TADEUSZ SOBCZYŃSKI 1, TOMASZ JONIAK 2

WIELKOPOLSKI PARK NARODOWY W BADANIACH PRZYRODNICZYCH B. Walna, L. Kaczmarek, M. Lorenc, R. Dondajewska (red.) Poznań-Jeziory 2009, s. 51-62 CO ZAGRAŻA EKOSYSTEMOWI JEZIORA GÓRECKIEGO? TADEUSZ SOBCZYŃSKI 1, TOMASZ JONIAK 2 1 Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Zakład Analizy Wody i Gruntów, 60-613 Poznań, ul. Drzymały 24; e-mail: sobczyn@amu.edu.pl 2 Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Zakład Ochrony Wód, 61-614 Poznań, ul. Umultowska 89; e-mail: tjoniak@wp.pl ZARYS TREŚCI. Trofia wód Jeziora Góreckiego utrzymuje się na stale wysokim poziomie, pomimo odcięcia wiele lat temu punktowych źródeł zanieczyszczeń oraz ustanowienia na części jego obszaru ochrony ścisłej. W związku z coraz częściej stawianym pytaniem, o rzeczywiste przyczyny tego stanu, przeprowadzono kompleksowe badania właściwości abiotycznych wody wraz z uwzględnieniem potencjalnie negatywnego oddziaływania ze strony zimujących dzikich gęsi. We wcześniejszych pracach badawczych za przyczynę wzrostu trofii podawano głównie dopływ ścieków z prewentorium w Jeziorach. Przeprowadzone badania wykazały, że obecnie największym zagrożeniem dla ekosystemu jeziora jest zasilanie wewnętrzne w biogeny z osadów dennych. Analiza rocznych zmian właściwości fizyczno-chemicznych wody wskazuje, że jezioro jest bliskie lub osiągnęło już niekorzystny stan stabilny, którego eliminacja siłami natury jest niemożliwa. WSTĘP Jezioro Góreckie, jako jeden z najcenniejszych obiektów przyrodniczych Wielkopolskiego Parku Narodowego (WPN), posiada ciekawe walory krajobrazowe, co czyni zeń niewątpliwie najbardziej znane miejsce w Parku. Doceniają to liczne rzesze turystów, dla których szlaki biegnące wzdłuż brzegów jeziora są ulubionymi miejscami spacerowymi. Dla młodzieży szkolnej, zwiedzającej Ośrodek Muzealno-Dydaktyczny w Jeziorach, spełnia ono również funkcję dydaktyczną. Niestety, stan czystości jeziora nie napawa optymizmem. Co roku, z powodu wysokiej trofii, od wiosny do późnej jesieni w jeziorze występują masowe zakwity glonów, czyniąc wodę zieloną i zawiesistą, a w odbiorze społecznym po prostu brudną. Dzieje się tak pomimo odcięcia prawie 20 lat temu wszystkich punktowych źródeł zanieczyszczeń i ustanowienia na części jego obszaru ochrony ścisłej. W świetle stałego pogarszania się jakości wód i przeprowadzenia wielu badań naukowych, ciągle

52 Tadeusz Sobczyński, Tomasz Joniak bez odpowiedzi pozostaje pytanie: dlaczego stan jeziora systematycznie się pogarsza. Przeprowadzone w ostatnim roku szczegółowe badania chemizmu wód rzucają światło na przyczyny tego zjawiska. OBIEKT BADAŃ Jezioro Góreckie jest typowym zbiornikiem rynnowo-morenowym, leżącym w rynnie Górecko-Budzyńskiej. Jego powierzchnia wynosi 103 ha, a głębokość maksymalna 17 m. Długość jeziora, to około 3000 m, przy szerokości średniej około 350 m. Linia brzegowa nie jest mocno rozwinięta i liczy 8300 m. Jezioro jest prawie w całości otoczone przez wysokie, zalesione brzegi, a tylko w północno-zachodniej części rozlewa się wśród terenów płaskich, użytkowanych rolniczo. Zasilane głównie przez źródła, posiada odpływ do Jeziora Łódzko-Dymaczewskiego, od wielu lat niedrożny z powodu niskiego stanu wody. Naturalna płycizna, biegnąca w poprzek jeziora na wysokości Wyspy Zamkowej, dzieli je na dwa baseny: południowy i północnozachodni. Basen południowy charakteryzuje się stromo opadającymi stokami misy jeziornej i większą głębokością, która na prawie 1/3 jego obszaru waha się w granicach 10-15 m. Znajdują się tu dwa 17 m głęboczki. Basen północno-zachodni jest znacznie płytszy średnia głębokość zawiera się między 5-10 m, a maksymalna wynosi 12 m. Jezioro zaliczane jest do II kategorii podatności na degradację (Szyper i in. 