124 Fot. Muzeum Sportu i Turystyki Dążenia zjednoczeniowe polskiego ruchu sportowego wyraził dobitnie I Zjazd Polskich Stowarzyszeń Sportowych i Gimnastycznych, który odbył się we wrześniu 1918 roku w Warszawie.
Historia sportu 125 Wiek XIX był wiekiem gimnastyki, wychowania fizycznego i higieny, a przełom XIX i XX stulecia zapoczątkował wiek sportu i turystyki. Powstanie i działalność polskich związków sportowych (I) Przełom wieku XIX i XX Viribus unitis. Na przełom wieków XX i XXI, pierwszą dekadę bieżącego stulecia, przypadają jubileusze 80-, 90-lecia licznych polskich związków sportowych. Autorzy szeroko opisują tło historyczne, przypominają warunki i okoliczności powstania, programy i pierwsze lata działalności organizacji polskiego ruchu sportowego (stowarzyszeń, klubów, związków sportowych) i ruchu olimpijskiego. Wydzielają tu dwa okresy: przełom XIX i XX wieku kiedy Polska była pod trzema zaborami (część I) oraz pierwsze lata Polski Niepodległej (1918-1925) (część II). Opisują je korzystając z materiałów źródłowych i piśmiennictwa na temat dziejów polskiego ruchu sportowego i olimpijskiego oraz działalności organizacyjno-związkowej. SŁOWA KLUCZOWE: historia sportu struktura organizacyjna polskiego sportu polskie związki sportowe. Sport Wyczynowy 2007, nr 7-9/511-513
126 Wstęp 1 Encyklopedie des Sports. Paris 1924, t. I i II; Geschichte des Sports aller Völker und Zeiten. Leipzig 1926; P. C. Mc Intosh, Physical Education in England since 1800. London 1952; R. Wroczyński, Powszechne dzieje wychowania fizycznego i sportu. Wrocław-Warszawa 1985; W. Lipoński, Humanistyczna Encyklopedia Sportu. Warszawa 1987. Podstawowe formy i struktury organizacyjne współczesnego sportu w Europie ukształtowały się w XIX i początkach XX wieku. Za przykładem klubów angielskich w większości krajów europejskich powstawały wówczas stowarzyszenia sportowe, prowadzące działalność w jednej lub kilku dyscyplinach sportu. Nawiązywały one często do rodzimych, narodowych, tradycji sportowych, sięgających niekiedy odległej przeszłości, choć funkcjonowały już w zupełnie nowych warunkach gospodarczo-społecznych i kulturowych. Z inicjatywy tych klubów i stowarzyszeń tworzono następnie wyższe szczeble systemu organizacyjnego sportu ogólnokrajowe związki sportowe w poszczególnych dyscyplinach sportu, które ujednolicały zasady i przepisy oraz przeprowadzały zawody o mistrzostwo kraju. 1 Burzliwie rozwijający się sport w niektórych krajach europejskich już w drugiej połowie XIX wieku nawiązywał kontakty międzynarodowe. Doprowadziło to do powołania międzynarodowych federacji sportowych, unifikacji regulaminów i przepisów sportowych oraz organizacji mistrzostw Europy i świata, a w roku 1894 do utworzenia Międzynarodowego Komitetu Olimpijskiego i wskrzeszenia igrzysk olimpijskich (1896). 2 Sprzyjał temu zrodzony wcześniej na przełomie XVIII i XIX wieku ruch gimnastyczny oraz wychowanie fizyczne stopniowo wprowadzane do programów wszystkich typów szkół. Obowiązkowymi ćwiczeniami fizycznymi objęta została prawie cała młoda generacja, co podniosło stan jej zdrowia i sprawności fizycznej. 3 W drugiej połowie XIX wieku zaczęła się na szerszą skalę rozwijać bliska sportowi turystyka, a w końcu XIX wieku pojawiły się pierwsze formy sportu rekreacyjnego i żywiołowo rozwijający się na tle ruchu emancypacyjnego sport kobiet. 4 Sport zyskiwał coraz większą powszechność i akceptację różnych środowisk społecznych. Zapanowała swoista moda na sport, popularyzowany przez prasę i specjalistyczne wydawnictwa. 2 G. Młodzikowski, Genealogia społeczna i klasowe funkcje sportu w latach 1860-1928. Warszawa 1970; G. Młodzikowski, Olimpiady ery nowożytnej. Warszawa 1984; Pierre de Coubertin, Przemówienia. Pisma. Pisma różne i listy. Wstęp, wybór i opracowanie G. Młodzikowski. Warszawa 1994; W. Lipoński, Olimpizm dla każdego. Poznań 2000. 3 W. Gniewkowski, Rozwój głównych europejskich systemów wychowania fizycznego i ich wpływ na kształtowanie się systemu wychowania fizycznego w Polsce (od Oświecenia do 1939). Warszawa 1972. 4 M. Demel, W. Humen, Wprowadzenie do rekreacji fizycznej. Elementy historii, teorii i metodyki. Warszawa 1970; Z. Kulczycki, Zarys historii i turystyki w Polsce. Warszawa 1970; M. Rotkiewicz, Rozwój społecznych organizacji sportu kobiet w Polsce [w:] Sport w życiu kobiety. Warszawa 1995, s. 69-79.
