartym poza lasem. Charakterystycznie ubarwiony i łatwy w identyfikacji, zaliczany jest do naszych najpiękniejszych ptaków leśnych. Osobnik dorosły posiada upierzenie czarne z zielonopurpurowym metalicznym połyskiem. Czarno ubarwiony jest grzbiet, ogon, spód i wierzch skrzydeł, szyja oraz głowa. Biało ubarwiony jest jedynie brzuch, pierś i niewielki fragment na pograniczu skrzydeł i tułowia. Dziób, nogi i nieopierzony obszar okalający oko jest barwy jaskrawoczerwonej. U ptaków młodych barwa czarna jest matowa przechodząca w brąz, biel jest przybrudzona, a nogi i dziób ciemne. Siedlisko Bocian czarny jest mieszkańcem rozległych, spokojnych lasów z licznymi starodrzewami, obfitujących w tereny podmokłe, strumienie, rzeczki, rowy, stawy i rozlewiska. Najchętniej gniazduje w starych drzewostanach w pobliżu cieków wodnych stanowiących główne miejsce zdobywania pokarmu. Czasem gniazduje również z dala od żerowisk. Warunkiem gniazdowania jest obecność odpowiedniego drzewa, na którym ptak ten może zbudować swoje masywne gniazdo oraz spokój. Stanowiska lęgowe bociana czarnego podlegają ochronie strefowej. Biologia Powrót z zimowisk położonych w Afryce ma miejsce na przełomie marca i kwietnia oraz w początkach kwietnia. Wkrótce po przylocie ptaki zajmują rewiry, zabierają się za naprawę i odbudowę gniazd, następnie odbywają dyskretne toki. Jednym z ich elementów jest krążenie nad rewirem lęgowym. Gniazdo zlokalizowane jest najczęściej w ustronnym i mało penetrowanym przez ludzi fragmencie lasu. Drzewo, na którym ptaki budują gniazdo, jest najczęściej starym masywnym dębem, rzadziej sosną, bukiem, olszą, brzozą czy lipą. W zależności od gatunku i pokroju drzewa gniazdo może znajdować się na wysokości od 5 6 m do 25 m nad ziemią. Na nizinach większość bocianów czarnych rozpoczyna lęgi w poł. kwietnia. Pełen lęg najczęściej zawiera 3 4 jaja, których wysiadywaniem zajmują się obydwa ptaki tworzące parę. Pisklęta wykluwają się po 35 36 dniach wysiadywania. Pokarm przynoszony jest przez ptaki w wolu i zwracany bezpośrednio na dno gniazda. Młode uzyskują zdolność lotu w wieku 63 70 dni, ale przez kilka kolejnych dni nocują na gnieździe, gdzie są jeszcze dokarmiane przez rodziców. Pary bocianów czarnych najczęściej odchowują od 2 do 4 młodych (Bauer, Bezzel, Fiedler 2005). Na zimowiska udają się od poł. sierpnia, ale najwięcej ptaków odlatuje na przełomie sierpnia i września. Pokarm Bocian czarny odżywia się przede wszystkim rybami, które łowi w strumieniach, rzekach, stawach, na śródleśnych i przyleśnych bagienkach oraz rozlewiskach. Uzupełnieniem diety są płazy, duże owady, pierścienice, czasami pisklęta ptaków i drobne ssaki. 63

Sytuacja gatunku na omawianym terenie W latach 2008 2009 na terenie Ostoi Warmińskiej liczebność tego gatunku oceniano na 15 20 par (Cenian, Huzarski, Sikora 2009). Rewiry lęgowe bocianów czarnych obejmowały wszystkie większe kompleksy leśne. Obszar ten jest najważniejszą ostoją tego gatunku w regionie i jedną z najważniejszych w kraju. W Ostoi Oświn w tym samym okresie liczebność szacowano na 0 1 p. (Mirowska Ibron 2009). Gatunek ten gniazduje na terenie OChK Dolina Dolnej Łyny oraz Dolina Wałszy, ale jego liczebność dla tych terenów nie jest oszacowana. Zagrożenia istniejące i potencjalne Ubytek starych drzewostanów z odpowiednimi drzewami, na których może zbudować gniazdo. Osuszanie i likwidacja położonych w pobliżu lasu bagienek i rozlewisk stanowiących ważną część żerowiska. Zubożenie i degradacja żerowisk, w tym spadek liczebności ryb w wyniku kłusownictwa oraz zabudowy hydrotechnicznej rzek (Łyna). Kolizje z napowietrznymi liniami energetycznymi i potencjalnie siłowniami wiatrowymi. Drapieżnictwo (wzrost liczebności kuny, kruka). Propozycje działań ochronnych Rygorystyczne przestrzeganie ochrony strefowej. Budowa sztucznych platform lęgowych w miejscach, gdzie stare gniazdo uległo zniszczeniu. Montowanie urządzeń ostrzegających na nowych i modernizowanych liniach wysokiego napięcia. Bocian biały Ciconia ciconia Bocian biały(fot. G. i T. Kłosowscy) 64

Charakterystyka gatunku Jeden z najbardziej znanych i powszechnie lubianych ptaków Polski, od setek lat gniazdujący w bezpośrednim sąsiedztwie człowieka. Długość ciała bociana białego waha się od 100 do 115 cm, rozpiętość skrzydeł od 180 do 200 cm, zaś masa ciała od 2,5 do 4,4 kg. Upierzenie jest jednolicie białe tylko lotki są czarne. Ptaki dorosłe mają jaskrawoczerwone nogi i dziób. Ptaki młode mają nogi i dziób ciemne. Tylko w wyjątkowych okolicznościach, np. wysoko krążące bociany, mogą być mylone przez osoby bez doświadczenia z innymi ptakami. Od bociana czarnego odróżnia go biała szyja i przewaga białego koloru na spodzie ciała. Od będących podobnej wielkości czapli siwej i białej lecący bocian biały różni się nie tylko ubarwieniem, ale także wyciągniętą do przodu szyją, której u czapli nie widać. Od często odzywających się w locie żurawi oprócz barw różni bociany białe fakt, że nigdy nie tworzą one żadnych szyków ani kluczy, co z kolei u żurawi jest regułą. Bociany białe (fot. G. i T. Kłosowscy) Siedlisko Bocian biały jest obecnie ptakiem krajobrazu rolniczego, najchętniej zasiedla tereny bogate w podmokłe łąki i pastwiska, generalnie okolice bogate w obszary wilgotne. Gniazdowanie tego ptaka jest ściśle związane z siedzibami ludzkim, a pary gniazdujące z dala od zabudowań spotyka się tylko wyjątkowo. Biologia Większość bocianów z zimowisk powraca od końca marca do poł. kwietnia, chociaż powroty ostatnich ptaków mają jeszcze miejsce w początkach maja. Natychmiast po powrocie ptaki łączą się w pary i przystępują do odbudowy, naprawy starego lub budowy nowego gniazda. Dojrzałość płciowa osiągają w wieku 4 5 lat i wtedy po raz pierwszy przystępują do gniazdowania. Ptaki tworzące parę są ze sobą związane przez sezon lęgowy. Obecnie większość 65

gniazd zlokalizowana jest na słupach energetycznych, dachach i drzewach. Warmia i Mazury są regionem, gdzie jeszcze stosunkowo wiele gniazd usytuowanych jest na budynkach, chociaż z każdym rokiem liczba ta się zmniejsza na rzecz słupów energetycznych. Co roku zajmowane i dobudowywane gniazdo w ciągu kilku sezonów może urosnąć do ogromnych rozmiarów, a jego masa znacznie przekroczyć jedną tonę. Pierwsze jaja pojawiają się w gniazdach w drugiej dekadzie kwietnia. Pełen lęg zawiera najczęściej od 3 do 6 jaj, które wysiadywane są przez oboje partnerów przez okres 33 34 dni. Pierwsze pisklęta klują się w pocz. II. poł. maja. Po 60 65 dniach życia młode uzyskują zdolność lotu i opuszczają gniazdo, jednakże przez kilka najbliższych dni nocują na gnieździe, gdzie dokarmiane są przez rodziców. W zależności od daty przystąpienia do lęgu młode opuszczają gniazda od końca pierwszej dekady lipca do końca trzeciej dekady sierpnia, a wyjątkowo jeszcze później. Większość ptaków Warmię i Mazury opuszcza w początkach trzeciej dekady sierpnia. Pokarm Pokarm bociana białego stanowią wyłącznie zwierzęta. Ptaki te zjadają, między innymi: płazy, drobne gryzonie, ssaki owadożerne (np. krety), dżdżownice, duże owady (np. prostoskrzydłe, duże chrząszcze), ryby, czasami gady, pisklęta i jaja ptaków. Lokalnie odwiedzają wysypiska. Sytuacja gatunku na omawianym terenie Bocian biały jest najważniejszym gatunkiem jaki chroniony jest w Ostoi Warmińskiej. W latach 2008 2009 liczebność tego ptaka oceniono na 800 900 par lęgowych (Cenian, Huzarski, Sikora 2009). Gatunek ten osiąga miejscami zagęszczenie sięgające 71 par/100 km 2, co jest jednym z najwyższych zagęszczeń w Europie Środkowej. Najwięcej par występuje w pasie przylegającym do granicy z Rosją. Na terenie Ostoi znajduje się kilka największych w kraju kolonii lęgowych, w tym najbardziej znane, jak: Żywkowo, Szczurkowo, Lwowiec, Lejdy, Bobrowo. Zagrożenia istniejące i potencjalne Zmniejszanie się i degradacja żerowisk w wyniku intensyfikacji działalności rolniczej (osuszanie śródpolnych oczek i bagienek, osuszanie podmokłych łąk, zamiana trwałych użytków zielonych na grunty orne, wielkopowierzchniowe zalesienia łąk i pastwisk). Kolizje z napowietrznymi liniami energetycznymi, porażenia na niezabezpieczonych stacjach transformatorowych, kolizje z siłowniami wiatrowymi. Utrata żerowisk w wyniku budowy farm wiatrowych. Śmiertelność i trwałe kalectwo piskląt i młodych w wyniku zaplątywania się w plastikowe sznurki przynoszone do gniazd. Ubytek odpowiednich dachów w wyniku ich nieremontowania i rozbiórki budynków gospodarczych. Wzrost liczebności obu gatunków kun. Zakaz lokalizacji farm wiatrowych. 66

Propozycje działań ochronnych Ograniczenie melioracji oraz zakaz likwidacji śródpolnych oczek i bagienek. Zakaz zamiany trwałych użytków zielonych na grunty orne, zwłaszcza w dolinach rzek. Zakaz wielkopowierzchniowych zalesień na terenach z dużym zagęszczeniem bociana. Izolowanie przewodów elektrycznych w pobliżu słupów, przebudowa niebezpiecznych stacji transformatorowych. Montaż platform gniazdowych, wspieranie remontów dachów z gniazdami. Eliminacja plastikowych sznurków na rzecz materiałów podlegających biodegradacji. Promowanie ekstensywnych i półintensywnych metod gospodarowania, zachowanie właściwych proporcji pomiędzy intensywnymi uprawami zbóż i rzepaku oraz chowem zwierząt, promowanie chowu pastwiskowego. Montowanie urządzeń ostrzegających na nowych i modernizowanych liniach wysokiego napięcia. Kania ruda Milvus milvus Kania ruda (fot. G. i T. Kłosowscy) 67

