,,PŁACZĘ I SZLOCHAM Z MIŁOŚCI DO CIEBIE 98 LAMENT IZYDY PO STRACIE UKOCHANEGO DZIEDZIC MŚCICIEL 111 HORUS ZWYCIĘŻA UZURPATORA SERCE NA SZALI 145 CZŁOWIEK BÓG PRZEKRACZA PRÓG WIECZNOŚCI BIBLIOGRAFIA 172 6 SPIS TREŚCI
EGIPT, CZYLI LOTOS KWIAT I ŁODYGA. OBA KRAJE Cywilizacja starożytnego Egiptu jest starsza od większości innych kultur, ukształtowała się około połowy IV tysiąclecia p.n.e. i trwała do IV wieku naszej ery, opierając się wpływom Greków i Rzymian, ulegając dopiero chrześcijaństwu, narzuconemu edyktem cesarza rzymskiego Teodozjusza. Ustanowienie nowej religii oznaczało dla Egiptu nie tylko koniec wielowiekowego trwania kultury faraońskiej, ale także stopniowe obracanie wniwecz dotychczasowego dorobku cywilizacyjnego. Zamykanie i burzenie świątyń, mordy dokonywane na kapłanach, grabieże piramid, zakaz uprawniania dawnych kultów religijnych, odejście od pisma koptyjskiego powodowało powolne zanikanie starożytnej tradycji, strącanie jej w niepamięć. Zanim jednak do tego doszło, Egipt, odgrodzony od sąsiednich krajów pustyniami i górami, rozwijał swoje zwyczaje nieprzerwanie przez prawie czterdzieści wieków, tworząc własny system polityczny, instytucjonalny i religijny niemalże bez wpływu z zewnątrz. Poza czynnikami geograficznymi, które sprzyjały niezależnemu rozwojowi cywilizacji egipskiej, o jej trwałości i budzących podziw osiągnięciach technicznych, naukowych i politycznych decydowała przede wszystkim religia. To właśnie wierzenia religijne i wynikające z nich zasady stanowiły najtrwalsze spoiwo tego narodu, który uznawał swych faraonów za bogów sprawujących ziemskie rządy i który ze szczególnym pietyzmem odnosił się do istniejącego porządku społecznego, uważając go za najdoskonalszy z możliwych i wierząc, że jest on dziełem boga-stwórcy świata. 7
W czasach najdawniejszych mieszkańcy doliny Nilu wyobrażali sobie swych bogów pod postacią roślin i, najczęściej, zwierząt. Były to przede wszystkim bóstwa opiekuńcze, którym przypisywano władzę nad poszczególnymi prowincjami, jakie istniały przed zjednoczeniem kraju, w okresie predynastycznym. Nie było wówczas jedynego obowiązującego dogmatu, a w każdym z ośrodków terytorialno-politycznych dominowało inne bóstwo, uważane za demiurga, i skupiona wokół niego rodzina bogów. Te odrębne, różnorodne tradycje religijne zaczęły się przenikać, a co więcej ścierać na skutek rywalizacji między prowincjami zarządzanymi przez teokracje, których celem było rozciągnięcie władzy na cały Egipt. Drobne państwa łączyły się bądź w wyniku walk, bądź też na drodze pokojowej, aż ostatecznie powstały dwa kraje Dolny i Górny Egipt. Dopiero po ich zjednoczeniu na tronie Egiptu zasiedli faraonowie potomkowie władcy królestwa Północy, boga sokoła Horusa, który pokonał swego rywala Seta panującego na Południu. Stolicą połączonego państwa zostało Junu (Grecy nazwali je później Heliopolis), miasto, w którym dominował kult boga Słońca. Chociaż Junu nie na długo zachowało swą rangę polityczną po rozpadzie unii i kolejnym zjednoczeniu utraciło status miasta stołecznego na rzecz Pe (Butu) przez następne dziesiątki wieków pozostawało jednym z najważniejszych ośrodków religijnych Egiptu, a wykształcony przez tamtejszych kapłanów system teologiczny i zwłaszcza kosmogonia rozprzestrzeniły się w całym kraju i przetrwały do czasów chrześcijańskich. Rywalizacje między prowincjami znajdowały odzwierciedlenie w religii gdy któraś z teokracji wywalczyła prymat w życiu politycznym, natychmiast nadawała swoim lokalnym dotąd bóstwom nadrzędną rolę w egipskim panteonie i choć nie wykluczała z niego pozostałych bogów czczonych w podbitych bądź w połączonych z nią państwach redukowała ich rolę, przypisując im pomniejsze funkcje. 8