Powstanie i działalność polskich związków sportowych (I). Przełom wieku... 127 Należy więc zgodzić się ze spotykanym w piśmiennictwie określeniem, że wiek XIX był wiekiem gimnastyki, wychowania fizycznego i higieny, a przełom XIX i XX stulecia zapoczątkował wiek sportu i turystyki, które przeżywają do dziś dynamiczny rozwój i stanowią integralny składnik współczesnej cywilizacji. Sport polski przeszedł takie same etapy rozwoju swej struktury organizacyjnej jak europejski: od stowarzyszenia (klubu) do ogólnokrajowego związku sportowego i Polskiego Komitetu Olimpijskiego oraz stopniowego wchodzenia na arenę międzynarodową. Działo się to jednak w porównaniu do wielu krajów europejskich znacznie później, bo dopiero w końcu XIX i w pierwszym dwudziestopięcioleciu XX stulecia. Opóźnienie rozwoju polskiego sportu spowodowane było wieloma czynnikami. Do najważniejszych należały: brak przez ponad sto lat państwowości polskiej i podział ziem polskich między trzech zaborców, prowadzących dyskryminacyjną politykę wobec narodu polskiego. Rozwój wychowania fizycznego i sportu na ziemiach polskich w XIX i początkach XX wieku odbywał się w trudnych warunkach niewoli narodowej i uzależniony był od sytuacji politycznej i gospodarczo-społecznej w poszczególnych zaborach. Był nierównomierny w zakresie terytorialnym, chronologicznym, stanu upowszechniania oraz miejsca i roli w życiu ówczesnego społeczeństwa. Jednak mimo licznych ograniczeń zdołano w dziedzinie wychowania fizycznego i sportu przed 1918 rokiem wiele dokonać, co zaowocowało szybkim ich rozwojem tuż po odzyskaniu przez Polskę niepodległości. Na przełomie XIX i XX wieku wprowadzono do polskich szkół choć w ograniczonym zakresie obowiązkowe ćwiczenia fizyczne w formie lekcji gimnastyki i opracowano podstawy programowo-metodyczne szkolnego wychowania fizycznego. Przyczyniły się do tego szczególnie środowiska lekarskie i nauczycielskie, które od połowy XIX stulecia prezentowały publicznie swoje stanowisko w tej kwestii na zjazdach lekarzy i przyrodników polskich, 5 na kongresach pedagogicznych 6 oraz na łamach fachowych pism lekarskich i pedagogicznych, np. w Zdrowiu, Szkole, Muzeum i w praktycznej działalności społecznej w dziedzinie wychowania fizycznego. Staraniom i zabiegom o wprowadzenie do szkół obowiązkowych ćwiczeń fizycznych towarzyszył rozwój różnych form pozaszkolnego wychowania fizycznego, które uzupełniało działalność szkół, a niekiedy ją zastępowało. Na szeroki pozaszkolny ruch w dziedzinie wychowania fizycznego składała się działalność: zakładów, instytutów i szkół gimnastycznych, funkcjonujących w Polsce 5 M. Rotkiewicz, S. Wilk, Wychowanie fizyczne i higiena szkolna w świetle zjazdów i wystaw lekarzy i przyrodników polskich (1869-1914). Wychowanie Fizyczne i Sport 1986, nr 3, s. 81-98. 6 M. Rotkiewicz, K. Hądzelek, Problematyka wychowania fizycznego na zjazdach nauczycielskich i kongresach pedagogicznych [w:] Ku tożsamości pedagogiki kultury fizycznej. Warszawa 1993, s. 7-19.
128 już od lat trzydziestych XIX wieku, których najlepszym przykładem może być Zakład Gimnastyki Szwedzkiej i Masażu Heleny Kuczalskiej w Warszawie (1892); towarzystw gimnastycznych, zwłaszcza Towarzystwa Gimnastycznego Sokół, działającego od roku 1867 głównie w Galicji i na ziemiach zaboru pruskiego, a później także w Królestwie Polskim i w skupiskach Polaków za granicą; takich instytucji, jak Park dr Henryka Jordana w Krakowie (1889), Ogrody Gier i Zabaw Ruchowych im. W. E. Raua w Warszawie (1899), Park Towarzystwa Zabaw Ruchowych we Lwowie (1909) oraz powstające na ich wzór placówki w innych miastach polskich, popularyzujące zabawy ruchowe i gry sportowe na otwartej przestrzeni oraz organizujące popisy i zawody w różnych dyscyplinach sportu; stowarzyszeń i klubów sportowych, harcerstwa, organizacji turystycznych i krajoznawczych. W tych ośrodkach i stowarzyszeniach rodziły się oryginalne koncepcje i programy organizacyjno-szkoleniowe, które stały się ważnym składnikiem kształtującego się wtedy polskiego systemu Szczególną rolę w dążeniach do zjednoczenia polskiego ruchu wychowania fizycznego i sportu odegrało Towarzystwo Gimnastyczne Sokół, działające od roku 1867 najpierw w Galicji, później także w Królestwie Polskim. Przodownictwo Związku Sokolego z 1910 roku siedzą: W. Osiadacz, dr K. Czarnik, dr X. Fiszer, S. Biega, dr K. Wyrzykowski stoją: F. Czaykowski, dr K. Panek, A. Wallek, W. Janikowski (fot. Muzeum Sportu i Turystyki).