Charakterystyka gatunku Kania ruda jest ptakiem drapieżnym (szponiastym) średniej wielkości, wyraźnie większym od myszołowa. Długość ciała waha się od 60 do 66 cm, a rozpiętość skrzydeł od 145 do 170 cm. Gatunek ten odznacza się w locie bardzo charakterystyczną sylwetką, sprawiając że jest on jednym z łatwiej odróżnialnych naszych ptaków drapieżnych. Najważniejszą cechą wyróżniającą sylwetkę krążącej kani rudej jest długi, głęboko wcięty (widlasty) ogon o jasnobrązowo rudej barwie. Spośród naszych szponiastych tylko kania czarna ma lekko wcięty ogon, ale w porównaniu z ogonem kani rudej wcięcie jest niewielkie, a dodatkowo ogon kani czarnej ma barwę szarobrunatną, a nie rdzawą. Kolejne charakterystyczne cechy lecącej kani rudej, to stosunkowo długie i lekko zgięte skrzydła, czarne zakończenie lotek pierwszorzędowych i białe plamy u ich nasady oraz ogólny rdzawobrunatny jasny ton upierzenia. Siedlisko Kania ruda związana jest z terenami urozmaiconymi, gdzie kompleksy leśne przeplatają się z łąkami, polami, zbiornikami wodnymi i dolinami rzecznymi. Gatunek ten poszukuje pokarmu głównie w krajobrazie rolniczym na polach, łąkach, także w sąsiedztwie osiedli ludzkich, np. na wysypiskach śmieci, w pobliżu zakładów utylizacji padliny, ubojni, ferm drobiu. Pokarmu poszukuje w promieniu 3 5 km od gniazda, a niekiedy nawet do 12 km (Mebs, Schmidt 2006). Kanie rude chętnie gniazdują w niewielkich kępach starych drzewostanów rosnących wśród pól. Stanowiska lęgowe kani rudej podlegają ochronie strefowej. Biologia Kania ruda po raz pierwszy przystępuje do lęgów w wieku 3 lat, a niekiedy nawet później. Ptaki są bardzo przywiązane do swych rewirów i o ile nie zajdą niekorzystne okoliczności mogą w jednym miejscu gniazdować długie lata. Z zimowisk położonych w południowej i zachodniej Europie, w zależności od ustępującej zimy, powracają często już w pierwszych dniach marca, ale zazwyczaj powrót ma miejsce w drugiej połowie tego miesiąca. Zaraz po przylocie ptaki rozpoczynają swoje widowiskowe toki nad rewirem, przystępują też do odbudowy lub budowy gniazda. Najczęściej jest ono umieszczone na sośnie. Kania ruda jest gatunkiem skraju lasu, gniazdo jest najczęściej usytuowane na skraju drzewostanu lub w jego bliskim sąsiedztwie. Ptaki te chętnie gniazdują w niewielkich kępach starych drzewostanów rosnących wśród pól. Do lęgów przystępują w kwietniu. Gniazdo wyścielone jest bardzo charakterystyczną wyściółką, na którą składają się kawałki szmat, folii, papieru, również inne odpadki. Często spadają one z gniazda i leżą w sąsiedztwie drzewa gniazdowego. W poł. kwietnia samica znosi 2 3 jaja. Wysiadywaniem zajmuje się przede wszystkim samica, tylko z rzadka i na krótko wyręcza ją samiec. Głównym zajęciem partnera jest zdobywanie pożywienia dla wysiadującej i opiekującej się lęgiem samicy. Pisklęta wykluwają się po 35 dniach wysiadywania, ale przez kolejne 2 3 tygodnie cały czas pozostają pod opieką samicy. W tym czasie samiec zdobywa pokarm dla całej rodziny. Młode opuszczają gniazdo w wieku ok. 50 dni, jednak przez kolejne 4 tygodnie nadal 68

przebywają pod opieką rodziców (Mebs, Schmidt 2006). Ptaki młode opuszczają terytorium lęgowe w sierpniu, a dorosłe mogą pozostawać w rewirze nawet do października. Pokarm Podstawę pokarmu kani rudej stanowią drobne gryzonie (norniki, myszy), ponadto ptaki, głównie słabo lotne młode. Duży udział w diecie stanowi padlina, czyli inne martwe zwierzęta, między innymi ofiary pojazdów na drogach i pracujących maszyn rolniczych. W poszukiwaniu pokarmu chętnie odwiedzają wysypiska śmieci, sąsiedztwo ferm drobiu czy zakładów utylizujących padlinę i odpadki mięsne. Sytuacja gatunku na omawianym terenie W latach 2004 2009 liczebność kani rudej na terenie Ostoi Warmińskiej oszacowano na 3 5 par (Cenian, Huzarski, Sikora 2009), a jej występowanie stwierdzono, między innymi, w okolicach Bartoszyc, Lwowca, Krelikiejm i Barcian. Zagrożenia istniejące i potencjalne Utrata miejsc gniazdowania w wyniku wycinki starodrzewi. Utrata i zubożenie rewirów łowieckich w wyniku intensyfikacji rolnictwa i związanej z tym zmniejszeniem różnorodności przyrodniczej krajobrazu rolniczego ( likwidacja śródpolnych oczek i bagienek, wycinka zadrzewień, likwidacja miedz), powstawanie rozległych monokultur. Utrata żerowisk w wyniku zmiany ekstensywnie użytkowanych intensywnie użytkowane grunty orne. Utrata żerowisk w wyniku zabudowy rekreacyjnej, budowy farm wiatrowych. Kolizje z liniami energetycznymi i siłowniami wiatrowymi. łąk i pastwisk w Zmniejszenie powierzchni żerowisk w wyniku wielkopowierzchniowych zalesień. Propozycje działań ochronnych Dalsze rygorystyczne przestrzeganie ochrony strefowej, potrzeba lepszej współpracy ornitologów z nadleśnictwami. Pozostawianie większych powierzchniowo grup ekologicznych starodrzewu na zrębach. Popieranie utrzymywania ekstensywnego rolnictwa związanego z zachowaniem zróżnicowanego krajobrazu rolniczego. Zakaz lokalizacji farm wiatrowych. Montaż urządzeń ostrzegających na nowych i modernizowanych liniach wysokiego napięcia. 69

Bielik Haliaetus albicilla Charakterystyka gatunku Bielik ptak dorosły (fot. G. i T. Kłosowscy) Bielik jest największym ptakiem drapieżnym gniazdującym w Polsce i jednym z największych szponiastych Europy. Większe są tylko sępy gniazdujące na zachodzie i południu kontynentu. Długość ciała osobnika dorosłego waha się od 76 do 92 cm, rozpiętość skrzydeł sięga 250 cm, a masa ciała dochodzi do 7 kg. Samice są nieco większe od samców, natomiast nie ma między nimi różnicy w ubarwieniu. Dorosłego ptaka w locie rozpoznamy przede wszystkim po śnieżnobiałym, klinowatym ogonie. Cechę te widać z bardzo daleka. Bardzo charakterystyczne są również potężne, szerokie i długie skrzydła zakończone palczastymi lotkami oraz jasna, mocno wysunięta do przodu głowa zakończona masywnym, żółtym dziobem. Ptaki młodociane są ciemno ubarwione, w miarę dorastania jaśnieją i ok. 5 roku życia osiągają szatę osobnika dorosłego. 70

Bielik ptak młody (fot. G. i T. Kłosowscy) Siedlisko Ulubiony biotop bielika to rozlegle, obfitujące w starodrzewy lasy przeplatane zbiornikami wodnymi jeziorami, stawami, rozlewiskami. Chętnie zasiedla naturalne doliny rzeczne. W ostatnich latach, wraz ze wzrostem liczebności, zaczyna gniazdować nawet w niezbyt dużych kompleksach leśnych, często usytuowanych wśród rozległych pól, ale gwarantujących obecność odpowiednio starych masywnych drzew, na których można zbudować gniazdo i przede wszystkim spokojnych i nie penetrowanych przez ludzi. Zamiast rozległych zbiorników wodnych bieliki coraz częściej zadowalają się też niewielkimi rozlewiskami powstałymi, np. w wyniku działalności bobrów. Stanowiska lęgowe bielika podlegają ochronie strefowej. Biologia Dorosłe bieliki to ptaki osiadłe, przebywające przez cały rok w swoim rewirze lęgowym. Jedynie zimą w poszukiwaniu żerowisk mogą się nieco bardziej oddalać. Ptaki tworzą stałe pary i mogą zasiedlać rewir przez długie lata. Przeciętna wielkość rewiru to ok. 100 km 2, ale w miejscach, gdzie jest większa obfitość pokarmu rewir lęgowy może być znacznie mniejszy. Sezon lęgowy bieliki rozpoczynają jesienią. Już we wrześniu orły znoszą pojedyncze gałęzie i wplatają je w konstrukcję starego gniazda, nierzadko, gdy stare gniazdo ulegnie zniszczeniu (np. gdy spadnie), ptaki jeszcze jesienią mogą je odbudować. Dalszy etap rozbudowy ma miejsce pod koniec zimy i na przedwiośniu (Mizera 2004). Potężne gniazdo usytuowane jest z reguły na również okazałym drzewie, najczęściej na sośnie, buku i dębie, rzadziej na brzozie, olszy czy innym gatunku drzewa. Najchętniej gniazdo zakładane jest na skraju starodrzewu, ewentualnie jeśli jest on luźny może być w głębi drzewostanu, chętnie w pobliżu śródleśnego torfowiska czy bagienka. Corocznie dobudowywane gniazdo osiąga po kilku latach użytkowania potężne rozmiary i dużą masę. Często para posiada w rewirze kilka gniazd, które naprzemiennie wykorzystuje. 71

Składanie jaj rozpoczyna się od trzeciej dekady lutego i trwa przez cały marzec. Pełne zniesienie zawiera najczęściej 2 3 jaja. Wysiadywanie rozpoczyna się od zniesienia pierwszego jaja i trwa ok. 38 dni. Wysiadywaniem zajmuje się głównie samica, partner wyręcza ja na dłużej tylko rano. Zadaniem samca jest dostarczanie pokarmu. Po wykluciu się piskląt pozostają one przez 4 tygodnie pod stałą opieką samicy, która je ogrzewa, chroni i karmi. W tym czasie samiec dostarcza pokarm dla całej rodziny. Młode uzyskują zdolność lotu po 80 90 dniach pobytu w gnieździe. Jeszcze przez kilka dni po wylocie rodzice pozostawiają dla nich na gnieździe pokarm, a pod ich bezpośrednią opieką młode bieliki będą znajdowały się przez co najmniej 5 6 tygodni. Niekiedy młode przebywają w rewirze i w sąsiedztwie rodziców aż do wiosny. Bieliki osiągają dojrzałość płciową w wieku ok. 5 lat, do tego czasu ptaki młodociane koczują po bliższej i dalszej okolicy. Od czasu połączenia się w pary i zajęciu własnego rewiru stają się ptakami osiadłymi. Pokarm Głównym pokarmem bielika są ryby oraz ptaki wodne. W okresie jesienno zimowym ptaki te chętnie zjadają padlinę. Sytuacja gatunku na omawianym terenie W latach 2004 2009 liczebność bielika w Ostoi Warmińskiej szacowano na 4 7 par (Cenian, Huzarski, Sikora 2009). Występowanie par lęgowych było związane z większymi kompleksami leśnymi w różnych częściach Ostoi. W Ostoi Oświn znane jest gniazdowanie jednej pary (Mirowska Ibron 2009), szponiaste te występują także na terenie OChK Dolina Dolnej Łyny (2 3 pary) oraz w OChK Dolina Wałszy. Zagrożenia istniejące i potencjalne Niepokojenie wysiadujących ptaków, prowadzenie prac leśnych w pobliżu gniazd. Kolizje z liniami napowietrznymi i elektrowniami wiatrowymi. Utrata i degradacja rewirów łowieckich w wyniku zabudowy obrzeży zbiorników wodnych, a także budowy farm wiatrowych. Celowe przypadki wandalizmu, np. wykładanie zatrutej padliny, wnyki. Ubytek starodrzewów stanowiących miejsca gniazdowania. Chemiczne skażenie środowiska. Drapieżnictwo jaja rabowane są przez kruki i kuny. Propozycje działań ochronnych Kontynuowanie ochrony strefowej, zintensyfikować kontakty pracujących w terenie ornitologów z leśnikami. Pozostawianie na zrębach większych powierzchniowo grup ekologicznych (starego drzewostanu). 72

Zakaz lokalizacji farm wiatrowych w ostojach bielika. W miejscach regularnego pobytu montowanie oznakowania poprawiającego widoczność napowietrznych linii energetycznych. Izolowanie przewodów na niewielkich odcinkach w sąsiedztwie słupów. Eliminowanie słupów energetycznych wyposażonych w izolatory stojące. Edukacja i kontrola sąsiedztwa stawów rybnych celem ograniczenia przypadków wandalizmu (np. trucia ptaków). Błotniak stawowy Circus aeruginosus Charakterystyka gatunku Jest największym i najczęściej spotykanym spośród naszych błotniaków. Długość ciała wynosi ok. 55 cm, rozpiętość skrzydeł sięga ok.130 cm. Samica jest nieco większa od samca. Wielkością przypomina myszołowa, ale jest znacznie smuklejszy, ma dłuższe skrzydła i dłuższy ogon, ponadto w locie odznacza się zupełnie inną sylwetką. Podczas lotu, podobnie jak i inne błotniaki, trzyma skrzydła wyraźnie wzniesione ku górze w kształcie litery V. Samiec (dorosły) jest trójbarwny. Grzbiet i okolice łopatek są ciemnobrunatne, skrzydła szare, na końcach czarne. Stosunkowo długi ogon jest jasnoszary, głowa i szyja jasnordzawożółte z ciemnobrunatnymi kreskami, brzuch jest rdzawobrązowy. Samica (dorosła) jest ciemnobrązowa, z żółtą czapeczką, podgardlem oraz przednią krawędzią skrzydeł. Ogon ma brązowy. Ptaki młode przypominają ubarwieniem samice. Są ciemniejsze, czarniawobrązowe z rdzawą czapeczką, bez jasnej, przedniej krawędzi skrzydła. Siedlisko Tak jak wszystkie błotniaki, również błotniak stawowy związany jest z terenami otwartymi. Biotop lęgowy stanowią szerokie pasy trzcin i oczeretów porastających brzegi zbiorników wodnych: jezior, stawów, starorzeczy, a także bagienne doliny rzek. Chętnie gniazduje na porośniętych trzciną śródpolnych oczkach i rozlewiskach utworzonych przez bobry, o ile występuje tam odpowiednio duży płat szuwaru trzcinowego. Rewir łowiecki, oprócz terenów podmokłych (turzycowisk i szuwarów), stanowi przede wszystkim krajobraz rolniczy, tj. pola, łąki i nieużytki. Ptaki lotem patrolowym przeszukują kolejne partie łąk, upraw, nieużytków, czy nadbrzeżnych szuwarów w poszukiwaniu zdobyczy. Biologia Z zimowisk położonych głównie w Afryce (zimuje na południe od Sahary) oraz w basenie Morza Śródziemnego błotniaki powracają na Warmię i Mazury w końcu marca i w początkach kwietnia. Zaraz po spotkaniu się partnerów w rewirze lęgowym samiec rozpoczyna bardzo efektowne loty tokowe. Gniazdo błotniaki stawowe budują najczęściej w zeszłorocznym, gęstym łanie trzciny lub pałki szerokolistnej. Do lęgów przystępują na przełomie kwietnia i maja. Samica znosi najczęściej od 3 do 5 białych jaj, które znoszone są w odstępach 2 3 dni, 73