Często też łączono kilka bóstw w jedno demiurg zwycięzców asymilował cechy lokalnego boga i przyjmował jego imiona dzięki czemu nowa władza zjednywała sobie przychylność ludności lub przynajmniej nie narażała się na opór sąsiadów przywiązanych do własnych bogów. W całym Egipcie czczono kilkaset bóstw, ale tylko niektóre zyskały z czasem charakter ponadlokalny. Kult większości z nich ograniczał się do granic dawnych prowincji, w których był pierwotnie praktykowany, nie znajdując odzwierciedlenia w żadnym z trzech najważniejszych systemów religijno-kosmogonicznych istniejących w Egipcie dynastycznym, po zjednoczeniu Północy i Południa. Heliopolitańska koncepcja powstania świata zakładała, że stwórcą wszechrzeczy był bóg Chepri-Re-Atum, który wyłonił się z wodnej prasubstancji zwanej Nun na wzgórzu Benben, po czym powołał do życia pozostałych bogów. Re ukształtował ziemię i przestrzeń kosmiczną, stworzył wszelkie żywe istoty rośliny i zwierzęta, a także człowieka, który powstał z jego łez. Demiurg stał na czele panteonu, przewodząc Wielkiej Dziewiątce Enneadzie, którą tworzyli bóg powietrza Szu, bogini wilgoci Tefnut, bóg ziemi Geb, bogini nieba Nut i jej dzieci: dziki i groźny Set władający burzami bóg pustyni, król Górnego Egiptu, jego brat Ozyrys bóg płodnej natury, Pan Podziemia, władca Krainy Umarłych, jego żona Izyda bogini miłości i magii, królowa Egiptu, patronka rodziny oraz jej bliźniacza siostra Neftyda, żona Seta. Synem Ozyrysa i Izydy był Horus, jeden z naczelnych bogów Egiptu, z którym utożsamiał się każdy monarcha. Poza koncepcją heliopolitańską w religii Egiptu dużą rolę odgrywały dwie inne kosmogonie: memficka, według której stwórcą świata był bóg Ptah, dokonujący aktu kreacji za pomocą słowa, oraz hermopolitańska, wykształcona w środkowoegipskim ośrodku religijnym zwanym Miastem Ośmiu (grecka nazwa Hermopolis), zakładająca, 9
że zalążkiem świata było jajo stworzone przez cztery pary pierwotnych bóstw, z którego wykluł się demiurg Atum. Oto jej krótka wersja: Przed stworzeniem świata, gdy nie było jeszcze gwiaździstego nieba ani ziemi, gdy żadna żywa istota nie zakłócała odwiecznej kosmicznej ciszy, gdy nie było słońca opromieniającego wszystko swym światłem, był tylko ten, który powstał pierwszy bezkresny, ciemny, zimny praocean. W jego leniwych wodach pływała razem obdarzona twórczymi siłami ósemka bóstw, cztery pary męskich żab i płodnych węży, które dały początek wszechrzeczy. Nazywały się Nun i Naunet, Heh i Hauhet, Kuk i Kauket oraz Amon i Amaunet. Gdy ósemka, która była niczym nieprzenikniona noc, tajemnica i wieczność, połączyła się, zniosła pierwotne jajo i złożyła je w ciemnościach. Z niewidocznego jaja wykluł się ptak światłości, pierwszy widzialny byt Atum-Gęgacz, stwórca ładu. Wynurzył się z praoceanu na Wyspie Pożogi i wydając z siebie donośny gęgot, przerwał nieprzeniknioną dotąd ciszę panującą w otchłani niebytu. Tym