'(à DE GRUYTER OPEN DOI: 10.2478/ssa-2014-0013 Systematyka gleb Polski stan aktualny i dalszy rozwój 91 SOIL SCIENCE ANNUAL Vol. 65 No. 2/2014: 91 98 CEZARY KABA A Uniwersytet Przyrodniczy we Wroc³awiu, Instytut Nauk o Glebie i Ochrony Œrodowiska 50-375 Wroc³aw, ul. Grunwaldzka 53 Systematyka gleb Polski stan aktualny i dalszy rozwój Streszczenie: Pi¹te wydanie Systematyki gleb Polski umacnia zasadê klasyfikacji gleb w oparciu o iloœciowo zdefiniowane poziomy i w³aœciwoœci diagnostyczne. Nowe kryteria klasyfikacji bazuj¹ na podzia³ach miêdzynarodowych, jednak jednoczesne stosowanie rozwi¹zañ zaczerpniêtych z FAO-WRB i US Soil Taxonomy albo niekonsekwentne stosowanie ustalonych definicji jest powodem wewnêtrznej niespójnoœci klasyfikacji. Dalsze doskonalenie systematyki gleb Polski powinno obj¹æ: wybór jednego miêdzynarodowego systemu referencyjnego dla poziomów i w³aœciwoœci diagnostycznych, ustalenie hierarchii priorytetów klasyfikacyjnych i klucza do klasyfikacji gleb, doprecyzowanie definicji unikalnych poziomów diagnostycznych, opracowanie uniwersalnych zasad wyró niania podtypów oraz doprecyzowanie kryteriów iloœciowych na styku jednostek. Nale y równie podj¹æ próbê zmniejszenia liczby typów i podtypów gleb, co mo e u³atwiæ odbiór, zrozumienie oraz nauczanie systematyki. S³owa kluczowe: klasyfikacja, poziomy diagnostyczne, kryteria iloœciowe, typy gleb WPROWADZENIE Systematyka gleb Polski (SgP), opracowywana pod patronatem Polskiego Towarzystwa Gleboznawczego, w sferze praktycznej s³u y standaryzacji pojêæ stosowanych przez gleboznawców, ale przede wszystkim jest wyk³adni¹ aktualnych pogl¹dów na sposób klasyfikowania kontinuum naturalnych i antropogenicznych form gleb. Wiedza o ró norodnoœci gleb szybko powiêksza siê, a z ni¹ rosn¹ oczekiwania wobec systemu klasyfikacyjnego, który powinien podlegaæ weryfikacji i uaktualnieniu w regularnych odstêpach czasu. Kamieniem milowym zmian w klasyfikacji gleb w Polsce by³o wprowadzenie poziomów diagnostycznych (SgP 1989), wzorowanych na amerykañskiej Soil Taxonomy (ST), co zasadniczo zmieni³o kierunek dyskusji nad pryncypiami klasyfikacji gleb. Najnowsza Systematyka gleb Polski (2011) ugruntowuje zasadê grupowania gleb na podstawie identyfikowalnych (morfologicznych i fizykochemicznych) efektów procesów glebotwórczych, a nie samych procesów. W pi¹tym wydaniu SgP (2011) zrezygnowano z symbolu genetycznego gleboznawstwa, to jest dzia³ów definiuj¹cych nie tyle cechy gleby, co czynniki glebotwórcze dominuj¹ce w danej grupie gleb. Gleby nale ¹ce do zbiorowych typów rêdzin i mad rzecznych, grupuj¹cych dot¹d gleby wytworzone z okreœlonych materia³ów macierzystych niezale nie od stopnia ich rozwoju, rozdzielone zosta³y do osobnych rzêdów i typów na podstawie ukszta³towanych w nich poziomach i w³aœciwoœciach diagnostycznych. Odnotowaæ nale y równie zasadnicz¹ zmianê w typologii gleb organicznych, polegaj¹c¹ na oparciu ich klasyfikacji na stopniu rozk³adu materia- ³u organicznego, co wi¹ e siê z wprowadzeniem zupe³nie nowej terminologii. Wœród gleb organicznych po raz pierwszy wyró niono te tzw. gleby œció³kowe. Istotnym novum s¹ ponadto vertisole (w randze rzêdu i 3 typów), tj. gleby ilaste z wyraÿnymi morfologicznymi przejawami wertylizacji. Ka da nowa wersja systematyki jest kompromisem, wy³onionym w toku dyskusji i w sposób oczywisty nie zaspokaja wszystkich, czêsto rozbie nych, oczekiwañ. Naturalne s¹ wówczas g³osy sceptyczne lub krytyczne (Kowalkowski 1997), które de facto przygotowuj¹ grunt pod kolejne udoskonalenia systematyki. Nie inaczej jest w przypadku pi¹tego wydania systematyki (SgP5) z 2011 roku. Ton dotychczasowej dyskusji nie przyczynia siê jednak do rozwi¹zania w¹tpliwoœci (Bro ek 2012; Marcinek et al. 2014), które w miarê praktycznego stosowania systematyki w terenie nie znikaj¹, lecz narastaj¹. Celem tej pracy jest wskazanie niektórych problemów utrudniaj¹cych praktyczne stosowanie oraz nauczanie pi¹tego wydania Systematyki gleb Polski. Usuniêcie tych mankamentów powinno przyczyniæ siê do szerszej akceptacji nowego systemu klasyfikacji gleb PTG. * cezary.kabala@up.wroc.pl http://www.degruyter.com/view/j/ssa (Read content)