a wysiadywanie rozpoczyna się od zniesienia 1. lub 2. jaja. Wysiadywaniem, trwającym od 32 do 34 dni, zajmuje się tylko samica. W tym czasie samiec dostarcza jej pokarm. W związku z dużymi odstępami w znoszeniu jaj i rozpoczęciem wysiadywania od 1. lub 2. jaja młode klują się w kilkudniowych odstępach i jest pomiędzy nimi duża różnica wiekowa. Z tego powodu bardzo często najmniejsze pisklę w późniejszym okresie, w przypadku braku wystarczającej ilości pokarmu, ginie z głodu i jest zjadane przez starsze rodzeństwo. W wieku 21 28 dni młode rozpraszają się w sąsiedztwie gniazda jest to jeden ze sposobów ochrony przed ewentualnymi drapieżnikami, np. lisem czy jenotem. Pełną lotność uzyskują dopiero w wieku 42 49 dni. Potem jeszcze przez okres 2 3 tygodni są regularnie karmione przez rodziców (Mebs, Schmidt 2006). Pokarm Zdobycz błotniaków stawowych stanowią przede wszystkim drobne ssaki: myszy polne, karczowniki, krety, ponadto drobne ptaki krajobrazu rolniczego i terenów podmokłych, a zwłaszcza podloty takich gatunków, jak: skowronek polny, pliszka żółta, trznadel i świergotek łąkowy. Kolejne pozycje menu zajmują płazy i gady (np. jaszczurki), zjada również ryby, a okazyjnie jaja ptasie i większe owady, np. prostoskrzydłe. Sytuacja gatunku na omawianym terenie Liczebność błotniaka stawowego w latach 2004 2009 w Ostoi Warmińskiej oszacowano na 60 80 par (Cenian, Huzarski, Sikora 2009), a gatunek ten zasiedlał obszar całej ostoi. Również wysoką liczebność zanotowano w niewielkiej pod względem powierzchni Ostoi Oświn, gdzie liczbę par oceniono na 15 20 p. (Mirowska-Ibron 2009). Błotniaki gniazdują także na terenach OChK Dolina Dolnej Łyny i Dolina Wałszy. Zagrożenia istniejące i potencjalne Utrata siedlisk lęgowych w wyniku likwidacji lub zmniejszania powierzchni zajętej przez szuwary (w ostoi odnosi się to głównie do wypalania szuwarów). Osuszanie śródpolnych zbiorników wodnych, torfowisk, a także likwidacja rozlewisk utworzonych przez bobry. Niszczenie siedlisk lęgowych w wyniku ich fragmentacji i zabudowy, np. budowa pomostów wędkarskich, kładek, zabudowa rekreacyjna. Zwiększenie antropopresji w biotopach lęgowych (wędkarstwo, rekreacja). Utrata dogodnych żerowisk, także potencjalna możliwość śmierci ptaków w wyniku budowy farm wiatrowych. Utrata części rewirów łowieckich w wyniku wielkopowierzchniowych zalesień. Propozycje działań ochronnych Zakaz osuszania torfowisk oraz likwidacji i niszczenia śródpolnych oczek. Utrzymanie zakazu wypalania traw oraz nadwodnych szuwarów, a zwłaszcza trzcinowisk. 74

W przypadku pozyskiwania trzciny pozostawianie nieskoszonych dużych płatów szuwaru trzcinowego. Zakaz zabudowy rekreacyjnej nad brzegami zbiorników wodnych, zakaz budowy pomostów, kładek wędkarskich w obrębie szerokich pasów szuwaru trzcinowego i pałkowego. Ograniczenie antropopresji na zbiornikach i oczkach miejscach gniazdowania (zakaz wędkowania). Nawodnienie osuszonych torfowisk z płatami szuwaru trzcinowego. Redukcja liczebności lisa. Zakaz lokalizacji farm wiatrowych na obszarach Natura 2000. Błotniak łąkowy Circus pygargus Błotniak łąkowy samica (rys. T. Cofta) 75

Błotniak łąkowy samiec (rys. T. Cofta) Charakterystyka gatunku Najbardziej delikatny spośród trzech gniazdujących w kraju gatunków błotniaków, długość ciała 43 50 cm, rozpiętość skrzydeł 100 120 cm. Jest wyraźnie smuklejszy i delikatniejszy od podobnego błotniaka zbożowego, co widać zwłaszcza w locie. Jego skrzydła są dłuższe, dłuższy jest także ogon. Podobnie jak u innych błotniaków podczas lotu skrzydła uniesione są do góry tworząc literę V. Samiec obserwowany z daleka wydaje się bardzo jasny, posiada popielatoszary grzbiet, głowę i pierś. Białawy brzuch jest z rzadka rdzawokreskowany. Z resztą ciała silnie kontrastują czarne końcówki skrzydeł. W locie dorosłego samca rozpoznamy po ciemnych paskach na skrzydłach (z wierzchu jeden, od spodu dwa). Samica jest barwy szarobrązowej. Posiada brązowawy grzbiet z widoczną białą plamą na kuprze (w kształcie półksiężyca), kremowy, brązowokreskowany brzuch i prążkowane skrzydła i ogon. Tylko doświadczony ornitolog odróżni ją od bardzo podobnej samicy błotniaka zbożowego. Siedlisko Ptak młody posiada ogólny ton upierzenia barwy rdzawobrązowej. Błotniak łąkowy jest ptakiem terenów otwartych. W przeszłości zasiedlał, przede wszystkim, podmokłe łąki w dolinach rzek, ponadto większe torfowiska i bagna. Obecnie jest 76

to głównie ptak krajobrazu rolniczego. W związku z zanikiem wielu naturalnych biotopów, w których gniazdował w przeszłości, obecnie większość par gniazduje w uprawach zbóż ozimych i w rzepaku. Proces ten w Polsce, w tym także na Warmii i Mazurach, obserwowany jest od poł. lat 80., a nasilił się w latach 90. XX w. W dolinach rzecznych i na torfowiskach gniazda znajdują się najczęściej w trzcinowiskach, na niekoszonych łąkach porośniętych turzycami, luźną trzciną i wyższą roślinnością zielną. Rewir łowiecki, oprócz otwartych terenów bagiennych, obejmuje, przede wszystkim, tereny rolnicze: łąki, pastwiska, nieużytki, pola. Bardzo ważnym elementem rewiru łowieckiego są tereny porośnięte niską roślinnością. Biologia Błotniak łąkowy jest gatunkiem wędrownym. Z afrykańskich zimowisk położonych na południe od Sahary ptaki powracają od poł. kwietnia do poł. maja. Samice przystępują do lęgów w wieku ok. 3 lat, a samce 4 lat. Para związana jest ze sobą przez okres jednego sezonu lęgowego. Po trwającym ok. 3 4 tygodnie okresie toków i formowania par ptaki przystępują do lęgów. Gniazdo, w zależności od miejsca, usytuowane jest albo na kępie szuwarów albo bezpośrednio na ziemi (w uprawie zboża lub rzepaku). Budową gniazda zajmuje się wyłącznie samica, a samo gniazdo to niewielka czarka zbudowana z suchych źdźbeł traw. Składanie jaj rozpoczyna się pod koniec pierwszej dekady maja i jest rozciągnięte do końca maja. Samica znosi w odstępach 2 3 dniowych od 3 do 5 białych jaj. Wysiadywanie rozpoczyna się od zniesienia 1. czasem 2. jaja i zajmuje się nim samica. Samiec dostarcza pokarm. Pisklęta klują się po 27 30 dniach, a klucie trwa kilka dni. Przez pierwsze dwa tygodnie młode pozostają pod stałą opieką samicy. W tym okresie samiec troszczy się o pokarm dla całej rodziny, później także samica włącza się w zdobywanie pokarmu dla piskląt. Młode błotniaki łąkowe pozostają w gnieździe przez okres 30 40 dni. Po uzyskaniu lotności jeszcze przez kolejne 2 3 tygodnie przebywają w rodzinnym rewirze pod opieką rodziców (Mebs, Schmidt 2006). Osobniki dorosłe opuszczają tereny lęgowe już od poł. sierpnia, a ptaki młode ok. 2 tygodnie później. Pokarm Głównym pokarmem błotniaka łąkowego są drobne ssaki, w tym przede wszystkim norniki i myszy. Kolejną pozycję zajmują ptaki, zwłaszcza słabo lotne młode, między innymi takich gatunków, jak: skowronek, pliszka żółta, świergotek łąkowy. Uzupełnieniem diety są duże owady, zwłaszcza z rzędu prostoskrzydłych. Sytuacja gatunku na omawianym terenie Na terenie Ostoi Warmińskiej w latach 2004 2009 liczebność błotniaka łąkowego oszacowano na 15 30 par (Cenian, Huzarski, Sikora 2009). Jest to najważniejsze miejsce występowania tego błotniaka w regionie i jedno z ważniejszych w kraju. Gatunek ten występuje także na pozostałych omawianych obszarach (Ostoja Oświn, OCHK Dolina Dolnej Łyny i Dolina Wałszy ), ale jego liczebność na tych terenach nie jest oszacowana. Zagrożenia istniejące i potencjalne 77

Utrata siedlisk lęgowych w wyniku osuszania torfowisk, śródpolnych bagienek i oczek, a także dolin rzecznych. Utrata siedlisk lęgowych w wyniku zmniejszania się powierzchni ekstensywnie uprawianych łąk w dolinach rzecznych i ich zamianie na grunty orne. Utrata rewirów łowieckich w wyniku wielkopowierzchniowych zalesień. Utrata części rewirów łowieckich i lęgowych w wyniku powstawania farm wiatrowych. Pogorszenie bazy żerowej w wyniku zaniku tradycyjnych półintensywnych gospodarstw rolnych na rzecz wielkopowierzchniowych gospodarstw z uprawami zbóż, rzepaku i kukurydzy. Pogorszenie bazy żerowej w wyniku spadku liczebności dużych owadów. Zwiększenie presji drapieżników niszczących lęgi poprzez wzrost ich liczebności, zwłaszcza lisa, jak również poprzez ułatwienie dostępu do gniazd na osuszonych torfowiskach. Niszczenie gniazd i piskląt w czasie zbioru zbóż. Propozycje działań ochronnych Zakaz likwidacji i osuszania śródpolnych torfowisk i zbiorników wodnych. Zakaz zamiany trwałych użytków zielonych (łąk i pastwisk) na grunty orne. Promowanie ekstensywnego rolnictwa, zwłaszcza użytkowanie łąk i pastwisk. Ograniczenia lub zakaz lokalizacji farm wiatrowych i innej zabudowy w obrębie rewirów lęgowych i łowieckich. Prowadzenie czynnej ochrony gniazd usytuowanych w uprawach zbóż i rzepaku. Redukcja liczebności lisa. Orlik krzykliwy Aquila pomarina Charakterystyka gatunku Jest jedynym, regularnie gniazdującym na Warmii i Mazurach przedstawicielem orłów właściwych. Długość ciała orlika krzykliwego waha się od 61 do 66 cm, rozpiętość skrzydeł od 145 do 168 cm. Orlik krzykliwy jest niewiele większy od myszołowa. W locie odznacza się typowo orlą sylwetką, którą wyróżniają długie, szerokie i palczasto zakończone skrzydła. Podczas szybowania końcówki skrzydeł (dłonie) są charakterystycznie wygięte w dół. Tułów i pokrywy podskrzydłowe osobnika dorosłego są ciemnobrązowe. Z wierzchu charakterystyczne są płowe ramiona (pokrywy naskrzydłowe) kontrastujące z ciemnymi lotkami oraz ciemniejszym grzbietem. U nasady wewnętrznych lotek pierwszorzędowych (dłoni) znajduje się jasna plama w kształcie wąskiego półksiężyca dobrze widoczna z dużej odległości. Szeroka i zaokrąglona głowa jest barwy jasnobrązowej. 78