2001). W końcu lat 80-tych ubiegłego wieku odcięto dopływ do jeziora oczyszczonych ścieków socjalnobytowych ze znajdującego się w Jeziorach sanatorium. Z historii badań Jeziora Góreckiego Po raz pierwszy jezioro badał Gabriel Brzęk w latach 1935-38 (Brzęk 1948). Widzialność krążka Secchiego w miesiącach letnich (VII-VIII) była wówczas bardzo dobra i wynosiła 4,5 m. W sierpniu 1937 r. epilimnion sięgał do 6 m. Dobra przezroczystość powodowała, że w całej toni występował rozpuszczony tlen. Wody epilimnionu były dobrze natlenione. Z głębokością zawartość tlenu obniżała się, ale na głębokości 17 m wynosiła 4,2 mg O 2 dm -3 (jednostka oryginalna cm 3 O 2 dm -3 ). Odczyn wody w warstwie powierzchniowej był lekko alkaliczny (ph 8,0). Brzęk określił jezioro jako mezo-eutroficzne. Zaobserwował również, że jakość wody w płytszym basenie północno-zachodnim była gorsza, co wiązał z uwalnianiem związków biogennych z osadów dennych. Czterdzieści lat później, w latach 1974/75, badania jeziora przeprowadziła Izabela Dąmbska z zespołem. Od czasu badań Brzęka w sąsiedztwie jeziora wiele się zmieniło. W 1941 r. na wschodnim brzegu został wybudowany kompleks zabudowań z okazałym pałacem namiestnika Rzeszy w Kraju

Co zagraża ekosystemowi Jeziora Góreckiego? 53 Warty. Jednym z powstałych obiektów była mechaniczna oczyszczalnia ścieków, które odpływały następnie do Jeziora Góreckiego. Po wojnie w kompleksie zlokalizowano prewentorium dla dzieci chorych na gruźlicę. Przez cały czas działania placówki jezioro było odbiornikiem ścieków ze wspomnianej oczyszczalni. W okresie prowadzenia badań przez Dąmbską skutki środowiskowe oddziaływania prewentorium były już dobrze widoczne. Latem przezroczystość wody wahała się w granicach 1,9-2,5 m, a wyraźna poprawa następowała jesienią 4,5 m. Odczyn ph wody powierzchniowej wahał się między 7,6 a 8,1. Epilimnion w basenie północno-zachodnim sięgał do 5 m, a w południowym 6-7 m. W pierwszym okresie prowadzenia badań nie stwierdzono przetlenienia wody, a w strefie przydennej tlen był obecny. Najniższe stężenie, wynoszące 3,0 mg O 2 dm -3, stwierdzono jesienią na głębokości 16,5 m. Rok później tlenu tam jednak nie wykryto, a woda wydzielała zapach siarkowodoru. Dąmbska i współpracownicy, porównując wyniki badań własnych z danymi Brzęka, stwierdzili znaczny stopień zaawansowania eutrofizacji jeziora, a za przyczynę uznali odprowadzanie ścieków z prewentorium w Jeziorach (Dąmbska i in. 1981). W latach 1992-1993 badania jeziora przeprowadził zespół kierowany przez Jerzego Zerbego. Wykazano wówczas wzrost w wodzie stężeń azotu amonowego, azotanowego oraz ortofosforanów i fosforu ogólnego. Niższe stężenia odnotowano w warstwie powierzchniowej, a zdecydowanie wyższe, zwłaszcza latem, w warstwie przydennej. W sezonie wegetacyjnym, wskutek intensywnej fotosyntezy, następowała silna alkalizacja wody w maju 1993 r. ph = 8,95 (Zerbe i in. 1994). W czasie prowadzenia badań do jeziora nie dopływały już zanieczyszczenia z prewentorium, które przestało istnieć (Sobczyński, Joniak 2008). METODY BADAŃ Badania prowadzono w roku 2008 w cyklu comiesięcznym, na 2 stanowiskach zlokalizowanych w najgłębszych miejscach pelagialu, w obu basenach misy (ryc. 1). In situ, w słupie wody od powierzchni do dna, mierzono temperaturę, natlenienie i odczyn ph. Przezroczystość wody oznaczano białym krążkiem Secchiego o średnicy 30 cm. W słupie wody, co 2 m, pobierano próbki, w których laboratoryjnie badano utlenialność, zawartość azotu azotanowego, azotynowego, amoniakalnego i organicznego oraz fosforu ogólnego i, po filtracji wody przez sączki typu GF/F, fosforanów rozpuszczonych (Hermanowicz i in. 1999). Trofię wód analizowano na podstawie klasyfikacji Carlsona (1977), w modyfikacji Carlsona i Simpsona (1996).