92 CEZARY KABA A POZIOMY I W AŒCIWOŒCI DIAGNOSTYCZNE Koncepcja poziomów, w³aœciwoœci i materia³ów diagnostycznych zaczerpniêta zosta³a z klasyfikacji amerykañskiej (ST) (Soil Survey Staff 1960) i obecnie stosowana jest przez wiêkszoœæ nowoczesnych klasyfikacji z WRB na czele (IUSS Working Group WRB 2006). Jednym z powodów wprowadzenia nowych, niestosowanych wczeœniej pojêæ, by³a koniecznoœæ odciêcia siê od licznych i rozbie nych definicji taksonów podobnie nazywanych w ró nych krajach, lub odwrotnie znalezienia jednej wspólnej nazwy dla tej samej cechy, ró nie dot¹d nazywanej. Zatem, kluczow¹ zasad¹ implementacji poziomów i w³aœciwoœci diagnostycznych do klasyfikacji lokalnych powinno byæ akceptowanie oryginalnych definicji Ÿród³owych, gdy ich dowolne modyfikowanie powoduje powrót do chaosu terminologicznego. Ten stan niestety czêœciowo ju jest faktem, gdy klasyfikacja WRB zmodyfikowa³a niektóre definicje zaczerpniête z ST. Zatem, decyduj¹c siê na przyjêcie terminologii poziomów i w³aœciwoœci diagnostycznych, SgP powinna jednoznacznie zadeklarowaæ kompatybilnoœæ z ST lub WRB. Jednoczesne, wybiórcze korzystanie z dwóch systemów, wcale nie s³u y wybieraniu najlepszych rozwi¹zañ, lecz generuje nowy problem niekompatybilnoœci jednostek wyró nionych na podstawie pozornie tych samych poziomów diagnostycznych. WRB, szczególnie jej trzecia wersja (IUSS Working Group WRB 2014), bazuje na definicjach poziomów mniej skomplikowanych ni ST (Soil Survey Staff 2010), dlatego w mojej opinii definicje poziomów i w³aœciwoœci diagnostycznych w SgP powinny byæ oparte na WRB. Ponadto, WRB znacznie wyprzedza ST w zakresie terminologii materia³ów i gleb antropogenicznych, co ma niebagatelne znaczenie wobec szybkiego wzrostu zainteresowania tymi glebami. Wiêkszoœæ kluczowych poziomów diagnostycznych (mollic, umbric, spodic, argic/argillic, cambic, glossic i in.) ma w SgP (2011) zmodyfikowane definicje, co mo e wprowadziæ w b³¹d u ytkowników klasyfikacji i byæ powodem komplikacji, na przyk³ad na etapie ustalania odpowiedników w WRB/ST przy publikowaniu wyników badañ w zagranicznych czasopismach. Zatem, SgP powinna dokonaæ wyboru jednej referencyjnej klasyfikacji miêdzynarodowej dla poziomów i w³aœciwoœci diagnostycznych oraz stosowaæ ich definicje bez znacz¹cych modyfikacji, albo powinna zmieniæ nazwy poziomów/w³aœciwoœci diagnostycznych dla jednoznacznego zasygnalizowania ró nic. Najmniej k³opotliw¹ zmian¹ (a w³aœciwie nawet po ¹dan¹) by³oby spolszczenie oryginalnych nazw, np. kambik, spodik, argik itd. Ponadto, sposób definiowania oraz nazywania wszystkich pojêæ diagnostycznych powinien byæ spójny, zatem: (i) kryteria rozró niania dodatkowych (unikalnych dla SgP) poziomów i materia³ów w SgP5 powinny byæ wypunktowane, a podane nie opisowo, (ii) nazwy powinny byæ podobnie skonstruowane, na przyk³ad z miêdzynarodow¹ koñcówk¹ ic/-ik (obecnie poziom murshic s¹siaduje z poziomem murszastym ), (iii) cechy diagnostyczne powinny mieæ czytelne odbicie w nazwach jednostek wyró - nionych na ich podstawie (np. podtyp 7.6.3 nosi nazwê Gleby murszowate, choæ zawiera materia³ zgodny z definicj¹ materia³u torfiastego ). Przy okazji poziomu murszastego nale y zwróciæ uwagê, e zastosowanie tradycyjnej nazwy poziomu genetycznego do oznaczenia poziomu diagnostycznego zawê- a jej stosowanie, a wiele poziomów w istocie murszastych, ale (na przyk³ad) nieco jaœniejszych, pozosta³o bez w³aœciwego okreœlenia (przy innych poziomach nie ma tego problemu: poziomy B niespe³niaj¹ce kryteriów cambic obejmuje szersze okreœlenie poziomy brunatnienia ). SgP5 wprowadza definicje kilku poziomów diagnostycznych, które nie maj¹ zastosowania do wyró niania jakichkolwiek taksonów bezpoœrednio, lecz dopiero po opatrzeniu dodatkowymi wymaganiami. Poziom anthric nie ma adnego znaczenia diagnostycznego przy podstawowej wymaganej mi¹ szoœci 20 cm (str. 43; podane ni ej w tekœcie numery stron odnosz¹ siê do oryginalnego wydania Systematyki gleb Polski (2011)), lecz dopiero po pogrubieniu do 50 cm (podobnie hortic i plaggic). Tymczasem, wiele czarnych ziem i gleb p³owych ma poziom mollic, który jednoczeœnie wype³nia wszystkie kryteria poziomu anthric, co mog³oby znaleÿæ odbicie w nazwie gleby. Trudno w SgP5 znaleÿæ uzasadnienie dla dalszego wyró niania poziomu (diagnostycznego) ochric, który nie jest diagnostyczny dla adnego typu lub podtypu gleb, a wystêpuje we wszystkich rzêdach, z wyj¹tkiem gleb organicznych i czarnoziemnych. Ponadto, s³owo ochric brzmieniowo nawi¹zuje do gleb ochrowych, stwarzaj¹c wra enie, e to ochric a nie rubic, jest dla nich istotnym poziomem diagnostycznym. OGLEJENIE I GLEBY OGLEJONE SgP5 jest niekonsekwentna pod wzglêdem rozró - niania cech reduktomorficznych i wykorzystania ich w klasyfikacji gleb. SgP5 próbuje scaliæ koncepcjê warunków podmok³oœci wed³ug ST z klasyfikacj¹ rodzajów oglejenia wed³ug WRB. Jednak w systemie WRB rodzaje oglejenia s¹ rozró niane zarówno w nazewnictwie taksonów (Gleyic i Stagnic), jak i w symbolach poziomów glebowych (przyrostki g oraz l), pod-
Systematyka gleb Polski stan aktualny i dalszy rozwój 93 czas gdy ST sprowadza ró ne przejawy podmok³oœci do wspólnego mianownika warunków aquic, czemu towarzyszy niezale na od cech morfologicznych gleby klasyfikacja re imów wilgotnoœciowych. W konsekwencji, SgP5 wprowadzi³a rozwi¹zanie nieoczekiwane: zachowa³a tradycyjne, odrêbne pojêcia oglejenia gruntowo-glejowego i opadowo-glejowego, którym przypisane zosta³y kryteria zaczerpniête z WRB, lecz które zupe³nie nie s¹ stosowane przy identyfikacji oglejonych podtypów gleb. Ponadto wzorem ST, SgP5 zrezygnowa³a z odrêbnych symboli (indeksów) na oznaczenie ró nych rodzajów oglejenia. Zdaniem autora, zaskakuj¹ce jest te usuniêcie samodzielnego typu gleb opadowo-glejowych. Byæ mo e w warunkach Polski ni owej, wiêkszoœæ gleb z cechami silnego opadowego oglejenia ma poziom argic, a wiêc w ujêciu genetycznym s¹ to gleby p³owe opadowo-glejowe, ale w warunkach górskich gleby opadowo-glejowe bez poziomu argic lub spodic nie nale ¹ do rzadkoœci. Ilustruj¹ to mapy glebowosiedliskowe wiêkszoœci nadleœnictw w Sudetach. Odgórne oglejenie mo e byæ skutkiem warstwowania i ró norodnej przepuszczalnoœci pokryw stokowych lub wystêpowania nieprzepuszczalnych warstewek elazistych (placik) niespe³niaj¹cych kryteriów poziomów diagnostycznych (Kaba³a i in. 2010). Warto przy tym wspomnieæ, e w³¹czenie gleb silnie opadowo-glejowych do typu gleb p³owych nie jest na œwiecie jednomyœlnie akceptowane. WRB (IUSS Working Group WRB 2006, 2014) oraz na przyk³ad, klasyfikacja niemiecka (Ad-hoc-AG Boden 2005) przyznaj¹ silnemu oglejeniu (zarówno odgórnemu jak i oddolnemu) priorytet nad poziomem argic, ze wzglêdu na du y wp³yw warunków redukcyjnych na funkcje