Młode orliki krzykliwe są wyraźnie ciemniejsze od ptaków dorosłych. Żółtawe zakończenia pokryw skrzydłowych tworzą jasne paski na górnej i dolnej powierzchni skrzydeł. Z bliska u osobnika młodego możemy spostrzec jasnordzawą plamę na potylicy. Szatę dorosłą orliki uzyskują w wieku ok. 4 lat. Siedlisko Orlik krzykliwy (fot. G. i T. Kłosowscy) Biotopem lęgowym orlika krzykliwego są, głównie starsze drzewostany liściaste i mieszane sąsiadujące z otwartymi terenami podmokłymi: śródleśnymi łąkami, przyleśnymi łąkami i pastwiskami. Ptaki te pokarm zdobywają na porośniętych niską roślinnością łąkach, pastwiskach, torfowiskach niskich i innych terenach podmokłych. Stanowiska lęgowe orlika krzykliwego podlegają ochronie strefowej. Biologia Orliki krzykliwe łączą się w pary w wieku 3 4 lat. Ptaki tworzące parę przypuszczalnie wiążą się na całe życie. Orliki są także bardzo przywiązane do swych rewirów lęgowych i o ile nie zajdą niekorzystne okoliczności mogą w nich gniazdować długie lata. Z afrykańskich zimowisk większość ptaków powraca od poł. kwietnia. Zaraz po przylocie ptaki zajmują rewiry lęgowe, przystępują do naprawy starego lub budowy nowego gniazda, a także odbywają widowiskowe toki nad miejscem gniazdowym. Na Warmii i Mazurach gniazdo najczęściej usytuowane jest na świerku, dębie, brzozie, olszy lub sośnie. Gniazdo orlika nie jest wielkie i bardzo często, zwłaszcza gniazdo usytuowane na świerku, bardzo dobrze ukryte. Wnętrze gniazda ptaki przystrajają świeżymi, zielonymi gałązkami. Na przełomie kwietnia i maja samica znosi w odstępach 3 4 dni dwa jaja. Wysiadywanie, którym zajmuje się samica, rozpoczyna się od zniesienia pierwszego jaja i trwa od 38 do 41 dni. Pisklęta klują się w odstępie 3 4 dni i z reguły starsze pisklę atakując i odbierając pokarm młodszemu powoduje, że ginie ono po kilku dniach. Tylko wyjątkowo, 79

zwłaszcza w lata z dużą ilością pokarmu, udaje się orlikom odchować dwójkę młodych. Młody orlik uzyskuje zdolność lotu po 51 58 dniach pobytu w gnieździe i przez kolejne 3 4 tygodnie pozostaje pod troskliwą opieką rodziców (Mebs, Schmidt 2006). Wędrówkę na zimowiska orliki zaczynają w końcu sierpnia, większość ptaków opuszcza rewiry lęgowe w pierwszej połowie września. Pokarm Dieta orlika krzykliwego jest bardzo urozmaicona i uzależniona od miejscowych warunków. Jej podstawę stanowią drobne ssaki, zwłaszcza gryzonie (norniki, myszy polne), częściowo ssaki owadożerne (kret). Spory udział w pokarmie odgrywają ptaki, zwykle słabo lotne młode, ponadto płazy i gady oraz duże owady. Sytuacja gatunku na omawianym terenie W latach 2004 2009 liczebność orlika krzykliwego w granicach Ostoi Warmińskiej oceniano na 90 110 par (Cenian, Huzarski, Sikora 2009). Obszar ten jest najważniejszym w regionie miejscem występowania tego drapieżnika i jedną z jego ważniejszych ostoi w kraju. W Ostoi Oświn liczebność szacowano na 0-1 p. (Mirowska Ibron 2009), ptak ten występuje również na terenie OChK Dolina Dolnej Łyny oraz Dolina Wałszy, ale jego liczebność na tych obszarach nie jest oszacowana. Zagrożenia istniejące i potencjalne Utrata i degradacja łowisk związana z intensyfikacją rolnictwa, w tym zubożeniem różnorodności krajobrazowej terenów rolniczych (wycinka śródpolnych zadrzewień i zakrzaczeń, osuszanie i likwidacja bagienek i zbiorników wodnych, powstawanie wielkopowierzchniowych monokultur). Utrata i degradacja łowisk w wyniku zamiany trwałych użytków zielonych na intensywnie uprawiane grunty orne. Utrata żerowisk w wyniku zabudowy i powstawania farm wiatrowych. Utrata i degradacja łowisk w wyniku zaprzestania działalności rolniczej, w tym użytkowania pastwisk i łąk (także śródleśnych). Utrata żerowisk w wyniku wielkopowierzchniowych zalesień. Ubytek starodrzewów będących potencjalnym miejscem gniazdowania. Propozycje działań ochronnych Dalsze rygorystyczne przestrzeganie zasad ochrony strefowej, intensyfikacja współpracy, w tym zakresie między ornitologami i nadleśnictwami. Promowanie ekstensywnego rolnictwa związanego z utrzymaniem zróżnicowanego krajobrazu rolniczego. Zakaz osuszania śródpolnych oczek i torfowisk. 80

Zakaz lokalizacji elektrowni wiatrowych. Zakaz wielkopowierzchniowych zalesień. Odtwarzanie śródleśnych łąk i pastwisk, które zostały ograniczone w wyniku sukcesji będącej następstwem zaniechania użytkowania. Kropiatka Porzana porzana Charakterystyka gatunku Kropiatka (rys. T. Cofta) Kropiatka jest niewielkim chruścielem wielkości drozda o długości ciała 21 25 cm i rozpiętości skrzydeł 37 41 cm. Ogólny ton upierzenia jest ciemny z charakterystycznym białym kropkowaniem na brzuchu, piersi, szyi, karku oraz na grzbiecie. Na bokach ciała występują białe prążki. Dziób kropiatki jest krótki i prosty, żółtawy, a u nasady czerwony. Nogi barwy zielonkawej. Jest to gatunek skryty, bardzo rzadko udaje się go zobaczyć nawet doświadczonym ornitologom, ale za to łatwo stwierdzić obecność tej kureczki po głosie. Przez cały okres lęgowy samiec o późnym zmierzchu i nocą wydaje bardzo charakterystyczny gwizd brzmiący jak uitt, rytmicznie i wielokrotnie powtarzany. Głos ten jest bardzo donośny i w ciszy nocnej można go usłyszeć nawet z odległości ponad jednego kilometra. Siedliska 81

Kropiatka jest mieszkańcem zalewowych łąk, starorzeczy, bagnistych obrzeży stawów i jezior, gdzie występują większe powierzchnie uwodnionych turzycowisk. Zasiedla większe, dobrze uwodnione torfowiska śródpolne Biotopem optymalnym są torfowiska niskie z szuwarami turzyc wysokich, mozgą trzcinowatą, manną mielec, tatarakiem i skrzypami. Biologia Z zimowisk pierwsze ptaki powracają w początkach kwietnia, a przylot trwa do poł. maja. Wkrótce po zajęciu rewiru lęgowego ptaki przystępują do budowy gniazda. Bardzo dobrze ukryte w gęstej roślinności gniazdo umieszczone jest najczęściej w kępie turzyc. Gniazdo ma postać niewielkiej czarki uplecionej z ubiegłorocznych źdźbeł i przykryte od góry rodzajem daszku. Pełen lęg zawiera od 8 do 12 jaj, które wysiadywane są zarówno przez samicę, jak i samca, przy czym udział samicy jest nieco większy. Główny okres składania jaj przypada na maj. Wysiadywanie lęgu trwa ok. 24 dni, a klucie piskląt następuje w przeciągu ok. 3 dni, następnie po ok. 8 10 godzinach pisklęta opuszczają gniazdo. Jednakże w następnych dniach jeszcze wielokrotnie do niego wracają, gdzie odpoczywają i częściowo nocują. Od 2. lub 3. dnia życia pisklęta samodzielnie pobierają pokarm. W wieku 35 42 dni są w pełni lotne. Przypuszczalnie do początków odlotu rodzina pozostaje razem. Kropiatki bardzo często wyprowadzają dwa lęgi, częste są także lęgi powtarzane (Bauer, Bezzel, Fiedler 2005). Odlot na zimowiska przypada na przełom sierpnia i września. Kropiatki wędrują nocą, pojedynczo lub w niewielkich grupkach. Pokarm Kropiatka odżywia się przede wszystkim chwytanymi w płytkiej wodzie i mule bezkręgowcami oraz łowionymi wśród bagiennej roślinności owadami i ich larwami, pajęczakami, pierścienicami, ślimakami. W niewielkiej części zjada także pokarm roślinny. Sytuacja gatunku na omawianym terenie Kureczka ta występuje na terenie Ostoi Warmińskiej, ale jej liczebność nie została oszacowana, podobnie sytuacja przedstawia się na terenie OChK Dolina Dolnej Łyny oraz Dolina Wałszy. W Ostoi Oświn liczebność kropiatki w latach 1999 i 2008 oszacowano na 5-7 odzywających się samców (Mirowska Ibron 2009). Jest to miejsce istotne dla tego gatunku w skali regionalnej. Zagrożenia istniejące i potencjalne Utrata siedlisk lęgowych w wyniku osuszania śródpolnych bagienek i torfowisk. Utrata siedlisk w wyniku zamiany ekstensywnie użytkowanych łąk w dolinach rzecznych na rzecz gruntów ornych. Utrata siedlisk w wyniku osuszania łąk. Utrata siedlisk w wyniku wypalania i dewastacji nadbrzeżnych oczeretów. Propozycje działań ochronnych 82

Zakaz osuszania i likwidacji śródpolnych oczek, bagienek i torfowisk. Użytkowanie dolin rzecznych zgodnie z dotychczasową ewidencją gruntów. Realizacja programu małej retencji na obszarach przesuszonych łąk, nieckach dawnych torfowisk i oczek śródpolnych. Promować ekstensywne i półintensywne zasady gospodarki łąkowo pastwiskowej w dolinach rzecznych. Wdrażanie mechanizmów rekompensowania ekstensywnych metod gospodarowania na stawach rybnych. Zielonka Porzana parva Charakterystyka gatunku Zielonka (rys. T. Cofta) Zielonka jest ptakiem wielkości szpaka, o długości ciała od 18 do 20 cm i rozpiętości skrzydeł od 34 do 39 cm. Samiec jest nieco większy od samicy, różni się także barwą upierzenia. Samiec ma wierzch tułowia i głowy barwy oliwkowobrunatnej, boki głowy, szyi, pierś i brzuch są popielatoniebieskawe. Samica jest jaśniejsza, wierzch ciała ubarwiony jest podobnie jak u samca, ale spód jest kremowy z żółtawym, czasami rdzawym nalotem. Ptaki dorosłe mają zielonkawe nogi i żółtozielonkawy dziób, czerwony u nasady. Podobnie jak kropiatka również zielonka jest bardzo skryta i niewielkie są szanse na dokładne obejrzenie ptaka w naturze. Jeśli będziemy mieli szczęście zobaczymy zielonkę jak 83

przebiega między kępami pałki szerokolistnej lub turzyc, a obserwacja taka trwa najczęściej zaledwie kilka sekund. Dużo wcześniej i prościej jej obecność w okresie lęgowym możemy stwierdzić po głosie. Gatunek ten aktywny jest o zmierzchu i nocą, wtedy też najłatwiej można usłyszeć godowe nawoływanie samca, które brzmi jak szybko powtarzana seria quek, quek, quek, pod koniec wolno opadająca. Siedlisko Zielonka zasiedla różnego typu zbiorniki wodne otoczone szerokim pasem szuwarów złożonych z trzciny, pałki szerokolistnej, turzyc, sitowia i innych roślin wodno bagiennych. Gatunek ten występuje nad wypłyconymi, zarastającymi zatokami jezior, na stawach rybnych, śródpolnych oczkach i bagienkach, rozlewiskach utworzonych przez bobry, starorzeczach, silnie uwodnionych torfowiskach niskich i przejściowych. Biologia Z zimowisk zielonki powracają od poł. kwietnia do pocz. maja. Jest to gatunek terytorialny występujący najczęściej w rozproszeniu. W biotopach szczególnie korzystnych poszczególne terytoria mogą ze sobą sąsiadować, a przeciętna wielkość terytorium waha się od 300 do 650 m 2. Terytorialne samce najintensywniej odzywają się w pierwszej poł. maja. Ptaki te często wyprowadzają dwa lęgi, stąd zajęte gniazda można znaleźć od poł. maja do lipca. Doskonale ukryte gniazdo znajduje się w kępie starych trzcin, turzyc lub pałki szerokolistnej. Pełen lęg zawiera zazwyczaj od 6 do 9 jaj wysiadywanych przez obojga partnerów przez okres 21 23 dni. Pisklęta do ok. 8 dnia karmione są w gnieździe. Zdolność lotu i samodzielność uzyskują w 45 50 dniu życia (Bauer, Bezzel, Fiedler 2005). Lęgowiska opuszczają od końca lipca do października, wędrują nocą, prawdopodobnie samotnie, bądź w niewielkich grupach Pokarm Podstawę pokarmu zielonki stanowią drobne bezkręgowce związane z wodą i terenami bagiennymi, przede wszystkim owady i ich larwy, pajęczaki, drobne ślimaki. Uzupełnienie diety stanowią nasiona roślin wodnych. Sytuacja gatunku na omawianym terenie Zielonka występuje na terenie Ostoi Warmińskiej, ale jej liczebność nie została dotychczas oszacowana, podobnie sytuacja przedstawia się na terenie dwóch rozpatrywanych obszarów chronionego krajobrazu tj. Doliny Dolnej Łyny oraz Doliny Wałszy. W Ostoi Oświn liczebność zielonki w latach 1999 i 2008 oszacowano na 90 100 odzywających się samców(mirowska Ibron 2009) i jest to największe skupisko tego gatunku w skali regionu i jedno z większych w Polsce. Zagrożenia istniejące i potencjalne Utrata siedlisk gniazdowych w wyniku osuszania śródpolnych zbiorników wodnych i torfowisk. 84