54 Tadeusz Sobczyński, Tomasz Joniak Ryc. 1. Lokalizacja stanowisk badawczych (linia przerywana strefa zimowania gęsi) WYNIKI BADAŃ I DYSKUSJA Warunki termiczne wód jeziora zmieniały się odpowiednio do pór roku. W okresie stagnacji letniej, trwającej od maja do września, wykształcała się pełna stratyfikacja termiczna z ostrą termokliną. W pozostałym czasie w jeziorze panowały warunki odpowiadające homotermii. Najlepsze natlenienie wód w całym przekroju pionowym (zbliżone do 100% nasycenia) obserwowano w marcu, dwa miesiące po ustąpieniu lodu. Względnie dobre warunki tlenowe panowały w jeziorze jednak niedługo, wykazując niecałe dwa miesiące później ostry deficyt tlenu już od 3 m głębokości. W okresie lata dobrze natlenione były tylko wody epilimnionu, natomiast w meta- i hypolimnionie odtlenienie było zupełne. Poprawa warunków tlenowych w całym słupie wody nastąpiła dopiero późną jesienią (ryc. 2). Stwierdzone w marcu pełne wymieszanie wód doprowadziło do wyrównania się w pionie stężeń azotu amonowego i fosforanów (ryc. 3). W tym czasie produkcja pierwotna fitoplanktonu była słaba, co potwierdzała stosunkowo duża przezroczystość wody w plosie południowym 2 m, a w północno-zachodnim 2,8 m. Z początkiem czerwca wykształciła się pełna stratyfikacja termiczna, z płytkim epilimnionem (do głębokości 4 m) oraz ostro zarysowaną termokliną. Obfity rozwój fitoplanktonu w warstwie powierzchniowej powodował, że promieniowanie słoneczne było tam absorbowane niemal w całości przezroczystość wody wynosiła 1,5 m. Zasięg epilimnionu pokrywał się ze strefą aerobową o nasyceniu tlenem 100-130%,

Co zagraża ekosystemowi Jeziora Góreckiego? 55 natomiast już metr głębiej wody były zupełnie odtlenione (ryc. 2). Biorąc pod uwagę, że średnia głębokość jeziora wynosi 8,9 m stwierdzono, że już na początku lata połowa toni wodnej została pozbawiona tlenu. Następujące w krótkim czasie gwałtowne pionowe zmiany natlenienia, ze średnio 11 mg O 2 dm -3 w słupie wody w marcu, do zupełnego jego wyczerpania od 3 m głębokości w czerwcu, wskazują na ogromne zapotrzebowanie tlenu w procesach biochemicznego przekształcania materii. Według pobieżnych szacunków, bez uwzględnienia ilości tlenu wprowadzanych do wody w wyniku dyfuzji oraz wydzielanych w procesie fotosyntezy, z jeziora ubyło w tym okresie co najmniej 45 ton tlenu rozpuszczonego. W ciągu długiego okresu stratyfikacji wody meta- i hypolimnionu były przestrzenią niedostępna dla większości organizmów zwierzęcych, w tym ichtiofauny. Strefa beztlenowa I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Miesiąc 1 1 1 Ryc. 2. Sezonowe zmiany natlenienia wód (mg O 2 dm -3 ) w przekroju pionowym basenu południowego Głębokość 12-16 8-12 4-8 <4 Pionowy gradient termiczno-tlenowy wywierał wpływ na rozkład stężeń związków mineralnych, a zwłaszcza azotu amonowego i fosforanów. Obfity letni rozwój fitoplanktonu powodował, że w epilimnionie zostały szybko wyczerpane zasoby mineralnych form azotu i fosforu. Wolne jony fosforanowe i amonowe oznaczano dopiero w anaerobowej strefie dysfotycznej (ryc. 3), gdzie przeważały procesy biochemicznego rozkładu materii organicznej. Azot występował w formie jonu amonowego, w którym pierwiastek jest na najniższym stopniu utlenienia. Długotrwale utrzymujące się w strefie beztlenowej warunki redukujące blokowały nitryfikację amoniaku do azotanów, co doprowadziło do nagromadzenia się przy dnie dużych jego ilości w basenie południowym maksymalnie 6 mg N dm -3 (Sobczyński, Joniak