ekologiczne i u ytkowanie gleb. WÊGLANY LITOGENICZNE I PEDOGENICZNE Wzorem innych klasyfikacji, SgP5 wprowadzi³a rozró nienie wêglanów pochodz¹cych z wietrzenia ska³ wêglanowych, zwanych czêsto pierwotnymi lub litogenicznymi (znakowanych symbolem ca) oraz wêglanów nagromadzonych w wyniku pedogenezy (lub przeobra onych w czasie transportu albo po sedymentacji osadu), zwanych wêglanami wtórnymi (symbol k). To sk¹din¹d bardzo s³uszne i potrzebne rozró - nienie wesz³o w kilku przypadkach w kolizjê z ustaleniami odziedziczonymi po SgP4 (1989). Po pierwsze, nie jest oczywiste do której grupy SgP5 zalicza wêglany pochodz¹ce ze ska³ niewymienionych w klasyfikacji. W aneksie 2 do ska³ wêglanowych zaliczane s¹ jedynie wapienie, dolomity i margle, a pominiête zosta³y na przyk³ad wapniste ³upki ilaste, wapniste piaskowce, a w szczególnoœci kreda jeziorna. Osoby literalnie odczytuj¹ce klasyfikacjê nie bêd¹ mia³y pewnoœci, czy obecnoœæ okruchów wszystkich wy ej wymienionych ska³ mo e byæ znakowana symbolem ca. Nie jest to wy³¹cznie akademicki problem dwóch symboli literowych, bo pytania rozci¹gaj¹ siê na ca³¹ filozofiê rozró niania rêdzin i pararêdzin, co sygnalizowa³a m.in. Lemkowska (2013). Dyskutowane s¹ dwie linie ich rozdzia³u: (1) do rêdzin nale ¹ gleby wytworzone ze ska³ wêglanowych (wapieni, dolomitów, opok i margli) i siarczanowych, a pozosta³e gleby zawieraj¹ce wêglany do pararêdzin, albo (2) do rêdzin nale ¹ gleby wytworzone lub zawieraj¹ce w przewadze wêglany i siarczany pierwotne, a wówczas do pararêdzin zaliczane s¹ gleby zawieraj¹ce nagromadzenia wêglanów wtórnych. Przeciwko rozwi¹zaniu pierwszemu, przyjêtemu w SgP5, przemawia argument o istnieniu kontinuum ska³ od czystych wapieni do piaskowców wapnistych oraz od wapieni przez margle i ³upki wêglanowe do mu³owców i ³upków ilastych bezwêglanowych. Czêsto ska³y te wystêpuj¹ w seriach sedymentacyjnych, na przyk³ad piaskowiec wapnisty nad marglem i rozdzielanie na jednym stoku zwietrzeliny na wêglanow¹ i parawêglanow¹, a w œlad za tym gleb na rêdziny i pararêdziny jest trudne do merytorycznego uzasadnienia. Jeœli za decyduj¹ce przyj¹æ kryterium czystoœci materia³u wêglanowego, to kreda jeziorna mo e byæ bli sza wapieniom ni margiel, choæ to w³aœnie margiel a nie kreda jeziorna zaliczone zosta³y do ska³ wapiennych. W konsekwencji, gleby z kredy jeziornej klasyfikowane s¹ jako pararêdziny lub nadaje siê im specjalne okreœlenia (np. rêdziny czwartorzêdowe ). Zdaniem autora, gleby zawieraj¹ce wêglany pierwotne (litogeniczne) pochodz¹ce ze ska³ ka dego rodzaju i wieku (w³¹czaj¹c kredê jeziorn¹) powinny byæ zaliczane do rêdzin, natomiast gleby zawieraj¹ce nagromadzenia wêglanów wtórnych (co przewa nie ma miejsce w glinach, i³ach, piaskach i wirach polodowcowych oraz lessach) do pararêdzin. Prawdopodobnie przez niedopatrzenie zaistnia³ problem na styku rêdzin brunatnych oraz gleb brunatnych eutroficznych. W rêdzinach wymieniony jest wy³¹cznie symbol ca, natomiast w glebach brunatnych wy³¹cznie k, co stwarza wra enie, e SgP5 nie dopuszcza mo liwoœci ewolucji rêdzin w gleby brunatne eutroficzne bez przeobra enia wêglanów pierwotnych w wêglany wtórne.