dźwiękiem dał początek życiu. W dalszej części kosmogonia hermopolitańska jest zbieżna z heliopolitańską Atum stwarza pozostałych bogów i kreuje świat, tak jak uczynił to demiurg Re. Religia starożytnego Egiptu kształtowała się głównie pod wpływem środowiska i klimatu. Nasłoneczniony, położony symetrycznie po obu brzegach Nilu kraj zamieszkiwali ludzie, którzy nade wszystko czcili słońce, wierząc, że wyłoniło się ono z praoceanu. Rytm ich życia wyznaczał ruch tarczy słonecznej po niebie, z którego nauczyli się przewidywać wylewy świętej rzeki. Od niej bowiem zależał ich byt. Przy stałym świetle słonecznym i braku deszczu Nil jawił się Egipcjanom jako dobroczyńca, który co roku przynosił na ich pola urodzajny czarnoziem i wypłukane z gór minerały. Na użyźnionej nilowym mułem ziemi uprawiali zboża, warzywa i owoce, a zbiory pozwalały im 10
przetrwać kilkumiesięczny okres suszy. Nic więc dziwnego, że uważali Nil za bóstwo. Gdy doszło do zjednoczenia kraju pod egidą Północy, zasadniczą rolę w wierzeniach Egipcjan zaczął odgrywać Horus, a każdy z faraonów stawał się jego ziemskim wcieleniem. W tym samym czasie ukształtowała się też dualistyczna koncepcja państwa podzielonego na Górny i Dolny Egipt. Jako źródło różnorodnych opozycji znajdowała ona odbicie w religii, która ugruntowywała przeświadczenie, że współistnienie przeciwnych, ale uzupełniających się pierwiastków czy sił jest koniecznym elementem świata, niezbędnym do zachowania jego odwiecznego porządku, który Egipcjanie nazywali maat. Tak jak Dolny Egipt potrzebował Górnego, tak ziemie w dolinie żyły dzięki wodzie, która spływała z Południa. Tak jak żuławy potrzebowały pustyni, która odgradzała je od niepożądanych sąsiadów, tak ład współistniał z chaosem, ciemność z jasnością, dobro ze złem, życie ze śmiercią. Oto kilka przykładów takich opozycji, obecnych w wierzeniach i mitologii starożytnego Egiptu. Nun, czyli Chaos ciemna, zimna i nieruchoma woda, z której na początku świata wyłonił się demiurg, była przez Egipcjan uważana także za stan końcowy, ku któremu zmierza życie. Świat znów powróci do prazasady, z której wyszedł ostrzegał stwórca Re, pytany, jak długo będzie trwało życie na ziemi. W Nun tkwił pierwiastek boski, ponieważ z niego powstało życie, tak więc współistnienie jasnego świata i chaosu było wiecznym wzajemnym przenikaniem się sacrum i profanum. Nun, pojmowany jako niebyt, nieład, nieświadomość, stanowił naturalne przeciwieństwo maat ładu, porządku, zorganizowania, świadomości. Nun był utożsamiany z ciemnością zagrażającą jasnemu światu, otaczającą ziemię, mogącą w każdej chwili na powrót pogrążyć wszystko w chaosie, burząc maat, czyli kosmiczny i przyrodniczy porządek oraz sprawiedliwe zasady gwarantujące trwanie państwa faraonów. 11
W odmętach Nun zamieszkiwał wąż Apop odwieczny wróg jasności, czyli Słońca, jego najgroźniejszy adwersarz. Co noc zaczajał się na barkę boga Re, przemierzającego ze swym orszakiem nocne niebo (podziemie), usiłując pożreć go i pozbawić świat światła niezbędnego do życia. Choć wychodził z tej walki pokonany, a krew wyciekająca z jego posiekanego cielska barwiła na czerwono ranne niebo, każdej kolejnej nocy znów czyhał na Słońce. Bóg płodności Ozyrys władał żyzną Deltą, jego bezpłodny brat jałową pustynią. Ozyrys symbolizował życie, wieczne odradzanie