Powstanie i działalność polskich związków sportowych (I). Przełom wieku... 129 wychowania fizycznego, rozwijanego w okresie dwudziestolecia międzywojennego. Ukształtowały się w tym czasie trzy typy instytucji kształcenia nauczycieli wychowania fizycznego: kursy dla kandydatów na nauczycieli gimnastyki, prowadzone przez Towarzystwo Gimnastyczne Sokół (1883), Studium Wychowania Fizycznego przy Uniwersytecie Jagiellońskim, założone przez prof. Henryka Jordana jako dwuletni kurs naukowy dla kandydatów na nauczycieli gimnastyki (1895), oraz dwuletnia Warszawska Szkoła Gimnastyki Szwedzkiej i Masażu Heleny Kuczalskiej (1906), mająca być w zamierzeniach twórczyni miniaturą Królewskiego Centralnego Instytutu Gimnastycznego w Sztokholmie. Koncepcją programową i poziomem procesu dydaktycznego nie ustępowały one zagranicznym ośrodkom kształcącym nauczycieli wychowania fizycznego. Nastąpił również ożywiony rozwój metodyki wychowania fizycznego, pojawiły się dążenia reformatorskie i początki podstaw teoretycznych wychowania fizycznego, co znalazło wyraz w dziełach, wydawnictwach, rozprawach i publikacjach oraz wystąpieniach na konferencjach, kongresach krajowych i międzynarodowych wybitnych polskich metodyków i teoretyków wychowania fizycznego. W tym też czasie formułowano założenia programowe szkolnego wychowania fizycznego oraz próbowano określać zadania mającego się odrodzić państwa w sprawach wychowania fizycznego i sportu. Świadczą o tym prace: Eugeniusza Piaseckiego, Zasady wychowania fizycznego (1904); Stanisława Karpowicza, Zabawy i gry jako czynnik wychowawczy (1905); Tadeusza Szulca, O wychowaniu fizycznym ze stanowiska teoretycznego i w zastosowaniu praktycznym (1913); Stefana Karp-Rottermunda: Program wychowania fizycznego w szkole polskiej. Zadania państwa polskiego w sprawie wychowania fizycznego (1917). Głównym celem, jaki przyświecał wówczas wychowaniu fizycznemu i który eksponowali ówcześni liderzy kultury fizycznej w Polsce, było zdrowie narodu i jego sprawność fizyczna i umysłowa, a wszystkie dziedziny kultury fizycznej od obowiązkowego wychowania fizycznego po sport i rekreację traktowane były jako czynnik ochrony potencjału biologicznego narodu, zagrożonego w swym samodzielnym bycie. Cele te były prezentowane nie tylko w periodykach lekarskich, pedagogicznych i specjalistycznych Przewodniku Gimnastycznym Sokół (1881), Przeglądzie Gimnastycznym (1897), Sokole (1902) i Ruchu (1906), ale podejmowała je również prasa codzienna, zwłaszcza krakowska, lwowska i warszawska. 7 Te inicjatywy, działania i osiągnięcia okresu poprzedzającego wybuch pierwszej wojny światowej umożliwiły mimo pewnych ograniczeń w latach wojennych kontynuację aktywności środowisk lekarskich i pedagogicznych na polu wychowania fizycznego, prowadzenie prac nad przygotowaniem programu 7 B. Tuszyński, Prasa i sport 1881-1981. Warszawa 1981.
130 wychowania fizycznego w Polsce niepodległej, tworzenie komórek organizacyjnych wychowania fizycznego w powstających resortach oświaty i wychowania, zarówno w Krakowie, jak i w Warszawie. Właśnie wtedy ukształtowały się w Polsce podstawy systemu wychowania fizycznego, opartego na dwugodzinnych obowiązkowych lekcjach gimnastyki oraz dobrowolnych zajęciach, prowadzonych w pozaszkolnych ośrodkach gier i zabaw ruchowych. Przygotowane koncepcje i programy wychowania fizycznego przedstawiono na zjazdach nauczycielskich w przededniu odzyskania niepodległości: w styczniu 1918 roku w Krakowie i w sierpniu 1918 roku w Piotrkowie. Zostały one uchwalone na Sejmie Nauczycielskim w kwietniu 1919 roku w Warszawie. Miało to istotne znaczenie dla dalszego rozwoju wychowania fizycznego w Polsce. U progu II Rzeczypospolitej, w okresie kształtowania się ustroju szkolnego, wskazywały na duże znaczenie ćwiczeń fizycznych w procesie wychowania młodego pokolenia i potrzebę szerokiego ich uwzględniania w programach wszystkich typów szkół. 