56 Tadeusz Sobczyński, Tomasz Joniak 2009a). Zupełne odtlenienie wzmagało procesy uwalniania fosforanów z osadów dennych (Sobczyński 2009; Sobczyński, Joniak 2009b). Wyraźna poprawa natlenienia w całym słupie wody następowała późną jesienią. W okresie zlodzenia jeziora anoksja zawiązywała się wyłącznie bezpośrednio nad dnem (Sobczyński, Joniak 2009a) (ryc. 2). Jednak sam fakt istnienia warunków beztlenowych w tym czasie obrazuje, jak szybkie (mimo niskich temperatur) było tempo wyczerpywania tlenu w okresie stabilizacji termicznej wód. Temperatura ( o C) 0 5 10 15 20 25 N amonowy (mg NNH4 dm -3 ) 0 2 4 6 8 Fosforany rozp. (mg P dm -3 ) 0,0 0,2 0,4 0,6 0,8 czerwiec Głębokość marzec 1 1 1 1 1 1 1 1 1 Ryc. 3. Pionowe zmiany temperatury wody, stężeń azotu amonowego i fosforanów rozpuszczonych w plosie południowym w okresie wiosennym (marzec) i letnim (czerwiec) Według klasyfikacji Carlsona (1977), w 2008 roku Jezioro Góreckie posiadało wody eutroficzne. Wartość średnia Wskaźnika Stanu Trofii (WST) wyniosła 61,4. Waga indeksów cząstkowych wskazywała na główne znaczenie dla wartości WST fosforu (42%), a w następnej kolejności chlorofilu (31%) i przezroczystości (27%). Indeks fosforowy niemal przez cały rok znacznie przekraczał 70, czyli wartość graniczną hypereutrofii (Carlson, Simpson 1996). Dużo niższą wartość wykazywał tylko w lipcu (43,2), gdy w epilimnionie stężenie średnie sięgało zaledwie 15 µg dm -3. W tym okresie wyraźnie

Co zagraża ekosystemowi Jeziora Góreckiego? 57 zmniejszyło się również stężenie chlorofilu, którego indeks, przy średniej wartości 57,0, spadł do 48,5. Trzeci ze wskaźników przezroczystość przez większą część roku nie przekraczał wartości granicznej dla eutrofii, osiągając średnio 48,9. Przekroczenie tego poziomu odnotowano na początku sezonu wegetacyjnego, od kwietnia do czerwca. Analizując zmiany trofii wód w okresie ostatnich kilkunastu lat nasuwa się pytanie, dlaczego mimo radykalnego odcięcia zewnętrznych źródeł biogenów nie następuje poprawa czystości jeziora? Zlewnia jeziora, w większej części leśna, nie generuje wszakże tak negatywnego oddziaływania. Częściową odpowiedzialność za jego degradację zrzuca się na dzikie gęsi, bytujące w północno-zachodnim plosie w okresie jesienno-zimowym (Mastyński 2007; Siepak 2001). Ulubionym i jedynym miejscem ich przebywania na jeziorze jest oddalony od szlaków turystycznych obszar wody pomiędzy wyspami Zamkową i Kopczysko (ryc. 1). Od końca lat osiemdziesiątych ubiegłego stulecia zimuje tu gęś zbożowa (Anser fabalis) i w mniejszej liczbie białoczelna (A. albifrons) (Bednorz 1997). Z niepublikowanych danych Polskiego Towarzystwa Ochrony Przyrody Salamandra wynika, że w latach 2004-2008 jednorazowo nocowało tu od 4 tys. do 8 tys. ptaków. Na podstawie wyników badań właściwości fizyczno-chemicznych wody z obu basenów misy, przeprowadzono analizę w celu wychwycenia zmian mogących świadczyć o wpływie gęsi na jezioro. Stwierdzono, że w okresie poprzedzającym przylot warunki termiczne i tlenowe wód na obu