się natury, urodzajność ziemi karmionej nilowym mułem, a Set spalone piaski, brak cienia, śmierć, którą zresztą zadał podstępnie bratu. Prawowitym spadkobiercą Ozyrysa, jego dziedzicem na tronie Egiptu był Horus, syn, którego miał z Izydą, jednak przez osiemdziesiąt lat sukcesji tej sprzeciwiał się uzurpator Set. Historia ich walki to ilustracja wiecznego zmagania się dobra ze złem, uczciwości ze zdradą, prawdy z kłamstwem, prawa z bezprawiem. Życie Egipcjanina było wędrówką ku wiecznej szczęśliwości, którą pod pewnymi warunkami znajdował po śmierci. Jeśli przestrzegał zasad ustanowionych przez bogów, jeśli mówił i czynił maat, jeśli jego ciało zostało odpowiednio zakonserwowane, na sądzie ostatecznym uznawano go za błogosławionego i odsyłano na Pola Jaru, gdzie wiódł beztroskie życie, korzystając z wszelkich przyjemności, które cenił za życia. Mieszkańcy kraju nad Nilem kochali życie, a Egipt uważali za najwspanialsze miejsce na ziemi. I chyba właśnie dlatego dokładali tak wielu starań, chociażby mumifikując zwłoki, aby po śmierci zapewnić sobie kontynuację ziemskiej egzystencji w jeszcze doskonalszym świecie w raju. Te i inne opozycje powstały w świadomości Egipcjan nie tylko pod wpływem czynników politycznych, związanych z jednoczeniem państwa. Swoje źródło mają one zwłaszcza w obserwacji natury, śro- 12
dowiska, klimatu. Egipcjanie porównywali swój kraj z lotosem: żyzną, łagodną, równinną Północ nazywali kwiatem, a nieurodzajne, spalone słońcem, ostre Południe łodygą, która go żywiła, ponieważ stamtąd Nil spływał do delty. Takie przeciwieństwa znajdowały swoje odzwierciedlenie w dualistycznej koncepcji świata i życia, a co za tym idzie także w mitologii. I właśnie ilustrujące je aspekty i motywy szczególnie interesowały autorkę zbeletryzowanych podań o bogach Egiptu. Zamiarem autorki nie było charakteryzowanie religii, wierzeń ani kultów starożytnych Egipcjan. Nie sposób tego dokonać w niniejszym wprowadzeniu nawet w skrócie. Teologia państwa faraonów jest zjawiskiem tak obszernym, a przy tym tak skomplikowanym, że od kilku wieków stanowi niewyczerpany przedmiot badań naukowców wielu dziedzin. Celem autorki nie było również wyliczanie różnic między mitem a wierzeniami zawartymi w doktrynie. Dość powiedzieć, że tak jak w wypadku innych podań opowiadających o bogach, mity egipskie są wtórne wobec wierzeń i powstały na podstawie istniejących wcześniej legend, początkowo funkcjonujących w przekazie ustnym, rozpowszechnionych i utrwalonych za pomocą pisma. Ich znamienną cechą, tym, co różni je od najlepiej nam znanych mitów greckich i rzymskich, jest to, że ich bohaterami są wyłącznie bogowie. W mitach egipskich nie ma herosów na podobieństwo Heraklesa, Odyseusza czy Eneasza, a ludzie, jeśli już jest o nich mowa, pojawiają się jako anonimowa zbiorowość, tło wydarzeń, w których udział biorą bogowie. Przedstawione podania pochodzą z najbardziej rozpowszechnionego kręgu mitów heliopolitańskiego i ozyriańskiego. 13