94 CEZARY KABA A PRZYSTAWALNOŒÆ I ROZ CZNOŒÆ JEDNOSTEK KLASYFIKACJI Oprócz zasady jednoznacznoœci, warunkami poprawnej klasyfikacji s¹ te : zupe³noœæ podzia³u (tj. pe³na przystawalnoœæ klas w dzielonym obszarze wiedzy) i roz³¹cznoœæ klas (niepokrywanie siê). Warunki te s¹ generalnie spe³nione w SgP5, warto zatem wyeliminowaæ nieliczne, ale k³opotliwe ustalenia, które niedope³niaj¹ warunków poprawnej klasyfikacji lub s¹ niewystarczaj¹co jednoznaczne. 1. Litosole/rankery. Litosole maj¹ poziom organiczny gruboœci <10 cm, znajduj¹cy siê bezpoœrednio na litej lub spêkanej skale, a wiêc bez zwietrzeliny mineralnej. Rankery (typowe) maj¹ poziom organiczny o mi¹ szoœci >10 cm, spoczywaj¹cy na zwietrzelinie (nie grubszej ni 50 cm). Pominiête zatem zosta³y gleby z poziomem organicznym gruboœci <10 cm, ale spoczywaj¹cym na p³ytkiej zwietrzelinie. Proponuje siê, by definicja litosoli rozszerzona zosta³a o gleby, w których sumaryczna mi¹ szoœæ warstwy organicznej i mineralnej zwietrzeliny nie przekracza 10 cm. 2. Gleby inicjalne/s³abo ukszta³towane/gleby brunatne. SgP5 nie uwzglêdnia istnienia gleb poœrednich miêdzy regosolami rumoszowymi a glebami brunatnymi, to jest gleb wytworzonych z pokryw rumoszowych (silnie lub ekstremalnie szkieletowych) z materia³em organicznym i mineralnym wype³niaj¹cym szczeliny miêdzy od³amkami ska³. We frakcjach drobnoziarnistych mo na rozpoznaæ poziom A i Bw (spe³niaj¹cy lub niespe³niaj¹cy kryteriów cambic ze wzglêdu na mi¹ szoœæ). Gleby te tworz¹ charakterystyczne siedliska rumoszowych jaworzyn górskich (Zwydak 2011). Gleby te z ca³¹ pewnoœci¹ nie s¹ glebami inicjalnymi, a s³aba ekspresja poziomu Bw lub ekstremalna szkieletowoœæ kwestionuj¹ ich przynale noœæ do gleb brunatnych. 3. Rankery/gleby brunatne. Zapis (w glebach brunatnych) w terenach górskich ska³a lita zalega najczêœciej g³êbiej ni 50 cm (str. 83 i 85) mo e oznaczaæ, e ka da gleba z poziomami ochric i cambic o ³¹cznej mi¹ szoœci >25 cm, nawet jeœli lita ska³a wystêpuje na 30 cm ju nie jest rankerem, ale gleb¹ brunatn¹. W istocie, jest to pytanie o priorytet SgP5: poziom cambic czy g³êbokoœæ zalegania litej ska³y. 4. Rankery/gleby bielicoziemne. Analogicznie do poprzedniego problemu, rankery z cechami bielicowania nie mog¹ mieæ poziomu spodic, a z kolei gleby bielicoziemne nie maj¹ podanej minimalnej mi¹ szoœci profilu do litej ska³y. Zatem, wszystkie gleby maj¹ce poziom spodic s¹ bielicami/glebami bielicowymi wed³ug SgP5, nawet jeœli lita ska³a wystêpuje na g³êbokoœci 15 25 cm (znów pojawia siê pytanie o priorytet: spodic czy g³êbokoœæ zalegania litej ska³y). 5. Arenosole/gleby rdzawe (bielicowe) oraz mady w³aœciwe/mady brunatne. Zapis profilu (O-A-C) i opis typu wskazuj¹, e w arenosolach wystêpuje tylko poziom próchniczny, a brak innych poziomów genetycznych. Z kolei, w glebach rdzawych wymagany jest ju poziom Bv, wype³niaj¹cy wszystkie kryteria poziomu sideric (analogicznie poziom spodic w glebach bielicowych). Zatem, pominiête s¹ gleby piaszczyste z ukszta³towanymi poziomami genetycznymi, niespe³niaj¹cymi kryteriów poziomów diagnostycznych. Proponuje siê wyró nienie 3 4 podtypów arenosoli (analogicznie do rankerów): typowych (O-A-C, A-C), z cechami rdzawienia (z poziomem Bv), bielicowanych (z poziomami E i/lub Bhs), a byæ mo e równie próchnicznych (przejœciowych do gleb murszastych). Analogicznie w madach w³aœciwych nale- y przewidzieæ obecnoœæ p³ytkiego poziomu Bw, niespe³niaj¹cego wszystkich kryteriów cambic. 6. Arenosole oraz gleby rdzawe/gleby p³owe. Definicja rzêdu gleb p³owoziemnych nie podaje maksymalnej g³êbokoœci wystêpowania stropu poziomu argic pod materia³ami piaszczystymi, które nierzadko maj¹ mi¹ szoœæ >100 cm i w których mo e wystêpowaæ poziom sideric. W takiej sytuacji pojawia siê problem rozdzia³u gleb rdzawych i p³owych, a zgodnie z kryteriami (str. 36), poziom argic mo e byæ uznany za poziom iluwialny kopalnej gleby p³owej pod gleb¹ rdzaw¹. Proponuje siê ustalenie maksymalnej (diagnostycznej dla wszystkich gleb p³owoziemnych) g³êbokoœci stropu poziomu argic na 100 cm. 7. Rêdziny brunatne/gleby brunatne. SgP5 przyjmuje za³o