8 8 Działania te, które w skrócie zostały przypomniane, doczekały się wielu publikacji źródłowych i licznych opracowań monograficznych, do których w tej części pracy trudno byłoby się w przypisach odwoływać, jest ich bowiem zbyt wiele. Ich zestawienie można znaleźć w wielu opracowaniach, a przede wszystkim w podręcznikach: J. Gaj, K. Hądzelek, Dzieje kultury fizycznej w Polsce. Poznań 1997 i Zarys historii sportu w Polsce 1867-1997. Gorzów Wlkp. 1999. Pod red. J. Gaja i B. Woltmanna. Sport w Polsce na przełomie XIX i XX wieku W rozwoju sportu polskiego do roku 1918 można wyróżnić dwa etapy: 1) powstanie w drugiej połowie XIX wieku stowarzyszeń sportowych, opartych na wzorach organizacyjnych arystokratycznych towarzystw hippicznych i myśliwskich; 2) rozwój ruchu klubowego w pierwszych latach XX stulecia w Galicji, Królestwie Polskim i Wielkopolsce, skupiającego przede wszystkim młodzież szkolną i akademicką. 9 W tym czasie uprawiano już wiele dyscyplin sportu letnich i zimowych. Pionierską rolę odegrały: hippika, kolarstwo, wioślarstwo, pływanie, szermierka, tenis ziemny, piłka nożna, koszykówka, hokej na trawie, lekkoatletyka, łyżwiarstwo, narciarstwo i saneczkarstwo. W zasadzie do roku 1918 zdołano upowszechnić w Polsce większość ze znanych dziś i uprawianych dyscyplin sportu. Szybko rozwijała się także turystyka: piesza, kolarska, gór- 9 W. Ferens, Powstanie pierwszych zrzeszeń sportowych w Warszawie. Wychowanie Fizyczne i Sport 1957, t. I, s. 244-284; Z. Grot, J. Gaj, Zarys dziejów kultury fizycznej w Wielkopolsce. Poznań 1973; W. Lipoński, Kultura fizyczna w Poznaniu 1793-1918 [w:] Dzieje Poznania. Poznań 1994, t. II; R. Wryk, Akademicki Związek Sportowy 1908-1939. Poznań 1990; R. Wasztyl, Wychowanie fizyczne i sport w Krakowie w latach 1773-1890. Kraków 1993; K. Hądzelek, Wpływ tradycji na rozwój kultury fizycznej w Polsce. Z dziejów kultury fizycznej. Gorzów Wlkp. 1996, s. 53-63. Praca zbiorowa pod red. B. J. Kunickiego i B. Woltmanna.
Powstanie i działalność polskich związków sportowych (I). Przełom wieku... 131 Kluby sportowe otwarcie podkreślały swój narodowy charakter. Na zdjęciu drużyna piłkarzy Cracovii po zwycięstwie nad Rapidem Wiedeń (2:1) (fot. Muzeum Sportu i Turystyki). ska i wodna. Pod koniec XIX wieku sport zaczęły uprawiać Polki, zwłaszcza kolarstwo i wioślarstwo. Panie nie mogły być jednak członkiniami towarzystw męskich. W roku 1912 zostało utworzone pierwsze samodzielne stowarzyszenie żeńskie, Warszawski Klub Wioślarek. 10 Stowarzyszenia i kluby sportowe prowadziły wieloraką działalność: sportową wyczynową i turystyczną, kulturalną, oświatową, narodowo-patriotyczną i społeczno-polityczną. Propagowały kultywowanie i rozwijanie narodowych gier i zabaw ruchowych oraz sportów. Próbowano też zastępować polskimi nazwami obcojęzyczną terminologię sportową, w czym pomóc miały 10 M. Rotkiewicz, Warszawski Klub Wioślarek. Wychowanie Fizyczne i Higiena Szkolna 1986, nr 6, s. 223-226. liczne akcje prasowe. Poszukiwano nawet polskiej nazwy dla terminu sport. Znany teoretyk wychowania fizycznego i sportu Eugeniusz Piasecki lansował zasady tzw. polskiej piłki nożnej. 11 Pojawiły się polskie nazwy gier zespołowych, jak: koszykówka, siatkówka, szczypiorniak. Nazwami Korona, Polonia, Orzeł Biały podkreślano polski charakter klubów, a stroje sportowe zawodników miały często barwy biało-czerwone. W pierwszych latach XX wieku, przy okazji różnych imprez sportowych, demonstrowano nie tylko odrębność i świadomość narodową, polskość organizacji sportowych, ale również gotowość walki o niepodległość 11 E. Piasecki, Piłka nożna polska. Przyczynek do kwestii wychowania fizycznego narodowego. Ruch Warszawa 1906, zeszyt 14-16.