BOSKIE KICHNIĘCIE ŚWIETLISTEGO RE MIT KOSMOGENICZNY Z JUNU Gdy światłość spała otulona ciemnymi wodami niezmierzonego oceanu, nie było nic poza chaosem, choć wszystko w nim już było, co miało powstać w widzialnym świecie. Ten ocean bez dna zwał się Nun i choć był bezkształtny i nieuporządkowany, tkwiły w nim boskie siły stwórcy i wszelkie pierwiastki, z których uformowany miał zostać świat. Najpierw bóg Re stworzył się sam z siebie. Obudził się po nieskończenie długim śnie i wyłonił z chaosu jako doskonałość. Wraz z nim, i za jego sprawą, pośrodku niebytu ukształtował się pierwszy ląd, wzgórze Benben, na którym stanął bóg w swej ucieleśnionej postaci. Ogarnąwszy wzrokiem bezkresne wody chaosu, Re poczuł się samotny. Wokół skrawka lądu, na którym spoczął bóg, nadal rozciągał się nieujarzmiony żywioł, kryjący w sobie tworzywo przyszłego świata, ale i groźne moce ciemności mogące na powrót pogrążyć go w niebycie. Wówczas Re postanowił dokonać dzieła stworzenia i nadać postać wszelkim swoim myślom i wyobrażeniom. Najpierw zapragnął powołać do istnienia pozostałe bóstwa, aby wraz z nim sprawowały władzę nad światem. Będąc najpierwszym z bogów, Re nie miał towarzyszki, która dałaby mu potomstwo, jednak cała płodność wszechświata tkwiła w nim. Połknął zatem swoje boskie nasienie i oczekując narodzin upragnionych dzieci, począł wypełniać świat jasnością i obmyślać plan czekającego go dzieła. Gdy odwieczną ciszę przerwało kichnięcie zadumanego demiurga, na wzgórzu, obok ojca, pojawiły się boskie bliźnięta. Z tchnienia, jakie wydobyło się z nosa stwórcy, uformował 14 BOSKIE KICHNIĘCIE ŚWIETLISTEGO RE MIT KOSMOGENICZNY Z JUNU
się Szu, bóg powietrza, a ze śliny, jaka wytrysnęła z ust Re, powstała bogini wilgoci, Tefnut. Lwiogłowy Szu, dawca życiodajnego wiatru, ten, który przynosi ciemności światło słoneczne, w przyszłości miał walczyć z nieprzyjaciółmi swego ojca, a także wypełnić orzeźwiającym powietrzem pustkę między ziemią a niebem, aby zapewnić możliwość oddychania wszystkim żywym istotom. Rolą jego siostry i zarazem małżonki, lwicy Tefnut, która była pierwszym bytem niewieścim powołanym przez Re, miało się stać utrwalanie świata tworzonego przez jej ojca, stanie na straży boskiego porządku maat i karanie tych, którzy się jemu sprzeniewierzają. Pierwsza para bóstw dała początek następnym ich pokoleniom. Poślubiwszy swą siostrę, Szu posiadł ją i spłodził z nią Geba ziemię i Nut niebo. Piękna Nut o gwiaździstej postaci i jej przepełniony życiodajnymi mocami brat przywarli do siebie w miłosnym uścisku, powołując do życia piątkę dzieci: Ozyrysa skończone piękno i Izydę ideał cnót, którzy pokochali się już w łonie swej niebiańskiej matki, rudowłosego Seta, boga walki i pustyni oraz Neftydę, bliźniaczkę Izydy, i wreszcie Horusa starszego. Odtąd Wielka Dziewiątka bogów miała wspólnie ustanawiać ład na świecie. Na rozkaz Re błękitna bogini nieba wygięła swe nagie ciało i formując z niego łuk, wsparta stopami i rękami na Gebie, oddzieliła powstający świat od chaosu, wyznaczając granice jasności i mroku. Odtąd miała każdego ranka rodzić barkę swego boskiego dziadka, który pod postacią skarabeusza, jako Re-Chepri, wytaczał tarczę słoneczną na nieboskłon. Świecąc za dnia, Re opromieniał wszystko, co powołał do życia, a wieczorem zachodził za horyzont jako Re-Atum i połykany przez Nut, nocną barką przemierzał podziemie, gdzie w asyście swego królewskiego orszaku walczył z demonami i ożywiał dusze zmarłych. Następnie Re stworzył ojca wszystkich rzek Nil, źródło życia biorące swój początek z Nun, i ochrowe piaski pustyni pozbawione BOSKIE KICHNIĘCIE ŚWIETLISTEGO RE MIT KOSMOGENICZNY Z JUNU 15