enie, e poziom cambic zawsze jest bardzo ubogi w wêglany. W rêdzinach brunatnych typowych poziom cambic ma <5% wêglanów, równie masa glebowa rêdzin czerwonoziemnych ma byæ kwaœna. Zatem, gleby zawieraj¹ce w czêœciach ziemistych poziomu Bw wiêcej ni 5% rozkruszonych wêglanów nie nale ¹ ani do rêdzin, ani do gleb brunatnych eutroficznych w których uwzglêdniono wy³¹cznie wêglany wtórne. Proponuje siê rezygnacje z okreœlania górnego limitu zawartoœci wêglanów w poziomie Bw. 8. Gleby brunatne dystroficzne/gleby rdzawe. W glebach brunatnych wymagane jest uziarnienie pg i drobniejsze do g³êbokoœci co najmniej 50 cm, natomiast gleby rdzawe, bezpoœrednio pod poziomem ochric maj¹ poziom sideric o uziarnieniu ps
Systematyka gleb Polski stan aktualny i dalszy rozwój 95 lub pl. SgP5 pomija zatem gleby z poziomem cambic o uziarnieniu pg lub drobniejszym, ale w warstwie p³ytszej ni 50 cm, zalegaj¹cej na ps lub pl. Proponuje siê zniesienie obostrzeñ, dotycz¹cych uziarnienia w glebach brunatnych i bazowanie na wymaganiach zapisanych w definicji poziomu cambic. Przy pozostawieniu obecnych zapisów niezbêdne by³oby rozszerzenie definicji gleb rdzawych. 9. Gleby brunatne z cechami vertic/wertisole. Nie jest jasne, czy w praktyce mo liwe jest odró nienie poziomu Bwi od Bi (w stropie wiêkszoœci poziomów Bi mo na rozpoznaæ przeobra enia typowe dla poziomu Bw, na przyk³ad dotycz¹ce barwy i struktury gleby), co uniemo liwia rozró nianie powy szych typów/podtypów gleb w przypadku ilastego uziarnienia w ca³ym profilu. Proponuje siê, wy³¹czenie z typu gleb brunatnych tych gleb, które maj¹ ilaste uziarnienie od powierzchni oraz poziom vertic i zaliczenie ich do wertisoli. Gleby o ilastym uziarnieniu i maj¹ce poziom Bw, ale niewykazuj¹cy cech poziomu vertic, powinny byæ nadal zaliczane do gleb brunatnych. 10. Czarne ziemie/wertisole. SgP5 wyklucza mo liwoœæ wystêpowania poziomu mollic w wertisolach (ze wzglêdu na strukturê), choæ poziom ten zosta³ rozpoznany w wielu wertisolach poza Polsk¹ (Driessen et al. 2000). Zatem, jeœli w ilastej ca³kowitej glebie z poziomem vertic rozpoznany zostanie poziom mollic, to gleba taka bêdzie zaliczona w SgP5 nie do wertisoli, ale prawdopodobnie do czarnych ziem, choæ w typie czarne ziemie nie przewidziano podtypu z poziomem vertic, a w czarnych ziemiach typowych wykluczono obecnoœæ g³êbokich spêkañ. Dodanie podtypu czarne ziemie z poziomem vertic jest niezbêdne równie dla klasyfikacji czarnych ziem nieca³kowitych (na przyk³ad wytworzonych z py³u na ile obejmuj¹cym poziom vertic). 11. Czarne ziemie murszaste/gleby murszaste typowe. Wymienione podtypy s¹ nieroz³¹czne w odniesieniu do gleb maj¹cych poziom murszasty, o uziarnieniu piasku s³abogliniastego i wêglany w profilu. Ponadto, wyró nianie czarnych ziem murszastych jest niezgodne z ogóln¹ definicj¹ typu czarne ziemie, która nie wymienia poziomu murszastego. KLASYFIKACJA MAD I GLEB POKREWNYCH Nieprecyzyjne charakterystyki poszczególnych typów mad w SgP5 powoduj¹, e nie jest mo liwe jednoznaczne ustalenie, co decyduje o zaklasyfikowaniu do mad, gdy wymienione czynniki nie wystêpuj¹ jednoczeœnie: (1) po³o enie gleby na terenie podlegaj¹cym zalewom powodziowym, (2) holoceñski wiek materia³u macierzystego, czy (3) obecnoœæ materia³u fluvic. SgP5 definiuje (str. 59) pochodzenie, wiek i cechy materia³u fluvic (w uproszczeniu: osady rzeczne, morskie i jeziorne otrzymuj¹ce œwie- y materia³ w regularnych odstêpach czasu lub otrzymywa³y go w niedalekiej przesz³oœci, a ponadto wykazuj¹ce warstwowanie w co najmniej 25% objêtoœci gleby do okreœlonej g³êbokoœci ), lecz niestety nie stosuje tych ustaleñ przy wyró nianiu