132 kraju. 12 Przykładem mogą tu być zloty Sokoła, zwłaszcza Zlot Grunwaldzki Sokoła w 1910 r. w Krakowie, wokół którego podjęto szeroką akcję na rzecz jedności i siły narodowej. 13 Konsekwencją takiego stanowiska był liczny udział przedstawicieli organizacji wychowania fizycznego i sportu w Powstaniu Wielkopolskim, akcjach plebiscytowych i powstaniach śląskich. Ważną rolę odegrały polskie organizacje sportowe na tzw. pograniczu, na Warmii i Mazurach, gdzie sama przynależność do polskiego klubu sportowego była równoznaczna z walką o polskość. 14 W tym okresie miały miejsce próby zjednoczenia polskiego ruchu sportowego i tworzenia ponadklubowych struktur organizacyjnych pierwszych polskich związków sportowych. Szczególną rolę odegrało tu Towarzystwo Gimnastyczne Sokół : w 1892 roku powstał Związek Polskich Towarzystw Gimnastycznych Sokolskich w Cesarstwie Austriackim; w 1893 Związek Sokołów Wielkopolskich; w 1906 Związek Polskich Towarzystw Gimnastycznych Sokół w Królestwie Polskim; 12 K. Hądzelek, Sport jako czynnik identyfikacji narodowej [w:] Sport i kultura pod red. Z. Krawczyka, Warszawa 1981, s. 61-74. 13 E. Kubalski, Zlot Grunwaldzki Sokolstwa Polskiego w dniach 16 i 17 lipca 1910 roku w Krakowie. Przewodnik Gimnastyczny Sokół. Lwów 1910, nr 8, 9, 10, 11. 14 A. Gąsiorowski, Rola kultury fizycznej w utrwalaniu polskości na Warmii, Mazurach i Powiślu. Komunikaty Mazursko-Warmińskie 1986, nr 1-2. w 1907 Komisja Porozumiewawcza Związku Sokolstwa Polskiego (w Krakowie). 15 W miarę narastania działań niepodległościowych działalność Sokoła, harcerstwa, klubów i organizacji sportowych coraz bardziej podporządkowana była walce o odzyskanie przez Polskę niepodległości. W Tajnej Organizacji Niepodległościowej w Poznańskiem i w Polskiej Organizacji Wojskowej kierowniczą rolę odgrywali ludzie związani z wychowaniem fizycznym i sportem. Trzon oddziałów Straży Ludowej w Poznaniu stanowili członkowie Sokoła, komendantem był naczelnik Sokoła Julian Lange. W Powstaniu Wielkopolskim brały udział oddziały sokole i harcerskie. 16 W roku 1909 z inicjatywy Towarzystwa Zabaw Ruchowych we Lwowie powołano w siedzibie Polikliniki Powszechnej Polski Związek Sportowy, do którego przystąpiły: Akademicki Klub Turystyczny, Galicyjskie Towarzystwo Cyklistów, Karpackie Towarzystwo Narciarzy, Lwowskie Towarzystwo Cyklistów, I LKS Czarni i LKS Pogoń. Pierwszym prezesem PZS zo- 15 K. Toporowicz, Towarzystwo Gimnastyczne Sokół w latach 1867-1947. Z okazji 125-lecia. Wychowanie Fizyczne i Sport 1993, nr 4; K. Hądzelek, Wkład Towarzystwa Gimnastycznego Sokół w rozwój kultury fizycznej w okresie do 1914 roku. Wychowanie Fizyczne i Sport 1993, nr 4; E. Małolepszy, Ruch sokoli na ziemiach polskich 1867-2001. Studia z dziejów kultury fizycznej pod red. T. Jurka. Gorzów Wlkp. 2002. 16 Sport na progu Polski Niepodległej. Materiały z Sesji Popularno-Naukowej [16.XI.1988]. Warszawa 1990.
Powstanie i działalność polskich związków sportowych (I). Przełom wieku... 133 17 Słowo Polskie Lwów 1909, nr 464; Z przeszłości. Kultura Fizyczna 1959, s. 416. 18 R. Wasztyl, Pierwsze ponadklubowe formy organizacyjne sportu w Krakowie przed 1914 rokiem [w:] Rola tradycji w kształtowaniu współczesnego modelu kultury fizycznej. Warszawa 1986, s. 61-76; W. Wojakowski, Historia gry w pikę nożną. Jej rozwój i powstanie Związku Polskiego Piłki Nożnej w Małopolsce. Rocznik Polskiego Związku Piłki Nożnej 1919-1924 Kraków 1925, s. 16-23; Polski Związek Piłki Nożnej. Zarys historii. Warszawa 1994. stał Eugeniusz Piasecki. 17 Pionierską rolę w usamodzielnieniu się galicyjskiego piłkarstwa odegrał Polski Związek Footballowy (PZF), utworzony przez 11 klubów galicyjskich wiosną 1911 roku. Działał krótko i nie rozwinął szerszej działalności. 25 czerwca 1911 roku powstał w Galicji Związek Polski Piłki Nożnej jako filia Austriackiego Związku Piłki Nożnej (Österreichischer Fussball Verband). Inicjatorem powołania ZPPN był Stanisław Kopernicki prezes Cracovii i redaktor Czasu, organu galicyjskich konserwatystów oraz klubów krakowskich (KS Cracovia i Robotniczego Klubu Sportowego) oraz lwowskich klubów (I LKS Czarni i LKS Pogoń ) z siedzibą w Krakowie, a od 1913 roku we Lwowie. Funkcję prezesów pełnili: początkowo prof. Ludwik Żeleński, a od 1913 Ludwik Christelbauer. 18 ZPPN był naczelną instancją społeczną polskiego piłkarstwa pod zaborem austriackim. Jego celem było zrzeszenie wszystkich galicyjskich klubów piłkarskich, unifikacja przepisów gry, organizowanie rozgrywek międzyklubowych, międzymiastowych oraz mistrzostw Galicji i nawiązanie kontaktów międzynarodowych. Związek popularyzował piłkę nożną w prasie i przystąpił do wydawania podręczników metodycznych. Po zatwierdzeniu statutu został w 1912 roku autonomicznym członkiem Austriackiego Związku Piłki Nożnej należącego do FIFA. 19 Od 1912 roku Związek prowadził ożywioną działalność statutową: w 1913 roku zorganizował I oficjalne mistrzostwa Galicji z udziałem drużyn I-klasowych, w których zwyciężył zespół Cracovii ; w tym samym roku rozegrano mecz piłkarski między reprezentacjami Krakowa i Wiednia. Rozwój działalności programowej ZPPN szedł w parze ze wzrostem liczby jego członków: w 1912 roku liczył 10 klubów, a wiosną 1914 już 24. Stąd też gwałtownie rosła liczba różnego rodzaju spotkań piłkarskich, rozgrywanych pod egidą ZPPN. Wprawdzie Związek działał tylko do wybuchu pierwszej wojny światowej, ale stworzył podstawy organizacyjno-programowe dla rozwoju polskiej piłki nożnej i przygotował wielu działaczy, którzy organizowali piłkarstwo w Polsce Odrodzonej. 20 W roku 1913 powstał w Poznaniu Związek Polskich Towarzystw Sportowych z inicjatywy działaczy klubów: Warta, Posnania, Ostrovia w wyniku narastającego nacisku władz pruskich wobec polskich stowarzyszeń. ZPTS wydał 21 IX 1913 roku odezwę nawołującą do uprawiania przez młodzież piłki nożnej w polskich klubach 19 Tamże. 20 Mała Encyklopedia Sportu. Warszawa 1987, t. II, s. 677.