Utrata i degradacja siedlisk gniazdowych w wyniku niszczenia i wypalania nadbrzeżnych szuwarów. Presja drapieżników naziemnych (norka amerykańska, jenot, lis). Propozycje działań ochronnych Zakaz osuszenia i likwidowania śródpolnych zbiorników wodnych i torfowisk. Zakaz dewastowania i niszczenia nadbrzeżnych szuwarów. Ograniczenie liczebności niektórych drapieżników (norka amerykańska, lis, jenot). Realizacja małej retencji na przesuszonych terenach podmokłych (niecki jeziorne, zdewastowane torfowiska, niezagospodarowane stawy). Derkacz Crex crex Derkacz (rys. T. Cofta) 85

Charakterystyka gatunku Derkacz jest ptakiem większym od przepiórki i dużo mniejszym od kuropatwy. Długość ciała waha się od 24 do 29 cm, a rozpiętość skrzydeł od 41 do 49 cm. Z uwagi na bardzo skryty tryb życia i wielką niechęć do unoszenia się w powietrze jego obecność w terenie dużo łatwiej stwierdzić po charakterystycznym głosie aniżeli po wizualnym stwierdzeniu samego ptaka. W okresie godowym samce o zmierzchu i nocą nawołują bardzo wytrwale dwusylabowym der der lub kreks kreks. W dni pochmurne i deszczowe mogą także odzywać w ciągu dnia, ale nie tak intensywnie jak nocą. W ciszy nocnej głos ten słychać z odległości ponad jednego km, a tam gdzie samców jest więcej odzywające się z różnych stron ptaki stwarzają niezwykły nastrój. W upierzeniu derkacza dominują barwy jasno brązowo szare. Pióra na grzbiecie posiadają charakterystyczny łupkowy wzór, na który składają się pasy czarnych plamek na brązowym tle. Boki głowy i szyi są niebieskawoszare. Od oka biegnie rdzawy pas. Skrzydła zarówno złożone, jak i w locie są barwy rdzaworudej. Boki są rdzawo brunatno prążkowane, a brzuch białawy. Do lotu zrywa się bardzo niechętnie, ale jeśli będziemy mieli szczęście obserwować z bliska lecącego ptaka, to w oczy rzucają się jednolicie rdzaworude skrzydła i zwisające nogi. Siedlisko Derkacz zasiedla otwarte i półotwarte tereny z żyznymi, umiarkowanie podmokłymi i najchętniej ekstensywnie użytkowanymi łąkami leżącymi zarówno w typowym krajobrazie rolniczym, jak i w obrębie kompleksów leśnych. Chętnie zasiedla łąki zdegradowane porośnięte wiązówką błotną, trybulą leśną, sadźcem konopiastym, urozmaicone kępami zakrzewień wierzbowych. Odzywające się samce można spotkać także w obrębie upraw koniczyny, lucerny czasami rzepaku. Zasiedla także trawiaste obniżenia na obszarach porzuconych pól, czy w obrębie wielkich powierzchni monokultur, a czasami na porośniętych trawami uprawach i zrębach. Biologia Z zimowisk ptaki powracają w początkach maja. Jako pierwsze pojawiają się samce, które zajmują terytoria i zaczynają się intensywnie odzywać. Później dołączają do nich samice. Przypuszczalnie część samic wyprowadza dwa lęgi o czym mogą świadczyć dwa okresy aktywności godowej samców. Pierwszy z nich przypada na przełom maja i czerwca, a drugi na przełom czerwca i lipca. Gniazdo znajduje się na ziemi, znakomicie ukryte w gęstych trawach, często w pobliżu kępy wierzby czy turzyc. Pełen lęg zawiera najczęściej od 7 do 12 jaj składanych w odstępach jednodniowych. Wysiadywaniem jaj zajmuje się wyłącznie samica i trwa to 17 19 dni. Przez pierwsze 3 4 dni pisklęta karmione są przez samicę, a potem pod opieką matki pokarm pobierają samodzielnie. W wieku ok. 34 38 dni uzyskują zdolność lotu, a w pełni samodzielne stają się kilka dni wcześniej (Bauer, Bezzel, Fiedler 2005). Odlot na zimowiska zaczyna się w sierpniu, ale jego szczyt przypada na wrzesień a kończy się w październiku. 86

Pokarm Derkacz odżywia się głównie owadami i ich larwami, ponadto zjada niewielkie ślimaki, pierścienice, drobne skorupiaki, a czasami także kręgowce, jak np. niewielkie płazy, pisklęta ptaków, czy młode drobnych gryzoni. Sytuacja gatunku na omawianym terenie W 2009 r. liczebność derkacza na terenie Ostoi Warmińskiej została oszacowana na 600 800 odzywających się samców (Cenian, Huzarski, Sikora 2009). Jest to najważniejsze miejsce występowania tego gatunku w regionie i jedna z najważniejszych ostoi w skali kraju. W Ostoi Oświn liczebność w latach 1999 i 2008 oceniono na 5 8 nawołujących samców (Mirowska Ibron 2009). Gatunek ten występuje na terenie dwóch omawianych obszarów chronionego krajobrazu, tj. Doliny Dolnej Łyny oraz Doliny Wałszy, ale jego liczebność nie została dotychczas oszacowana. Zagrożenia istniejące i potencjalne Utrata siedlisk lęgowych w wyniku zmniejszenia się powierzchni ekstensywnie użytkowanych łąk w dolinach rzek na rzecz gruntów ornych. Mechanizacja rolnictwa i zmiana techniki upraw (szybkie rotacyjne kosiarki, wczesne i wielokrotne koszenie, koszenie od zewnątrz do środka). Przeszkody napowietrzne, w tym farmy wiatrowe. Wielkopowierzchniowe zalesienia. Propozycje działań ochronnych Promowanie programów rolno środowiskowych uwzględniających potrzeby ochrony derkacza, w tym: - późny termin koszenia, - pozostawianie fragmentów niewykoszonych, - koszenie od środka do peryferii, - stosowanie na ciągnikach i maszynach tzw. wypłaszaczy. Zakaz wielkopowierzchniowych zalesień łąk i pastwisk. Zakaz zmiany trwałych użytków zielonych w grunty orne. Zakaz lokalizacji farm wiatrowych. 87

Żuraw Grus grus Para żurawi (fot. G. i T. Kłosowscy) Charakterystyka gatunku Żuraw jest najwyższym ptakiem Polski i jednym z największych przedstawicieli naszej awifauny. Długość ciała osobnika dorosłego sięga 105 130 cm, zaś rozpiętość skrzydeł od 200 do 230 cm. Masa ciała waha się od 3 do 8 kg. W upierzeniu żurawia dominuje barwa popielatoszara. Osobnik dorosły ma białe policzki, których biel łukiem przechodzi na boki szyi. Podbródek i przednia część szyi są czarne, podobnie czoło i potylica. Na potylicy znajduje się czerwona czapeczka, która szczególnie okazale prezentuje się w okresie godowym. Nogi są barwy czarno szarej a dziób jasny. Wydłużone końcówki lotek trzeciego rzędu tworzą rodzaj ozdobnego ogona, który szczególnie dobrze widoczny jest u ptaków stojących, a w okresie godowym pióra te są często uniesione. Osobniki młode są popielatoszare z rdzawą głową. Żurawie bardzo często i głośno odzywają się, zwłaszcza wiosną przed rozpoczęciem wysiadywania. Chóralne okrzyki, zwane klangorem, słychać z odległości ponad dwóch km. Oprócz głosu ważną cechą w identyfikacji tych ptaków z dużej odległości jest zwyczaj tworzenia przez lecące osobniki linii i kluczy, czego np. nigdy nie czynią bociany. Nawet para ptaków zazwyczaj leci obok siebie lub jeden za drugim. 88

Żurawie w locie (fot. G. i T. Kłosowscy) Siedlisko Żurawie zasiedlają różnego typu tereny podmokle i bagienne. Większość żurawi gniazduje w lasach, ale od ok. 25 lat wzrasta liczba par zakładających gniazda na obszarach podmokłych położonych w krajobrazie rolniczym. Ptaki te gniazdują na różnego typu torfowiskach niskich, przejściowych i wysokich, w szerokich pasach oczeretów porastających brzegi spokojnych jezior i stawów, na śródpolnych oczkach i bagienkach. Chętnie zasiedlają rozlewiska utworzone przez bobry, a także silnie uwodnione olsy. Na terenach leśnych bardzo lubią bagienka i oczka położone niedaleko skraju lasu, który sąsiaduje z łąkami i pastwiskami wykorzystywanymi jako żerowiska, zwłaszcza w okresie odchowu piskląt. Koniecznym warunkiem gniazdowania jest obecność wody, która zazwyczaj otacza gniazdo oraz spokój w okresie wysiadywania. Głównym żerowiskiem w okresie przed rozpoczęciem lęgów i po uzyskaniu lotności przez młode są tereny rolnicze. Biologia Wiosną pierwsze ptaki na Warmii i Mazurach, w zależności od ustępującej zimy, pojawiają się już w poł. lutego, jednakże większość przylatuje pod koniec pierwszej dekady marca. Żurawie tworzą stałe pary i jeśli nie ma szczególnych wydarzeń mogą być ze sobą związane przez długie lata. Po powrocie z zimowisk natychmiast zajmują stare rewiry lęgowe lub jeśli zaszły w nich niekorzystne zmiany poszukują nowych. Często muszą czekać aż w rewirach lęgowych, zwłaszcza na śródleśnych bagienkach, stopnieje lód. Woda jest głównym czynnikiem chroniącym gniazdo przed dostępem drapieżników. Na Warmii i Mazurach najwięcej par przystępuje do gniazdowania na przełomie marca i kwietnia oraz w pierwszej połowie kwietnia. Gniazdo na rozlewisku bobrowym, śródpolnym oczku czy zalanym wodą turzycowisku ma postać dużego kopca zbudowanego z rosnących w pobliżu roślin, np. pałki szerokolistnej, trzciny czy turzyc. Na wysepce w olsie gniazdo często można dostrzec tylko 89

dzięki obecności jaj. Jest tu ono zbudowane bardzo skromnie z kilkunastu gałązek olchy, suchych olchowych liści lub nielicznych źdźbeł turzycy. Żurawie znoszą z reguły dwa jaja, rzadko tylko jedno i bardzo rzadko trzy. Wysiadywanie, w którym uczestniczą oba ptaki trwa ok. 31 dni, udział samicy w wysiadywaniu jest nieco większy. Zmieniony partner udaje się na żerowisko często na odlegle pola, a po powrocie pilnuje rewiru i w razie niebezpieczeństwa ostrzega wysiadującego ptaka. Pisklęta wykluwają się w odstępie 1 2 dni, a po wyschnięciu są wyprowadzane na żerowisko. Jeśli w sąsiedztwie gniazda jest spokojnie ptaki wieczorem wracają z żerowiska na gniazdo i tu nocują. Młode żurawie zdolność lotu uzyskują ok. 70 dnia życia, na Warmii i Mazurach pierwsze młode zaczynają latać od końca pierwszej dekady lipca. Od tego czasu rodzina udaje się na żerowiska usytuowane często znacznie dalej od rewiru lęgowego jednak wieczorem ptaki wracają w sąsiedztwo gniazda. W początkach września, czasem trochę później, rodziny udają się na miejsca jesiennych koncentracji. W ciągu dnia żerują w dużych grupach na polach, a wieczorem lecą na wspólne noclegowiska skupiające początkowo po kilkaset, a później w zależności od noclegowiska nawet po kilka tysięcy ptaków. Odlatują od końca września, ostatnie ptaki przelatują nad regionem jeszcze w początkach listopada. Pokarm Żuraw odżywia się zarówno pokarmem roślinnym, jak i zwierzęcym, przy czym pokarm roślinny wyraźnie przeważa. Na dietę żurawi składają się zielone części roślin, ziarna zbóż i kukurydzy, rośliny okopowe, owoce i jagody. W regionie ulubione żerowiska, to rżyska, zwłaszcza po kukurydzy oraz zasiewy, a wiosną także oziminy. Pokarm zwierzęcy jest, przede wszystkim, podstawą w okresie wychowu piskląt i składają się na niego: dżdżownice, owady i ich larwy, pajęczaki, mięczaki, a także drobne kręgowce płazy, czasami ryby i drobne ssaki. Sytuacja gatunku na omawianym terenie W latach 2004 2009 liczebność żurawia w Ostoi Warmińskiej oszacowano na 300 400 par (Cenian, Huzarski, Sikora 2009) i jest to jedna z największych ostoi lęgowych tego gatunku w regionie, a także w skali kraju. W Ostoi Oświn w latach 1999 i 2008 liczebność oceniono na 11 16 par (Mirowska Ibron 2009). Gatunek ten jest również rozpowszechniony na terenie omawianych obszarów chronionego krajobrazu Dolina Dolnej Łyny oraz Dolina Wałszy, ale jego liczebność na tych obszarach nie została dotychczas oszacowana. Pojedyncze pary lęgowe występują także na terenach ostoi siedliskowych Bieńkowo oraz Kaszuny. Zagrożenia istniejące i potencjalne Meliorowanie i osuszanie terenów podmokłych, w tym śródpolnych oczek i bagienek. Nadmierna chemizacja rolnictwa. Celowe płoszenie, a także przypadki wandalizmu (wykładanie zatrutego ziarna). Wędkarstwo i kłusownictwo wędkarskie na śródpolnych oczkach. Utrata żerowisk, a także kolizje z przeszkodami napowietrznymi, w tym elektrowniami wiatrowymi. 90