typów mad. Przede wszystkim nie zosta³a okreœlona g³êbokoœæ, do jakiej powinien byæ rozpoznany materia³ fluvic. Jak wynika z licznych obserwacji (np. Kaba³a et al. 2011), na holoceñskich terasach zalewowych stratyfikacja osadów rzecznych mo e byæ zatarta do g³êbokoœci 100 cm (lub do zwierciad³a wody gruntowej) wskutek postêpuj¹cego procesu glebotwórczego lub bardzo g³êbokiej orki, szczególnie na obszarach dawno i intensywnie zmeliorowanych. W takich glebach, materia³ fluvic mo e nie byæ rozpoznany do zwierciad³a wody gruntowej. Z SgP5 zdaje siê zatem wynikaæ, e nie cechy morfologiczne (materia³ fluvic), a jedynie holoceñski wiek materia³u i po³o enie na holoceñskiej terasie rzecznej decyduj¹ o zaliczeniu do mad brunatnych i czarnoziemnych. Brak jednoznacznych kryteriów ma powa ne konsekwencje szczególnie w przypadku mad czarnoziemnych. W polskiej literaturze gleboznawczej opisano wiele czarnych ziem, wystêpuj¹cych na terasach rzecznych (Klimowicz 1980; Konecka-Betley et al. 1996; Uziak et al. 2010), opieraj¹c siê na du ym zaawansowaniu procesów glebotwórczych, w tym na zatarciu stratyfikacji materia³u aluwialnego oraz wytworzeniu g³êbokiego poziomu próchnicznego, œwiadcz¹cym o przejœciu gleby aluwialnej w inna fazê rozwojow¹. Przy obecnych zapisach w SgP5, rozgraniczenie mad czarnoziemnych i czarnych ziem na podstawie cech morfologicznych jest bardzo k³opotliwe, a jak pokazuje praktyka czêsto wrêcz niemo liwe (szczególnie na terasie zalewowej wy szej). Rozstrzygniêcie pytania, czy mady mog¹ wspó³czeœnie przeobra aæ siê w gleby brunatne i czarne ziemie na holoceñskich terasach rzecznych, ma bardzo praktyczne reperkusje, na przyk³ad dla typologii siedlisk leœnych. Drugim problemem wymagaj¹cym uregulowania, jest pozycja mad z g³êbokim poziomem B o piaszczystym uziarnieniu (najczêœciej ps), spe³niaj¹cym kryteria sideric z wyj¹tkiem wysycenia zasadami, które w holoceñskich osadach aluwialnych z regu³y jest wy sze ni w plejstoceñskich piaskach aluwialnych i fluwioglacjalnych. Nie s¹ to ani mady w³aœciwe, ani mady brunatne. Proponuje siê wyró nienie
96 CEZARY KABA A typu mad rdzawych w rzêdzie gleb rdzawoziemnych (z uwzglêdnieniem w³aœciwoœci poziomu Bv). Trzecim problemem nierozstrzygniêtym wprost w SgP5, jest klasyfikacja silnie podmok³ych i przewa - nie p³ytko oglejonych mad, przede wszystkim inicjalnych i w³aœciwych, ale te czarnoziemnych. W glebach tych wyraÿna stratyfikacja materia³u fluvic mo e byæ rozpoznawalna od powierzchni lub bezpoœrednio pod poziomem próchnicznym, ale spe³nione s¹ te ogólne wymagania dla rzêdu gleb glejoziemnych. Wydaje siê, e jedynie publikacja klucza ustalaj¹cego priorytety klasyfikacji mo e rozstrzygn¹æ spory gleboznawców i siedliskoznawców. KLASYFIKACJA RÊDZIN I GLEB POKREWNYCH W rêdzinach w³aœciwych mieszanych oraz w rêdzinach brunatnych mieszanych, szkielet jest w przewadze wapienny (dolomitowy itp.), ale udzia³ materia³u lodowcowego niekiedy jest na tyle du y, e nieprawdziwe jest stwierdzenie, e gleba zosta³a wytworzona z wapieni. SgP5 powinna jednoznacznie okreœliæ, czy o zaliczeniu do rêdzin decyduje sama obecnoœæ szkieletu wapiennego (dolomitowego, siarczanowego itp.), czy raczej okreœlona zawartoœæ wêglanów w czêœciach ziemistych Proponuje siê, by w rêdzinach w³aœciwych oraz brunatnych, jednoznacznie zapisano wymóg, e wêglany pierwotne (pochodz¹ce ze ska³ wêglanowych pod³o a) obecne s¹ w czêœciach ziemistych (burzenie z 10% HCl) w ca³ej warstwie gleby od 20 do 50 cm (lub do litej ska³y, jeœli wystêpuje p³ycej) albo, w przypadku p³ytkiego poziomu próchnicznego, od dolnej granicy poziomu próchnicznego do g³êbokoœci 50 cm (lub