plosach były typowe dla stratyfikacji letniej (ryc. 4). W głębszym plosie południowym stratyfikacja była pełna, zaś w płytszym, północno-zachodnim, niepełna (epii metalimnion). Wyraźne uwarstwienie występowało też w przypadku wartości przewodności oraz zawartości azotu amonowego i fosforu całkowitego, których stężenia w obu basenach misy były zdecydowanie niższe w epilimnionie, w porównaniu do wód głębszych (Sobczyński, Joniak 2009c). Podobna pionowa zmienność właściwości chemicznych, typowa dla jezior eutroficznych (Wiśniewski 2004), występowała latem. Szczególnie ostro zaznaczały się gradienty stężeń mineralnych związków biogennych, co wynikało z intensywnej konsumpcji przez producentów pierwotnych (Lampert, Sommer 2001). Po przylocie gęsi, w końcu listopada 2008 roku, w warstwie powierzchniowej jeziora wyraźnie wzrosły stężenia azotu amonowego, azotynowego i fosforu całkowitego, co pozornie wskazywało na negatywne oddziaływanie ptaków. Zastrzeżenia budził jednak fakt, że jednakowy wzrost nastąpił w obu basenach misy. Oznacza to, że w jeziorze istniał inny mechanizm generujący wzbogacanie wód w związki biogenne. Na jego identyfikację pozwoliły prowadzone badania pionowych rozkładów stężeń substancji biogennych. Okazało się, że we wspomnianym okresie w jeziorze

58 Tadeusz Sobczyński, Tomasz Joniak Temp. ( o C), tlen (mg/l) 0 5 10 15 20 Stanowisko 1 Azot amonowy (mg N NH4 /l) 0 1 2 3 4 5 Fosfor ogólny (mg P/l) 0 0,2 0,4 0,6 0,8 Głębokość XII 1 1 1 IX 1 1 1 1 1 1 Stanowisko 2 Temp. ( o C), tlen (mg/l) 0 5 10 15 20 Azot amonowy (mg N NH4/l) 0 1 2 3 4 Fosfor ogólny (mg P/l) 0 0,2 0,4 0,6 0,8 XII Głębokość IX Ryc. 4. Pionowa zmienność temperatury, natlenienia, azotu amonowego i fosforu całkowitego w jeziorze w okresie przed przylotem (IX) i w czasie zimowania gęsi (XII) w plosie południowym (stanowisko 1) i północno-zachodnim (stanowisko 2) Oznaczenia liniowe: znacznik czarny i szary temperatura IX i XII; linia przerywana i ciągła tlen IX i XII)

Co zagraża ekosystemowi Jeziora Góreckiego? 59 występowała jesienna cyrkulacja wody, która doprowadziła do wyrównania stężeń związków mineralnych (w lecie skoncentrowanych w hypolimnionie) w całym słupie wody. Stąd wyraźny wzrost stężeń nutrientów w warstwie powierzchniowej (ryc. 4). Co ciekawe, podwyższeniu nie uległy stężenia rozpuszczonych fosforanów, co świadczy o ogromnym nań zapotrzebowaniu ze strony fitoplanktonu, mimo zmian fizycznych cech środowiska, a zwłaszcza spadku temperatury hamującej tempo metabolizmu (Joniak 2005). Należy zaznaczyć, że opisana zmiana warunków abiotycznych następuje w jeziorze cyklicznie, co potwierdziły badania z roku 2006. Chcąc określić rzeczywistą wielkość oddziaływania gęsi na jezioro, przeprowadzono eksperyment terenowy z zastosowaniem pułapek sedymentu (Sobczyński, Joniak 2009c). Analiza objęła badania bakteriologiczne oraz obciążenie związkami mineralnymi i materią organiczną w strefie nocowania ptaków, w odniesieniu do stanowiska kontrolnego w basenie południowym. Badania wykazały brak wyraźnych różnic wartości większości parametrów. Cześć z nich wykazywała wprawdzie minimalnie wyższe stężenia w strefie nocowania gęsi, ale generalnie obciążenie było bardzo niskie, a jakość wody była tam lepsza niż w plosie