Propozycje działań ochronnych Zakaz meliorowania i osuszania śródpolnych oczek i bagienek. Zakaz lokalizowania farm wiatrowych. Ograniczenie wielkopowierzchniowych zalesień. Czajka Vanellus vanellus Czajka, samica (fot. G. i T. Kłosowscy) Czajka, samiec (fot. G. i T. Kłosowscy) 91

Charakterystyka gatunku Jeszcze niedawno był to powszechnie znany i częsty ptak krajobrazu rolniczego, nadal kojarzony jest jako jeden z pierwszych zwiastunów wiosny. Czajka jest wielkości gołębia, o krępej sylwetce, średniej długości nogach, kontrastowym czarno białym upierzeniu i długim czubku na głowie. Długość ciała wynosi 28 34 cm, rozpiętość skrzydeł 66 76 cm. Wierzch ciała czarny z metalicznie zielonkawofioletowym połyskiem, spód biały. Na górnej części piersi szeroka czarna opaska. Podogonie cynamonoworude. Ogon biały z szerokim, czarnym pasem na końcu. Głowę zdobi wysoki czubek. Podbródek, okolice kąta dzioba, wierzch głowy i przód szyi czarne, kontrastujące z białymi bokami głowy i szyi. W locie zwracają uwagę szerokie, zaokrąglone na końcu skrzydła, z wierzchu czarne, a od spodu kontrastowo czarno białe. Nogi ciemnoczerwone, dziób czarny. Samica ma krótszy czubek niż samiec i białe plamki na gardle i piersi. Ptaki młode mają bardzo krótki czubek, brązowawe policzki, a czarne pióra grzbietu posiadają rudawe zakończenia. W miejscu gniazdowania czajka jest głośna i ruchliwa. Ptaki odzywają się charakterystycznym kiiwitt. Samce odbywają loty tokowe z charakterystycznym przechylaniem się z boku na bok. Podczas lotu tokowego samiec początkowo leci nisko nad rewirem, a następnie wznosi się wysoko w powietrze, robi przewrót i głową w dół spada lotem nurkowym. Wykonuje przy tym jeszcze dodatkowe akrobacje obracając się wokół własnej osi i głośno się odzywając. Skrzydła lecącego samca wydają stłumiony furkot. Siedlisko Czajka gniazduje na podmokłych łąkach i pastwiskach porośniętych niską trawą (do 5 cm), z płytkimi rozlewiskami i błotnistymi obniżeniami. Unika miejsc porośniętych wysoką trawą i ziołoroślami. Ptaki te gniazdują również na polach uprawnych, najchętniej zasiedlając fragmenty z dużą powierzchnią gołej ziemi w pobliżu rozlewisk i zastoisk z błotnistym obrzeżem. Podczas koczowania i wędrówek stada czajek zatrzymują się na pastwiskach, skoszonych łąkach, przeoranych rżyskach oraz świeżych zasiewach i oziminach. Biologia W okresie lęgowym jest to gatunek terytorialny. Część samców kojarzy się z więcej niż jedną samicą, posiadając 2 a nawet 4 partnerki. W zależności od ustępującej zimy pierwsze ptaki na lęgowiskach pojawiają się często już w pierwszych dniach marca. Gniazdo stanowi niewielki dołek wygrzebany w ziemi lub murawie. Pełen lęg zawiera 4 jaja, a szczyt znoszenia jaj przypada na pierwszą i drugą dekadę kwietnia. W wysiadywaniu, które trwa 26 28 dni, uczestniczą oba ptaki, ale udział samca jest mniejszy. Pisklęta opuszczają gniazdo już kilka godzin po wykluciu i są prowadzeni przez rodziców w kierunku najbliższego rozlewiska czy podmokłego obniżenia z błotnistym brzegiem. Przez pierwsze trzy tygodnie pisklęta ogrzewane są przez jednego z rodziców, głównie samicę, podczas występowania niskich temperatur i w czasie deszczu. Zdolność lotu uzyskują po 35 40 dniach życia. Większość par wyprowadza 92

jeden lęg w sezonie. Niewielka część samic może przystępować do drugiego lęgu (Bauer, Bezzel, Fiedler 2005; Chylarecki 2004). Pokarm Pokarm czajek stanowią głównie drobne bezkręgowce zbierane na ziemi, w tym owady i ich larwy, dżdżownice, pająki, ślimaki, skorupiaki. Niewielkie uzupełnienie mogą stanowić nasiona traw. Sytuacja gatunku na omawianym terenie Czajka jest nielicznym gatunkiem lęgowym gniazdującym rozproszonymi parami w krajobrazie rolniczym Ostoi Warmińskiej a także pozostałych omawianych terenów chronionych. Liczebność populacji lęgowej dla obszaru nie jest znana. Czajka jest także miejscami częstym i licznym gatunkiem koczującym zatrzymującym się w dużych stadach na rozległych polach gdzie prowadzona jest podorywka czy orka. Szczególnie nęcą je pola wśród których znajdują się większe okresowe rozlewiska jak np. k. Bartoszyc, Barcian, Sępopola, Krelikiejm. Zagrożenia istniejące i potencjalne Utrata siedlisk w wyniku osuszania łąk i silnego obniżenia poziomu wód gruntowych. Likwidacja śródpolnych oczek, bagienek i rozlewisk. Zanik hodowli bydła, zmniejszenie się powierzchni podmokłych pastwisk oraz zaniechanie koszenia łąk. Straty spowodowane intensyfikacją działalności rolniczej np. intensywne wiosenne wałowanie łąk i pastwisk, wczesne i wielokrotne powtarzające się koszenie. Wysoka liczebność drapieżników zwłaszcza lisa i kruka. Utrata tradycyjnych miejsc żerowania i wypoczynku podczas migracji i koczowania w wyniku lokalizacji farm wiatrowych. Propozycje działań ochronnych Zakaz likwidacji śródpolnych oczek i rozlewisk. Promowanie programów rolno środowiskowych uwzględniających pastwiska i łąki będące miejscami lęgowymi czajek. Redukcja liczebności drapieżników. Hamowanie sukcesji krzewów i trzciny na terenach zajmowanych przez czajki. Zakaz lokalizacji farm wiatrowych. 93

Rybitwa czarna Chlidonias Niger Charakterystyka gatunku Rybitwa czarna (fot. G. i T. Kłosowscy) Rybitwa czarna wielkością przypomina kosa. Długość ciała waha się od 24 do 27 cm, a rozpiętość skrzydeł 61 67 cm. U osobnika dorosłego w szacie godowej dominują barwy czarne i ciemnoszare. Czarna jest przednia część ciała tułów i głowa. Grzbiet i wierzch skrzydeł są łupkowoszare, spód skrzydeł jest jasnoszary, a spód ogona biały. Już w lipcu rozwija się upierzenie spoczynkowe. Wierzch ciała nadal pozostaje szary a spód staje się biały, również głowa staje się biała z wyjątkiem czarnej czapeczki zachodzącej na oko. Siedlisko Rybitwa czarna zasiedla otwarte tereny bagienne w dolinach rzek, zarastające stawy i płytkie, zarastające jeziora, których ploso pokrywają płaty osoki aloesowatej, grzybieni białych, grążeli żółtych, czasami kępy turzyc, czy luźny szuwar pałki szerokolistnej. Biologia Na żerowiska często udaje się daleko, nawet kilka km od miejsca gniazdowania. Z zimowisk rybitwa czarna powraca w końcu kwietnia i początkach maja. Podobnie jak pozostałe gatunki rybitw gniazduje w koloniach. Do gniazdowania przystępuje w trzeciej dekadzie maja. Gniazdo położone jest najczęściej na liściach roślin pływających bądź wystających z wody, takich jak osoka aloesowata, grzybienie i grążele, czasami turzyce, czy pływające wysepki z pałką szerokolistną. Samo gniazdo to niewielki kopczyk zbudowany najczęściej z przegniłych i świeżych fragmentów roślin wodnych. Odległość pomiędzy sąsiadującymi gniazdami waha się od 1 do 7 m. W Polsce przeważają kolonie niewielkie, liczące od kilkunastu do kilkudziesięciu gniazd. Pełen lęg zawiera najczęściej trzy jaja, które 94

wysiadywane są przez oboje partnerów. Pisklęta wykluwają się po ok. 20 22 dniach, a proces klucia trwa 1 2 dni. Po 2 3 tygodniach młode mogą już na dłużej opuszczać gniazdo, a w wieku 25 28 dni uzyskują zdolność lotu (Chmielewski 2004; Bauer, Bezzel, Fiedler 2005). Nadal jednak przebywają z rodzicami i są przez nich dokarmiane także podczas polęgowego koczowania. Ptaki, które nie wyprowadziły potomstwa opuszczają kolonię od poł. czerwca, reszta ptaków opuszcza kolonię po odchowaniu młodych, co najczęściej ma miejsce od końca lipca i w sierpniu. Pokarm W okresie lęgowym podstawę pokarmu stanowią przede wszystkim owady i ich larwy, a także inne drobne zwierzęta związane głównie ze środowiskiem wodnym, jak np. kijanki, małe żabki, czasami niewielkie rybki, pijawki, drobne ślimaki i pajęczaki. Spośród owadów chwyta głównie chrząszcze, ważki, muchy, chruściki, pluskwiaki, jętki, motyle i ćmy. Swoje ofiary łowi tylko w locie lub z powierzchni wody. Sytuacja gatunku na omawianym terenie Tylko w Ostoi Oświn rybitwa czarna jest gatunkiem lęgowym. W latach 1999 i 2008 jej liczebność oceniono na 30 45 par (Mirowska Ibron 2009). Liczebność tego gatunku podlega silnym wahaniom, w ostatnich latach nastąpił wzrost liczebności do ok. 70 par. Na terenie Ostoi Warmińskiej rybitwa czarna jest regularnym gatunkiem przelotnym i koczującym. Zagrożenia istniejące i potencjalne Utrata siedlisk lęgowych w wyniku osuszania śródpolnych zbiorników wodnych, a także intensyfikacji gospodarki stawowej połączonej z pogłębianiem stawów, niszczeniem roślinności wynurzonej i likwidowaniem wysp na stawach. Wysoka liczebność drapieżników (norka amerykańska, jenot). Propozycje działań ochronnych Zakaz osuszania śródpolnych oczek, torfowisk i rozlewisk. Realizacja programu małej retencji przywracająca wodę terenom osuszonym i nie wykorzystywanym gospodarczo. Wdrożenie mechanizmów rekompensowania ekstensywnych metod gospodarowania na stawach rybnych, w tym zachowanie roślinności wynurzonej przy przebudowie stawów i zachowanie dużych powierzchni szuwarów. Ograniczenie stosowania pestycydów w bezpośrednim sąsiedztwie z terenami lęgowymi rybitw. Redukcja liczebności drapieżników. 95