134 Program I Wystawy Sportowej, zorganizowanej w Warszawie w 1903 roku, wzbogaciły zawody i pokazy sportowe, które odbywały się na Dynasach (fot. Muzeum Sportu i Turystyki). sportowych. W tym samym roku Związek zorganizował pierwsze mistrzostwa Wielkopolski w piłce nożnej. Na początku XX wieku polskie stowarzyszenia sportowe zaczęły nawiązywać międzydzielnicowe kontakty. Przykładem mogą tu być wystawy sportowe, zorganizowane w Warszawie: I Wystawa Sportowa w 1903 roku na Dynasach, największym ośrodku sportowym ówczesnej Warszawy oraz Wystawa Sportowo-Przemysłowa w Agrykoli w 1912 roku. Były one pierwszymi krajowymi ekspozycjami tego typu, a także należały do najwcześniejszych tego typu imprez w Europie. Wystawy były dziełem zbiorowego wysiłku Warszawskiego Towarzystwa Cyklistów, Warszawskiego Towarzystwa Wioślarskiego, Warszawskiego Towarzystwa Łyżwiarskiego oraz Towarzystwa Wyścigów Konnych i Towarzystwa Prawidłowego Myślistwa. Program, zasięg i przebieg stanowiły dowód dojrzałości tych organizacji. Eksponaty sportowe prezentowało kilkudziesięciu wystawców (krajowych i zagranicznych), odbywały się również pokazy i zawody sportowe: gimnastyczne, hippiczne, kolarskie, motocyklowe i automobilowe, lekkoatletyczne, a także w piłce nożnej, tenisie ziemnym, podnoszeniu ciężarów i strzelaniu. W zawodach uczestniczyły drużyny warszawskie, krakowskie, lwowskie i z Sosnowca. Koncerty, imprezy rozrywkowe wplecione do programu wystaw podnosiły ich atrakcyjność. W prasie warszawskiej
Powstanie i działalność polskich związków sportowych (I). Przełom wieku... 135 ukazywały się obszerne relacje z wystaw. 21 Z okazji Wystawy w 1903 roku wydano podręcznik Higiena sportu, który był pierwszą w piśmiennictwie polskim pracą teoretyczną z zakresu biologicznych podstaw wychowania fizycznego i sportu. 22 Polskie stowarzyszenia sportowe, jak np. Warszawskie Towarzystwo Łyżwiarskie, należały do międzynarodowych federacji sportowych. W 1908 roku zorganizowało ono w Dolinie Szwajcarskiej w Warszawie Mistrzostwa Europy, a przedstawiciele stowarzyszenia zasiadali we władzach Międzynarodowej Federacji Łyżwiarskiej (International Skating Union ISU). 23 Na zjazdach i konferencjach międzynarodowych wychowania fizycznego i sportu, w których uczestniczyli przedstawiciele Królestwa Polskiego, Galicji i Wielkopolski, polskie delegacje prezentowały wobec zagranicy jedność narodową, np. na kongresie wychowania fizycznego w Paryżu w 1913 roku. 21 M. Rotkiewicz, Pierwsza Wystawa Sportowa w Warszawie w 1903 roku. Roczniki Naukowe AWF Warszawa 1966, t. IV, s. 79-112; M. Rotkiewicz, Rola pierwszej Wystawy Sportowej w 1903 roku w popularyzacji wychowania fizycznego i sportu. Roczniki Naukowe AWF Warszawa 1968, t. IX, s. 57-89; M. Rotkiewicz, Wystawy sportowe w Warszawie w latach 1903 i 1912 zapowiedzią ekspozycji muzealnej. Kultura Fizyczna 2002, nr 11-12, s. 14-18. 22 M. Rotkiewicz, S. Wilk, Najstarszy polski podręcznik z zakresu biologicznych podstaw sportu. Kultura Fizyczna 1993, nr 7-8, s. 8-13. 23 W. Ferens, Powstanie pierwszych zrzeszeń sportowych w Warszawie. Wychowanie Fizyczne i Sport 1957, t. I, s. 244-284. W odrodzeniu idei olimpijskiej oraz wskrzeszonych Igrzyskach I Olimpiady w Atenach (1896) Polska nie mogła uczestniczyć. Również przez kilka kolejnych olimpiad Polska podzielona między trzy zaborcze mocarstwa, do roku 1918 nie była w stanie zjednoczyć wszystkich sportowców w jednym, wspólnym, narodowym komitecie olimpijskim. Mimo to, już od końca XIX wieku upowszechniano w Polsce ideę olimpijską i podejmowano różnorodne działania, które umożliwiały tuż po odzyskaniu niepodległości włączenie się do ruchu olimpijskiego. Zainteresowanie problematyką olimpijską w Polsce wyrastało, z jednej strony, ze znajomości antycznej kultury fizycznej i znaczenia igrzysk olimpijskich w obyczajowości i wychowaniu starożytnych Greków, z drugiej natomiast związane było z narodzinami nowożytnego olimpizmu i rozwojem sportu w Europie. Również dynamiczny rozwój ruchu sportowego na ziemiach polskich na przełomie XIX i XX wieku potęgował wzrost zainteresowania olimpizmem. Wiedza o ruchu olimpijskim kształtowana była głównie przez prasę codzienną i sportową. 24 24 K. Hądzelek, Przed powstaniem Polskiego Komitetu Olimpijskiego. Almanach II. Polska Akademia Olimpijska 1987/1988. Warszawa 1989, s. 50-59; M. Słoniewski, Zarys działalności polskiego ruchu olimpijskiego w latach 1919-1939. Warszawa 1990; M. Rotkiewicz, J. Chełmecki, The beginnings of the Olympic idea in Poland. Proceedings of the third International Scientific Congress Modern Olympic Sport. Wychowanie Fizyczne i Sport 1999, vol. XLIII, nr 1, s. 55-56.