południowym. Fakt ten można powiązać zapewne częściowo z wymywaniem łatwo rozpuszczalnych form azotu i fosforu z pułapek. Nieco inaczej przedstawiały się wyniki badań bakteriologicznych, które wykazały większe zanieczyszczenie wód w strefie nocowania ptaków przez bakterie grupy coli i coli typu kałowego. Ogólna liczebność bakterii była jednak mała i ze względu na niską temperaturę wody nie stanowiła zagrożenia. Nie potwierdzono więc znacząco dużego, negatywnego wpływu zimujących na jeziorze dzikich gęsi na jakość wody. Obserwowany w okresie występowania ptaków wzrost stężeń pierwiastków biogennych w warstwie powierzchniowej był w dużej mierze spowodowany jesienną cyrkulacją wód. W jej wyniku stężenia związków mineralnych w całym słupie wody zostały ujednolicane, przez co do wód powierzchniowych docierały związki biogenne wcześniej skumulowane w hypolimnionie. Odczytywanie tych skądinąd wysokich koncentracji wyłącznie jako skutek bytowania gęsi, było oczywistym nieporozumieniem. Wyniki badań wskazują, że ekosystem Jeziora Góreckiego jest bliski lub osiągnął już stabilny stan niekorzystny, do zmiany którego nie wystarczą siły samej natury (Wiśniewski 2004). Głównym źródłem biogenów w wodzie jest zasilanie wewnętrzne z osadów dennych. W tej sytuacji jedynym sposobem poprawy stanu czystości jeziora jest rekultywacja, zmierzająca do odizolowania ładunków zdeponowanych w osadach. W ostatnim czasie pojawiła się propozycja dotleniania jeziora z pomocą aeratorów pulweryzacyjnych, napędzanych siłą wiatru. Urządzenia te są konstrukcjami stalowymi o dużych rozmiarach (wysokość około 10 m), w związku z czym ich instalacja niedopuszczalnie zmieniłaby krajobraz jeziora, będącego obszarem ochrony ścisłej. Ze skąpych danych literaturowych wynika, że przy

60 Tadeusz Sobczyński, Tomasz Joniak optymalnym wietrze (około 5 m s -1 ) aerator może wprowadzić do hypolimnionu maksymalnie do 12 kg tlenu na dobę (Podsiadłowski 2008; Konieczny, Podsiadłowski 2005). W świetle stwierdzonych deficytów tlenu i dużej rozległości strefy beztlenowej, jest to zdecydowanie za mało. Bardziej uzasadnione byłoby zastosowanie mniejszych i efektywniejszych aeratorów napędzanych energią elektryczną (Sadecka, Waś 2008). Poprawę stanu czystości można uzyskać również na drodze biomanipulacji, co wymaga poznania struktury biocenotycznej jeziora (Gołdyn, Mastyński 1998). Inną metodą rekultywacji jest inaktywacja fosforu za pomocą koagulantów opartych na związkach żelaza, glinu lub lantanu. Ze względu na silne deficyty tlenu najbardziej uzasadnione byłoby użycie preparatów bazujących na glinie. Wiąże się to jednak z koniecznością wprowadzenia do ekosystemu dużych ilości substancji chemicznej, co może doprowadzić do zmian właściwości abiotycznych środowiska, w tym ph, zasadowości oraz zawartości siarczanów lub chlorków. Generalnie jednak, wskutek obniżenia stężeń mineralnych form fosforu, zmniejszy się produkcja pierwotna fitoplanktonu, a tym samym ilość zawiesiny organicznej, przynosząc poprawę przezroczystości wody. PODSUMOWANIE Prowadzone na przestrzeni ostatnich siedemdziesięciu lat badania wód Jeziora Góreckiego wskazują na stały wzrost trofii. Proces postępuje, pomimo odcięcia wszystkich punktowych źródeł zanieczyszczeń oraz objęcia jeziora