Siniak Columba oenas Siniak (rys. T. Cofta) Charakterystyka gatunku Siniak jest wyraźnie mniejszy od rozpowszechnionego w bliskim sąsiedztwie człowieka grzywacza. Długość ciała siniaka waha się od 32 do 34 cm a rozpiętość skrzydeł od 63 do 69 cm. Wielkością i proporcjami przypomina gołębia domowego a od gołębi miejskich odróżnia go brak białych elementów w ubarwieniu, w tym białej plamy na kuprze, a także dwóch pełnych czarnych pręg na skrzydłach, które u siniaka występują tylko w formie szczątkowej. Ubarwienie dorosłego siniaka jest bardzo skromne, szaro niebieskie, jedynie lotki i koniec ogona są ciemne, prawie czarne. Podbródek, przód szyi i górna część piersi są różowo fioletowe. Jedyną ozdobą są znajdujące się na bokach szyi plamy z metaliczniezielono i purpurowoczerwono błyszczącymi piórami. Obie płci są podobnie ubarwione, a samiec jest nieco większy od samicy. Ptaki młode mają upierzenie o odcieniu brązowawym, nie posiadają przy tym ozdobnych plam. Siniak jest gatunkiem skrytym i płochliwym. Jego obecność najłatwiej stwierdzić po charakterystycznym godowym głosie samców. Jest to dość monotonne, czasami ponuro brzmiące nawoływanie hua hua huhuhuhu, powtarzane z narastającą szybkością w końcowej części w danej serii. Zrywający się do lotu ptak wydaje charakterystyczny miękko brzmiący świst. Siedlisko Siniaki szczególnie chętnie zasiedlają luźne, świetliste stare buczyny i starodrzewy sosnowe, a także grądy, lasy łęgowe i olsy. Lubią miejsca przylegające do śródleśnych łąk, skrajów pól, zrębów. Warunkiem koniecznym jest obecność odpowiednio dużych dziupli, w 96

których może gniazdować. Obecnie większość siniaków gniazduje w dziuplach wykutych przez dzięcioła czarnego, dużo rzadziej gołębie lęgną się w dziuplach po dzięciole zielonym. Pokarm zdobywają przede wszystkim na polach, czasem nieużytkach i łąkach, bardzo często daleko od miejsc gniazdowania. Biologia Z zimowisk położonych w południowej i zachodniej Europie pierwsze siniaki powracają w początkach marca. Część ptaków przylatuje już połączona w pary, pozostałe znajdują partnerów na lęgowiskach. Siniaki łączą się w pary w drugim kalendarzowym roku życia. Z uwagi na ubóstwo odpowiednich dziupli gołębie te najczęściej gniazdują rozproszonymi parami. W miejscach szczególnie dogodnych, gdzie dziupli jest więcej, np. w niektórych rezerwatach leśnych, kilka lub kilkanaście par może gniazdować stosunkowo blisko siebie tworząc luźną kolonię. Wkrótce po powrocie w rewirach lęgowych słychać godowe nawoływanie samców, które nad przyszłym rewirem lęgowym odbywają loty tokowe. Wzlatują pionowo w górę i na rozpostartych skrzydłach lotem ślizgowym okrążają drzewo lub fragment drzewostanu, gdzie znajduje się dziupla lęgowa. O ile ubiegłoroczna dziupla nadaje się do wykorzystania ptaki chętnie ją zajmują. Czasami w jednej dziupli gniazdują przez kilka sezonów. Wyszukiwaniem dziupli zajmuje się samiec, ale to samica dokonuje jej ostatecznego wyboru. Siniak należy do tzw. dziuplaków wtórnych, które wyróżniają sie tym, że w dziupli budują gniazdo. Samiec dostarcza materiał w postaci gałązek, suchej trawy czy pojedynczych suchych liści, z których samica buduje typowe gołębie gniazdo. Lęg siniaka składa się z reguły z dwóch białych jaj, które wysiadywane są przez oboje partnerów przez okres 16 18 dni. Młode przebywają w gnieździe, w zależności od czasu gniazdowania, od 20 do 30 dni. Po opuszczeniu dziupli jeszcze przez kilka dni przebywają z rodzicami i są przez nich dokarmiane (Bauer, Bezzel, Fiedler 2005). W ciągu sezonu lęgowego siniaki odbywają dwa, a część par nawet trzy lęgi. Obszar Warmii i Mazur siniaki opuszczają od poł. września i w październiku, ostatnie przelotne ptaki obserwowane są jeszcze w listopadzie. Pokarm Siniak odżywia się pokarmem roślinnym, na który składają się: zielone części roślin (listki, pędy, siewki), ziarna zbóż, kukurydza, nasiona chwastów, owoce i jagody, żołędzie, bukiew. Sporadycznie zjada pokarm zwierzęcy drobne bezkręgowce. Podobnie jak i u innych gołębi pisklęta przez pierwsze dni życia otrzymują tzw. mleko gołębie, czyli produkowaną w wolu odżywczą wydzielinę, która składem przypomina mleko ssaków. Po 3 4 dniach karmienia wyłącznie mleczkiem do diety dodawane jest rozmiękczone ziarno, którego udział wzrasta w kolejnych dniach. Sytuacja gatunku na omawianym terenie W granicach ostoi siniak rozproszonymi parami występuje na całym jej obszarze, lokalnie w buczynach Wzniesień Górowskich może być nieco częściej spotykany. Prawdopodobnie 97

lęgowy, ale bardzo nieliczny jest w Ostoi Oświn. A także na pozostałych omawianych terenach chronionych. Liczebność tego gatunku na omawianym terenie nie została oszacowana. Zagrożenia istniejące i potencjalne Utrata miejsc i siedlisk gniazdowych w wyniku wycinku starych drzewostanów, co z jednej strony eliminuje istniejące i potencjalne miejsca lęgowe, a z drugiej wpływa na spadek liczebności dzięcioła czarnego, jedynego dostarczyciela dziupli dla tego gołębia. Degradacja żerowisk spowodowana intensywną chemizacją pól, a także ujednolicenie struktury upraw w wyniku promowania wielkopowierzchniowych monokultur Propozycje działań ochronnych Podjęcie ochroną zachowawczą jak największej powierzchni starych drzewostanów liściastych oraz utrzymanie odpowiedniej liczby starych drzew w lasach gospodarczych. Drzewostany w wieku ponad 100 lat powinny stanowić nie mniej niż 20% ogólnej powierzchni lasu. Dalsze rygorystyczne przestrzeganie zasady pozostawiania podczas trzebieży późnych wszelkich drzew dziuplastych, także martwych i zamierających. Pozostawiane na zrębach grupy ekologiczne powinny mięć maksymalną powierzchnię na jaką pozwala Instrukcja ochrony lasu. Zachowanie w krajobrazie rolniczym starych zadrzewień śródpolnych i alei. Rozważenie ochrony tych fragmentów drzewostanów, gdzie występują skupienia par siniaków, jako stref ochronnych lub drzewostanów referencyjnych. Promowanie programów rolno środowiskowych uwzględniających ekstensywne metody gospodarowania i zachowujących mozaikowaty charakter krajobrazu. W drzewostanach, gdzie brakuje dziupli wywieszać skrzynki lęgowe typu D, należy przy tym pamiętać, aby były one wywieszone w miejscach spokojnych, na odpowiedniej wysokości (powyżej 4 m) i zabezpieczone kołnierzem z blachy przed kunami. Zimorodek Alcedo atthis Charakterystyka gatunku Zimorodek jest ptakiem nieco większym od wróbla i mniejszym od szpaka. Długość ciała wynosi ok. 17, a rozpiętość skrzydeł 26 cm. Zimorodek odznacza się krepą sylwetką, krótkim ogonem i długim, mocnym dziobem. Wierzch ciała jest niebieski, w locie w oczy rzuca się jaskrawoturkusowa i błękitna barwa grzbietu. Brzuch i pierś są rdzaworude. Podgardle białe, także na szyi występują białe, ostro odgraniczone plamy. Nogi są pomarańczowe. Samiec i samica nie różnią się ubarwieniem w sposób dostrzegalny w terenie. Jaskrawe, błękitnordzawe upierzenie i charakterystyczna sylwetka sprawiają, że zimorodka nie można pomylić z żadnym innym ptakiem. Pomimo rzucających się w oczy barw siedzącego ptaka trudno dostrzec. 98

Najbardziej rzuca się w oczy podczas lotu. Spłoszony leci zazwyczaj nisko nad wodą, po linii prostej wzdłuż rzeki, strumienia czy brzegu jeziora, głośno odzywając się ostrym tit, tiittiit. Siedlisko Zimorodek (fot. G. i T. Kłosowscy) Gatunek ściśle związany z wodą, w której zdobywa pokarm. Zasiedla zadrzewione odcinki linii brzegowej czystych, wolnopłynących rzek i strumieni, również jezior i stawów obfitujących w niewielkich rozmiarów ryby. Do gniazdowania potrzebuje urwistych brzegów o podłożu piaszczystym lub piaszczysto gliniastym. Biologia W okresie lęgowym jest gatunkiem silnie terytorialnym. Pary stanowiska lęgowe zajmują w połowie marca i w kwietniu. Norę zakończoną komorą lęgową drążą w stromej skarpie nad brzegiem rzeki lub strumienia. Głębokość norki liczy najczęściej 50 60 cm, ale może też mierzyć i 100 cm. Komora lęgowa mierzy 20 cm średnicy. W większości przypadków otwór usytuowany jest w górnej części skarpy, w pasie do 1 m od górnej krawędzi. Kopanie norki i komory lęgowej trwa kilka dni, maksymalnie do dwóch tygodni i uczestniczą w nim oba ptaki. Zimorodki dość często zasiedlają norki z poprzedniego sezonu. Pełen lęg zawiera najczęściej 5 7 jaj, które wysiadywane są przez 18 21 dni przez samicę i samca. Wysiadywanie rozpoczyna się od zniesienia ostatniego jaja. Pisklęta po wykluciu są przez pierwsze 3 5 dni stale ogrzewane przez któregoś z rodziców. Młode pozostają w norce przez 23 25 dni. Po wylocie z norki młode zimorodki jeszcze przez kilka dni (do 10) są dokarmiane przez rodziców, po czym opuszczają terytorium i rozpoczynają wędrówkę. Najczęściej wyprowadzają jeden, czasem dwa lęgi, a bardzo rzadko trzy (Kurowski 2004; Bauer, Bezzel, Fiedler 2005). 99

Pokarm Zimorodek poluje najczęściej na małe rybki o długości 6 8 cm. W pokarmie dominują gatunki pospolite, jak np. płoć i ukleja, ale trafiają się też inne gatunki, jak wzdręga, pstrąg, różanka. Ryby łowi nurkując najczęściej do głębokości 25 cm. Jako stanowiska łowieckie wybiera gałęzie znajdujące od 1 do 2 m nad wodą i jest z nimi bardzo związany. Sytuacja gatunku na omawianym terenie Ostoja Warmińska jest jednym z ważniejszych miejsc występowania tego gatunku w regionie i w kraju. W latach 1999 2009 liczebność populacji lęgowej oceniono na 40 60 par (Cenian, Huzarski, Sikora 2009). Rozproszone pary występują także na pozostałych omawianych terenach chronionych, zwłaszcza na Łynie i jej dopływach oraz na Wałszy. Zagrożenia istniejące i potencjalne Utrata siedlisk w wyniku odlesiania brzegów rzek i strumieni. Utrata lęgów w wyniku zatopienia nisko położonych nor podczas gwałtownych przyborów wody (ulewy). Straty w lęgach powodowane erozją skarp w skutek ich obrywania się, przesuszenia podłoża lub penetracji ludzkiej. Straty powodowane bezpośrednio przez ludzi w wyniku prowadzonych prac regulacyjnych, rekreacji i długiego przebywania w pobliżu norki, jak i wandalizmu. Propozycje działań ochronnych Ograniczenie wycinania drzew w linii brzegowej (w pasie do 10 m) od brzegu rzeki lub zbiornika. Zakaz usuwania drzew powalonych w wodzie, stanowiących miejsce schronienia, odpoczynku i stanowiska łowieckie. Aktywne kształtowanie profilu skarpy w miejscach zniszczonych erozją. Ograniczenie penetracji nabrzeży przez wędkarzy. Ewentualne montowanie w niektórych miejscach sztucznych nor. Dzięcioł zielonosiwy Picus canus Charakterystyka gatunku Wyglądem przypomina dzięcioła zielonego, ale jest od niego nieco mniejszy. Długość ciała 25 30 cm, rozpiętość skrzydeł 38 40 cm. Głowa szyja i kark są barwy szarej, wierzch skrzydeł i plecy zielone, kuper barwy żółtozielonej. Pierś i brzuch są szaro zielone, podogonie jest brudnobiałe. Głowę samca zdobi niewielka czerwona plama obejmująca tylko czoło i szczyt głowy. Głowa samicy jest całkowicie pozbawiona czerwieni. Ozdobą głowy zarówno 100

samca, jak i samicy są dwa wąskie, czarne paski, nieco szerszy oczny i bardzo wąski, dłuższy pasek policzkowy biegnący od dzioba. Dzięcioł zielonosiwy jest gatunkiem skrytym i tylko w okresie wiosennym często odzywa się charakterystycznym 5 20 sylabowym piu piu piu piu piu, opadającym pod koniec strofy. Głosem tym odzywa się zarówno samiec jak i samica. W okresie jesienno zimowym odzywa się znacznie rzadziej i wówczas bardzo trudno wykryć jego obecność. Dzięcioł zielono siwy (rys. T. Cofta) Siedlisko Dzięcioł zielonosiwy zamieszkuje luźne, stare drzewostany liściaste i mieszane z zamierającymi i martwymi drzewami. Gatunek ten lubi skraje lasów, w tym drzewostany przylegające do śródleśnych łąk, zrębów, powierzchni pohuraganowych, nieużytków i pól. Zamieszkuje także mozaikę niewielkich kompleksów leśnych i większych starych zadrzewień z pastwiskami, łąkami i nieużytkami przylegającymi do zbiorników wodnych. 101