136 25 M. Ordyłowski, Początki i przebieg pierwszych nowożytnych igrzysk olimpijskich w świetle lwowskiego dziennika Gazeta Narodowa (s. 479-487); R. Wasztyl, Galicyjsko-krakowski przyczynek do genezy Polskiego Komitetu Olimpijskiego (s. 465-470); T. Ziółkowska, Igrzyska olimpijskie w prasie poznańskiej do 1914 roku (s. 471-478) [w:] Logos i etos polskiego olimpizmu. Kraków 1994; B. Pędraszewska, Problematyka odradzania się idei olimpijskiej na łamach codziennej prasy warszawskiej w latach 1894-1912. Z najnowszej historii kultury fizycznej w Polsce. Gorzów Wlkp. 2000, t. IV, s. 55-60. Pod red. B. Woltmanna; A. Bogusz, Łódź olimpijska. Łódź 2005, s. 15-21. Prasa polska wszystkich zaborów zamieszczała sprawozdania i relacje z przebiegu igrzysk olimpijskich w latach 1896- -1912. 25 Szczególne zainteresowanie wzbudzały Igrzyska V Olimpiady w 1912 roku. W zaproszeniu wystosowanym, przez Komitet Organizacyjny Igrzysk została wymieniona również Polska. Wprawdzie gest ten miał jedynie symboliczną wymowę, ale przypomniał światu o istnieniu narodu polskiego. Dosłowny tekst w języku angielskim miał następujące brzmienie: The official invitation to participation in the Olympic Games of Stockholm, 1912, was issued on the 18 November 1910, to the Olympic committees of tbe following countries po czym wymienionych jest 11 krajów, w których działały narodowe komitety uznane przez MKOl oraz 15 krajów, które miały swych przedstawicieli w Międzynarodowym Komitecie Olimpijskim. Na zakończenie zaproszenie głosi: Other countries which had no representatives on the International Olympic Committee could not, in consequence, receive any official invitation at this date. These countries were: The Argentine, Bolivia, Brazil, Chili and other South America nations, Canada, China, Cuba, India, Luxemburg, New Zealand, Persia, Poland, Servia and Siam. 26 O stworzeniu narodowej reprezentacji Polski i jej udziale w igrzyskach olimpijskich w warunkach zaborów nie mogło być mowy. W Igrzyskach w Sztokholmie, w barwach Austrii i Rosji startowała jednak nieliczna grupa Polaków. Austrię reprezentował w biegu na 400 m Władysław Ponurski (LKS Pogoń Lwów), a w ekipie rosyjskiej znaleźli się: piłkarz Fiodor Rimsza, strzelec Oswald Reszke, lekkoatleta Piotr Gajewski (400 m) oraz jeźdźcy: Karol Rómmel i Sergiusz Zahorski. Redakcje kilku dzienników lwowskich wysłały do Sztokholmu swoich sprawozdawców: Tadeusza Dręgiewicza Gazeta Wieczorna i Nowy Wiek ; Zygmunta Kłośnika-Januszowskiego Wędrowiec i Kazimierza Hemerlinga Słowo Polskie. Dzięki temu społeczeństwo polskie mogło przeczytać o ceremonii otwarcia, przebiegu i wynikach igrzysk olimpijskich, było też dokładnie informowane o problemach olimpizmu. Igrzyska sztokholmskie stały się wzorem dla organizowanych w naszym kraju większych zawodów sportowych: Igrzysk Polskich we Lwowie (1911) 27 oraz Wielkich Igrzysk Olimpijskich w Łodzi (1912). 28 26 G. Młodzikowski, op. cit., s. 54-55. 27 Igrzyska polskie. Sport Powszechny Warszawa 1911, nr 26; Kłośnik, Towarzystwo Zabaw Ruchowych a I Polskie Igrzyska. Wędrowiec Lwów 1911, nr 1; Igrzyska polskie. Ruch 1911, nr 21, s. 231-232. 28 A. Bogusz, op. cit., s. 19-20.