ochroną prawną. W świetle najnowszych badań wpływ zimujących dzikich gęsi na jakość wody jest nieznaczny, a za główną przyczynę pogarszania się jej stanu uznać należy wtórne zasilanie wewnętrzne z osadów dennych. Uwalniane z powierzchniowej warstwy osadu związki fosforu i azotu napędzają produkcję pierwotną, co wywołuje corocznie obfite zakwity glonów. Latem w jeziorze wykształca się stratyfikacja termiczno-tlenowa, z prześlenionym i prześwietlonym epilimnionem ubogim w bioprzyswajalne składniki biogenne oraz odtlenionymi, pozbawionymi światła, ale bogatymi w nutrienty wodami głębszymi. Wydzielanie fosforanów z osadów dennych jest stymulowane przez warunki silnie redukujące. Wszystkie obserwacje wskazują, że jezioro jest bliskie lub osiągnęło już stabilny stan niekorzystny, którego zmiana wyłącznie siłami natury jest niemożliwa. W tej sytuacji konieczne staje się opracowanie kompleksowej, wielokierunkowej koncepcji rekultywacji, uwzględniającej status prawny jeziora jako obszaru ochrony ścisłej. Powinna ona zakładać stymulowanie naturalnych procesów odnowy, przy minimalnej ingerencji w środowisko i krajobraz. Praca finansowana przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego jako projekt badawczy nr N305 022 32/1103.

Co zagraża ekosystemowi Jeziora Góreckiego? 61 LITERATURA Bednorz J. 1997: Ptaki Wielkopolskiego Parku Narodowego. Wyd. Bogucki, Poznań. Brzęk G. 1948: Studia limnologiczne nad zbiornikami wodnymi Wielkopolskiego Parku Narodowego pod Poznaniem. Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk. Pr. monograficzne nad przyrodą Wielkopolskiego Parku Narodowego pod Poznaniem. Tom II, z. 2, Poznań. Carlson R.E. 1977: A trophic state index for lakes. Limnol. Oceanogr. 22: 361-369. Carlson R.E. Simpson J., 1996: A coordinator s guide to volunteer lake monitoring methods. North American Lake Management Society. Dąmbska I., Burchard L., Hłądka M., Niedzielska E., Pańczakowa J. 1981: Hydrobiologiczne badania Jezior Wielkopolskiego Parku Narodowego. Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk. Wydział Matematyczno-Przyrodniczy, Pr. Kom. Biol., Warszawa-Poznań. Gołdyn R., Mastyński J. 1998: Biomanipulation in the Maltański Reservoir. Internat. Rev. Hydrobiol., 83: 393-400. Hermanowicz W., Dojlido J., Dożańska W., Koziorowski B., Zerbe J. 1999: Fizyczno-chemiczne badania wody i ścieków. Arkady, Warszawa. Joniak T. 2005: Struktura i funkcjonowanie ekosystemów jezior humusowych w Drawieńskim Parku Narodowym. Praca doktorska w Zakładzie Ochrony Wód UAM, Poznań. Konieczny R., Podsiadłowski S. 2005: Technika filmowa w badaniach aeracji pulweryzacyjnej. Inżynieria Rolnicza 10: 189-196. Lampert W., Sommer U. 2001: Ekologia wód śródlądowych. PWN Warszawa. Mastyński J. 2007: Klęska ekologiczna w Jeziorze Góreckim na terenie Wielkopolskiego Parku Narodowego. Komunikaty Rybackie, IRŚ, 5: 15-19. Podsiadłowski S. 2008: Wstępne badania aeratora pulweryzacyjnego, wyposażonego w system inaktywacji fosforu. [W:] Monitoring jakości wody i metody rekultywacji jezior w aspekcie gospodarki ochronnej parków narodowych. Materiały Szkoleniowe, Jeziory. Sadecka Z., Waś J. 2008: Nieinwazyjne metody poprawy jakości zbiorników wodnych perspektywa. [W:] Z. Sadecka, S. Myszograj (red.) Oczyszczanie