W okresie zimowym odwiedza ogrody, osady i wsie, gdzie, między innymi, korzysta z pokarmów wyłożonych w karmnikach. Biologia Dzięcioł zielonosiwy jest gatunkiem osiadłym, a w okresie lęgowym silnie terytorialnym. Aktywność godową rozpoczyna już w marcu i wtedy ptaki te często się odzywają. W porównaniu z wieloma pozostałymi gatunkami dzięciołów bębnią rzadko. Okres lęgowy rozpoczyna się w kwietniu i trwa do końca czerwca, czasami do początku lipca. Dziuplę lęgową wykuwają oba ptaki, zajmuje to od 9 do 21 dni. Dziupla wykuwana jest najczęściej w kwietniu, w martwym lub obumierającym drzewie liściastym, np. dębie, osice, topoli, wierzbie czy olszy. Rzadko dziupla jest wykuwana w drzewie iglastym. Najczęściej jest ona usytuowana na wysokości od 1,5 m do 8 m. Jaja składane są zazwyczaj od w początku maja, pełen lęg zawiera od 7 do 9 jaj. Lęg wysiadywany jest przez oba ptaki, przy czym udział samca w wysiadywaniu jest nieco większy. Po wykluciu się piskląt, przez pierwszych 11 15 dni są one cały czas ogrzewane przez któregoś z rodziców. Młode opuszczają dziuplę najczęściej w 24 25 dniu życia i przez kolejnych kilkanaście dni, niekiedy do trzech tygodni, rodzina pozostaje razem. Po tym okresie młode w pełni się usamodzielniają (Stajszczyk, Sikora 2004; Bauer, Bezzel, Fiedler 2005). Pokarm Podstawę pokarmu dzięcioła zielonosiwego stanowią poczwarki i postaci dorosłe mrówek, zwłaszcza z rodzaju Lasius (Hurtnica). W mniejszej ilości zjada także inne owady wydobywane spod kory i martwego drewna. Zjada także owoce i jagody, a w okresie zimowym tłuszcz i nasiona słonecznika wykładane w karmnikach. Sytuacja gatunku na omawianym terenie Gatunek ten rozproszonymi parami występuje na całym omawianym terenie. Szacowana liczebność znana jest tylko dla Ostoi Warmińskiej, gdzie w latach 1999 2009 liczebność oceniono na 30 par (Cenian, Sikora, Huzarski 2009), a dla Ostoi Oświn na 0 1 parę (Mirowska Ibron 2009). Zagrożenia istniejące i potencjalne Utrata siedlisk w wyniku nadmiernej eksploatacji starych drzewostanów liściastych i mieszanych. Degradacja siedlisk wynikająca z eliminacji z lasu martwych i obumierających drzew. Degradacja żerowisk w wyniku intensyfikacji gospodarki rolnej, w tym przenawożenia terenów sąsiadujących z rewirami dzięcioła zielonosiwego, w rezultacie duże powierzchnie zajęte są przez wysoką roślinność zielną, gdzie możliwości żerowania są mniejsze, mniej jest też mrówek. 102

Propozycje działań ochronnych W starodrzewach liściastych zaniechanie usuwania martwych i zamierających drzew, pozostawianie również wywrotów i wiatrołomów. W drzewostanach liściastych i mieszanych pozostawianie żywych drzew z gatunków krótko żyjących, o miękkim drewnie (brzoza, osika). Ochrona starych drzewostany w parkach, zadrzewieniach śródpolnych, nad ciekami i zbiornikami wodnymi. Zachowanie mozaiki obszarów zalesionych i krajobrazu rolniczego. Dzięcioł czarny Dryocopus martius Dzięcioł czarny, samiec (fot. G. i T. Kłosowscy) Dzięcioł czarny samica karmiąca młode Charakterystyka gatunku Największy krajowy dzięcioł, wielkości gołębia domowego. Długość ciała prawie 50 cm, rozpiętość skrzydeł ok. 65 cm. Upierzenie czarne z wyjątkiem czerwonej czapki, która u samca pokrywa cały wierzch głowy, a u samicy tylko niewielką część potylicy. Dziób i oczy są jasne. Wiosną dzięcioły czarne bardzo donośnie bębnią i ogólnie jest to dość ruchliwy i głośny 103

gatunek dzięcioła. Podczas lotu wydaje głośne krii krii krii, siedzący ptak odzywa się nieco melancholijnym i dźwięcznym kljuuk, dla niektórych kojarzącym się z dźwiękiem trąbki. Lot dzięcioła czarnego jest dość ciężki i odbywa się zwykle po linii prostej, tylko czasem po linii lekko falistej. Siedlisko Zamieszkuje wysokopienne i stare drzewostany różnych typów zarówno bory sosnowe, jak i lasy liściaste i mieszane. Spotykany w starych buczynach, grądach, olsach, lasach łęgowych. Bardzo lubi starodrzewy sosnowe przeplatane zrębami i uprawami. W obrębie trwale zajmowanego terytorium niezbędna jest obecność przynajmniej kilkuhektarowych powierzchni starodrzewów w wieku ok. 100 lat i starszych. Biologia Gatunek osiadły i terytorialny. Zajmuje, w zależności od typu drzewostanu, terytoria liczące od kilkudziesięciu do kilkuset ha. Najczęściej terytorium jest duże, w granicach 300 400 ha. Rewiry lęgowe dzięcioły czarne zajmują od końca lutego i początków marca. W tym czasie para wybiera miejsca pod przyszłą dziuplę i ją wykuwa. Może to trwać do poł. kwietnia. Dziupla najczęściej wykuwana jest w sośnie i buku, ale na Warmii i Mazurach dziuple często są znajdowane także w olchach, brzozach, wierzbach i osikach. Dziupla usytuowana jest najczęściej na wysokości od 6 do 20 m, w drzewie o średnicy rzadko mniejszej niż 30 cm. Głębokość dziupli może mierzyć 40 60 cm. Drążeniem dziupli zajmują się oba ptaki, przy czym udział samca jest większy. Czasami ptaki wykorzystują tą samą dziuplę przez kilka lat. Para z reguły posiada kilka dziupli często zlokalizowanych niedaleko siebie. Część z nich spełnia rolę dziupli noclegowych. Jaja składane są zazwyczaj od poł. kwietnia, a pełen lęg składa się najczęściej z 3 5 jaj. Wysiadywanie trwa 12 14 dni, uczestniczą w nim oba ptaki jednak udział samca jest większy. Przez pierwszych 6 9 dni pisklęta są ogrzewane przez któregoś z rodziców, a nocą do 15 dnia życia przebywa z nimi samiec. Pisklęta opuszczają dziuplę w wieku ok. 27 28 dni, ale jeszcze przez kolejnych 30 40 dni rodzina pozostaje wspólnie i samiec dokarmia je jeszcze nawet do 30 dni od opuszczenia dziupli (Bauer, Bezzel, Fiedler 2005). Pokarm Pokarm dzięcioła czarnego stanowią przede wszystkim larwy, poczwarki i postaci dorosłe mrówek, a także larwy i dorosłe chrząszcze wydobywane z murszejącego drewna, również inne owady, jak np. muchówki, gąsienice motyli, ponadto pająki, niewielkie ślimaki i bardzo rzadko jagody i owoce. Sytuacja gatunku na omawianym terenie Gatunek na omawianym terenie rozpowszechniony, zasiedlający wszystkie większe kompleksy leśne oraz duże zadrzewienia w dolinach rzek. 104

Zagrożenia istniejące i potencjalne Utrata siedlisk lęgowych w wyniku nadmiernej eksploatacji starszych drzewostanów i ograniczenia powierzchni starodrzewów. Degradacja siedlisk i żerowisk wynikająca z usuwania martwych i zamierających drzew. Propozycje działań ochronnych Ochrona zachowawcza jak największej powierzchni starych drzewostanów oraz utrzymanie odpowiedniej liczby starych drzew w lasach gospodarczych. Zachowanie i ochrona w lasach gospodarczych drzew martwych i obumierających. Pozostawiane na zrębach grupy ekologiczne powinny być maksymalnie największe, tak jak pozwala na to Instrukcja ochrony lasu. Dzięcioł średni Dendrocopos medius Charakterystyka gatunku Dzięcioł średni jest nieco mniejszy od dzięcioła dużego. Długość ciała waha się od 20 22 cm a rozpiętość skrzydeł od 33 do 34 cm. Wierzch ciała jest czarny z podłużnymi, białymi plamami na plecach. Na głowie jasnoczerwona czapeczka i jasne policzki. Czarny wąs policzkowy nie sięga oka, a czarny pasek na wysokości ucha nie sięga potylicy. Boki piersi i brzuch ciemno kreskowane, podogonie jasnoróżowe. Obie płci ubarwione prawie identycznie. Wiosną obecność tego dzięcioła najłatwiej stwierdzić po przeciągłym, jękliwym głosie godowym, zupełnie innym niż głosy pozostałych dzięciołów. Ponieważ dzięcioł średni nie bębni, uważa się, że to jękliwe nawoływanie słyszane tylko w okresie godowym zastępuje bębnienie. Głosem tym odzywają się zarówno samiec, jak i samica. Siedlisko Dzięcioł średni zamieszkuje stare lasy liściaste z przeważającym udziałem dębów. Gatunek ten występuje również w lasach grądowych, dąbrowach, łęgach oraz starych olsach i buczynach. W zasiedlonych drzewostanach musi występować dużo starych drzew o grubej, spękanej korze. Biologia Gatunek osiadły i terytorialny. Dziuple wykuwa w obumierającym lub martwym fragmencie drzewa. Dziupla najczęściej usytuowana jest na wysokości od 5 do 15 m. Dzięcioły średnie najchętniej wykuwają dziuplę w dębach, mniej licznie w brzozach, olchach, jesionach i innych gatunkach. Składanie jaj rozpoczyna się na przełomie kwietnia i maja. Pełen lęg zawiera od 4 do 8 jaj, które wysiadywane są przez samicę i samca. Wysiadywanie trwa przeciętnie 12 dni, a młode opuszczają dziuplę po 23 25 dniach. W pełni samodzielne stają się po 8 11 dniach od opuszczenia dziupli. Jeszcze do 17 dni po wylocie są dokarmiane przez rodziców (Kosiński 2004; Bauer, Bezzel, Fiedler 2005). 105

Dzięcioł średni (rys. T. Cofta) Pokarm Dzięcioł średni odżywia się przede wszystkim owadami i ich larwami oraz pajęczakami. Są to głównie postaci dorosłe i larwy chrząszczy, błonkoskrzydłych, w tym mrówek oraz pająki. Wiosną w pokarmie wzrasta udział gąsienic motyli zbieranych z powierzchni liści. W okresie lata zjada też owoce, np. wiśnie, a zimą odwiedza karmniki, gdzie korzysta z tłuszczu i nasion słonecznika. Sytuacja gatunku na omawianym terenie Gatunek występuje rozproszonymi parami na całym omawianym terenie, zasiedlając przede wszystkim starsze drzewostany grądowe i olsy. Poza ternami leśnymi pary lęgowe występują w dolinie Łyny i w dolinach większych cieków z fragmentami starych olsów, a także 106

w większych parkach podworskich. W Ostoi Oświn w latach 1999 i 2008 liczebność oceniono na 4 5 par (Mirowska Ibron 2009). Zagrożenia istniejące i potencjalne Utrata siedlisk w wyniku zmniejszania się powierzchni lasów z przewagą lub dużym udziałem dębów w wieku ponad 80 lat, a także łęgów oraz starych olsów. Utrata siedlisk i degradacja żerowisk w wyniku usuwania z lasu drzew martwych i obumierających, w tym drzew dziuplastych i zainfekowanych przez grzyby. Propozycje działań ochronnych Ochrona i zachowanie istniejących lasów liściastych, preferowanie rodzimych gatunków dębów w trakcie przebudowy struktury drzewostanów. Zachowanie ciągłości wiekowej drzewostanów w lasach z dominacją dębów. Pozostawianie w lasach drzew obumierających i martwych oraz drzew dziuplastych i zaatakowanych przez huby. Dzięcioł białogrzbiety Dendrocopos leucotos Dzięcioł białogrzbiety, samica Dzięcioł białogrzbiety, samiec (fot. G. i T. Kłosowscy) 107