Powstanie i działalność polskich związków sportowych (I). Przełom wieku... 137 I Zjazdowi Polskich Stowarzyszeń Sportowych i Gimnastycznych towarzyszyły liczne zawody sportowe. Na zdjęciu skok w dal w wykonaniu zwycięzcy pięcioboju Mieczysława Szeredy z KS Korona (fot. Muzeum Sportu i Turystyki). Prasa codzienna i sportowa wzywała do jednoczenia polskiego ruchu sportowego i wprowadzenia go do międzynarodowego ruchu olimpijskiego. Temu celowi służyła też broszura Kazimierza Biernackiego, wydana w Warszawie w 1916 roku pod znamiennym tytułem Młodzież polska a igrzyska olimpijskie, zachęcająca młodych Polaków do udziału w nich,... co może przynieść jak pisał autor wiele korzyści, także o charakterze politycznym. Dążenia zjednoczeniowe polskiego ruchu sportowego potwierdził I Zjazd Polskich Stowarzyszeń Sportowych i Gimnastycznych, zorganizowany w Warszawie w dniach 20-22 września 1918 roku, a więc na dwa miesiące przed odzyskaniem przez Polskę niepodległości, kiedy Warszawa była jeszcze w rękach niemieckich. Zjazd odwołał się do zasady viribus unitis (połączonymi siłami). Celem Zjazdu było ujednolicenie opinii i poglądów na znaczenie wychowania fizycznego i sportu oraz utworzenie Związku Polskich Zrzeszeń Sportowych ogólnopolskiej organizacji sportowej. Zapowiadając ten Zjazd na łamach Sportu Polskiego, przewodniczący komisji statutowej L. Pręgowski pisał: Oto zakładamy Związek Zrzeszeń Polskich, zajmujący się czynnie rozwojem fizycznym. Do szeregu wzywany was, bratnie zrzeszenia sportowe i gimnastyczne, wzywany was do skoordynowania waszych idei i dążeń w jedno wspólne powszechne skupienie, w jedną myśl, w jeden czyn, wielki, potężny bo dobro, całość, niepodległość i honor Ojczyzny mający na oku. Do szeregu (...)
138 Zjazd sportowy ma do wypełnienia poważne zadanie społeczne, chodzi bowiem o żywe propagowanie idei fizycznego odrodzenia, nie zaś traktowania sportu jedynie jako rozrywki, dostępnej dla pewnej garści młodzieży i to przeważnie zamożniejszej. Świadomość konieczności wychowania fizycznego przeniknąć musi do najszerszych warstw narodu. 29 Znaczenie Zjazdu zwiększył fakt, iż odbył się on w Warszawie i jak pisał Sport Polski witała go stolica Polski jak najserdeczniej na ratuszu przez usta prezydenta miasta i prezesa Rady Miejskiej oraz przedstawiciele władz krajowych, organizacji kulturalnych i społecznych. W Zjeździe uczestniczyło kilkuset członków różnych towarzystw, klubów sportowych i organizacji gimnastycznych z Królestwa (Kalisza, Konina, Łęczycy, Łodzi, Lublina, Ostrowa i Warszawy). Zjazd miał bardzo bogaty program, przeprowadzono obrady i zawody sportowe. Wygłoszono 19 referatów, m.in. K. Biernacki przedstawił Plan sportu na ziemiach polskich, a L. Pręgowski mówił O organizacji związku zrzeszeń sportowych. Zawody sportowe, zwane olimpiadą Królestwa, rozegrano w lekkoatletyce, hokeju na trawie, piłce nożnej, pływaniu, tenisie i wioślarstwie. Zawody lekkoatletyczne wyrosły jak pisał Kurjer Warszawski do największej 29 Sport Polski Warszawa 1918, nr 1, 2, 3. Zjazd Sportowy 1918; Kurjer Warszawski 1918, nr 251, 253, 256, 257, 259, 260, 261. atrakcji Zjazdu. Zawody sportowe miały stanowić przegląd poziomu poszczególnych dyscyplin sportu w związku ze zbliżającymi się igrzyskami olimpijskimi w 1920 roku i pilną potrzebą powołania ogólnopolskich związków sportowych. Podczas uroczystości zamknięcia Zjazdu rozdano dyplomy zwycięzcom i wyświetlono film z Igrzysk V Olimpiady w Sztokholmie. Zjazd przyjął wiele postanowień i uchwał, z których warto przytoczyć choćby dwie: 1) uznał dążenie do stworzenia Związku Polskich Stowarzyszeń Sportowych za słuszne i wskazane, a przygotowanie Statutu Związku polecił przedstawicielom zainteresowanych towarzystw; 2) w uznaniu znaczenia popularyzatorskiego igrzysk polskich polecił przyszłemu zarządowi Związku, aby corocznie na wiosnę urządzać igrzyska narodowe w celu przygotowania zawczasu naszych sił sportowych do współzawodnictwa na zawodach międzynarodowych. 30 Tak więc jeszcze przed powstaniem niepodległego państwa polskiego ruch sportowy miał pokaźny dorobek sportowo-organizacyjny i podstawy do powołania ogólnopolskiej organizacji sportowej. 30 K. Hądzelek, Znaczenie I Zjazdu Polskich Zrzeszeń Sportowych i Gimnastycznych w Warszawie w 1918 roku dla powstania i rozwoju Polskiego Komitetu Olimpijskiego [w:] Logos i etos polskiego olimpizmu. Kraków 1994, nr 457-463.