ścieków i przeróbka osadów ściekowych. Oficyna Wydawnicza Uniwersytetu Zielonogórskiego, Zielona Góra: 247-260. Siepak J. 2001: Badania hydrochemiczne jezior Wielkopolskiego Parku Narodowego. [W:] L. Burchardt (red.) Ekosystemy wodne Wielkopolskiego Parku Narodowego. Wyd. Naukowe UAM, Poznań: 13-28. Sobczyński T. 2009: The effect of abiotic conditions on release of biogenic substances from bottom sediments. Oceanological and Hydrobiological Studies 38 (1): 45-53. Sobczyński T., Joniak T. 2008: Zmienność chemizmu wody w profilu pionowym jeziora jako efekt oddziaływania biocenozy i osadów dennych. Ekologia i Technika XVI (4): 170-176. Sobczyński T., Joniak T. 2009a: Sezonowa zmienność natlenienia wód jeziora eutroficznego w aspekcie przemian chemicznych stymulujących trofię. [W:] Diagnozowanie stanu środowiska. Metody badawcze prognozy. Pr. Kom. Ekol. Ochr. Środ. BTN tom III: 147-153. Sobczyński T., Joniak T. 2009b: Differences of the composition and contribution of phosphorus fractions in the bottom sediments of Góreckie Lake (Wielkopolska National Park). Environment Protection Engineering 35 (2): 89-95. Sobczyński T., Joniak T. 2009c: Czy dzikie gęsi są zagrożeniem dla Jeziora Góreckiego w Wielkopolskim Parku Narodowym? Ekologia i Technika XVII (1): 29-34. Szyper H., Romanowicz W., Gołdyn R. 2001: Zagrożenia jezior Wielkopolskiego Parku Narodowego przez czynniki zewnętrzne. [W:] L. Burchardt (red.) Ekosystemy wodne Wielkopolskiego Parku Narodowego. Wyd. Naukowe UAM, Poznań: 427-472. Wiśniewski R. 2004: Rekultywacja zbiorników wodnych. Od praktyki do teorii. [W:] R. Wiśniewski, J. Jankowski (red.) Ochrona i rekultywacja jezior. Materiały konferencyjne, Grudziądz: 239-245.

62 Tadeusz Sobczyński, Tomasz Joniak Zerbe J. Elbanowska H., Gramowska H., Adamczewska M., Sobczyński T., Kabaciński M., Siepak J. 1994: Ocena wpływu emisji fluoru i innych zanieczyszczeń na wody, roślinność i gleby na obszarze WPN i jego otuliny. [W:] L. Kozacki (red.) Geoekosystem Wielkopolskiego Parku Narodowego jako obszaru chronionego podlegającego antropopresji. Bogucki Wyd. Naukowe, Poznań: 89-135. WHAT THREATENS THE ECOSYSTEM OF GÓRECKIE LAKE IN WIELKOPOLSKI NATIONAL PARK? Summary The eutrophication of the Góreckie Lake is progressing despite the sources of pollutants having been cut off and despite the imposition of reservation protection on the lake. As the question on the real causes of that development has been raising more and more acutely, complex research on abiotic features of the lake water, which took into consideration the potentially negative influence of the wintering wild geese, has been carried out. In earlier studies, the influx of waste water from the children rehabilitation clinic in Jeziory has been pointed to as the main reason for the growing water trophy of the lake. However, the present research demonstrates that it is the secondary internal supply from the bottom sediments which constitutes now the most significant threat to the ecosystem of the lake. The analysis of the changes in physical and chemical qualities of the lake water indicates that the lake is close to or has already reached a stable unfavorable state which cannot be countered any more exclusively by the forces of nature.