do litej ska- ³y). Gleby niespe³niaj¹ce tego kryterium, by³yby klasyfikowane (odpowiednio) do rankerów, gleb brunatnych lub p³owych, pod warunkiem uwzglêdnienia w charakterystyce tych typów mo liwoœci wystêpowania wêglanów pierwotnych w dolnej czêœci profilu (obecnie wystêpuje tylko symbol k). WYRÓ NIANIE I LICZEBNOŒÆ TYPÓW ORAZ PODTYPÓW GLEB W publicznych dyskusjach nad SgP5, regularnie podnoszony jest zarzut nadmiernej liczby typów lub podtypów gleb. Du a liczebnoœæ typów sama w sobie nie jest czymœ z³ym, jeœli wynika z mocnych racjonalnych przes³anek. SgP5 wymienia obecnie ponad 40 typów gleb, to jest wiêcej ni miêdzynarodowa klasyfikacja WRB (IUSS Working Group WRB 2014) wyró nia grup referencyjnych (32 RSG). Du a liczba typów w SgP5 jest po czêœci konsekwencj¹ rozbicia rêdzin i mad pomiêdzy kilka rzêdów. Jednak, w wielu innych przypadkach przyczyny wyodrêbnienia samodzielnych typów nie s¹ oczywiste, gdy zasady wymienione w systematyce (str. 33 34) nie s¹ stosowane konsekwentnie. Ze wzglêdu na zbyt s³abe uzasadnienie dla odrêbnoœci, w randze typu proponuje siê scalenie typów gleb brunatnych eutroficznych i dystroficznych (z ustanowieniem jednego typu gleb brunatnych z 3 podstawowymi podtypami: brunatne w³aœciwe, brunatne wy³ugowane i brunatne kwaœne) oraz wertisoli eutroficznych, dystroficznych i próchnicznych (z ustanowieniem jednego typu wertisoli). Zaskakuj¹ce jest utrzymanie rozdzia³u gleb bielicowych i bielic w randze typów. Gleby te nie ró ni¹ siê kierunkiem naturalnej pedogenezy i maj¹ ten sam kluczowy poziom diagnostyczny (spodic). Kuriozalnoœæ sytuacji wynika st¹d, e podstaw¹ rozdzia³u na typy jest poziom próchniczny zanikaj¹cy (niszczony) w toku procesu glebotwórczego (bielicowania). Co wiêcej, jest to poziom, którego wystêpowanie i mi¹ szoœæ czêsto jest skutkiem zjawisk niezwi¹zanych z procesem glebotwórczym (jak mieszanie gleby w otoczeniu wykrotów po wiatrowa³ach) lub efektem dzia³alnoœci cz³owieka (np. karczowania karp korzeniowych lub orki pasowej na zrêbach). Nale y zwróciæ uwagê, e w innych glebach eluwialnych (p³owych) poziom próchniczny nie ma znaczenia diagnostycznego, choæ ró nice miêdzy jego mi¹ szoœci¹ i w³aœciwoœciami fizykochemicznymi w glebach leœnych i uprawnych s¹ ogromne. Typ gleb p³owych podmok³ych, zosta³ wyodrêbniony na podstawie silniejszej ekspresji cechy, znajduj¹cej ju odzwierciedlenie w pozosta³ych podtypach gleb p³owych, choæ cecha ta nie ma kluczowego zwi¹zku z genez¹ poziomów diagnostycznych tych gleb. Podobnej zasady nie zastosowano na przyk³ad przy klasyfikacji bielic, choæ podmok³oœæ glejobielic mo e nawet stymulowaæ storfienie warstw powierzchniowych. Bardzo powa nej dyskusji wymaga podzia³ rzêdu gleb antropogenicznych, a szczególnie wyró nianie typów gleb industrioziemnych i urbiziemnych. Odnosi siê wra enie, e wbrew zasadom SgP5, typy te rozró niane s¹ nie tyle na podstawie cech morfologicznych lub materia³ów diagnostycznych (wymienione zdawkowo), lecz opieraj¹c siê o zewnêtrzny czynnik glebotwórczy (rodzaj oddzia³ywania antropogenicznego) i po³o enie gleby. Proponuje siê, by podzia³ tych gleb by³ w wiêkszym stopniu zbli ony do rozwi¹zañ ustanowionych w WRB, które uwa ane s¹ za najbardziej nowoczesne i kompletne. Równie, wyró nienie typu gleb s³onych i zasolonych w dziale gleb antropogenicznych, sprawia wra enie tym-
Systematyka gleb Polski stan aktualny i dalszy rozwój 97 czasowoœci, co wynika choæby z zestawienia regionów naturalnego wystêpowania tych gleb w Polsce. Sposób wyró niania i liczba typów gleb, maj¹ fundamentalne znaczenie dla praktycznego odbioru i nauczania systematyki. Dlatego dyskusja nad tymi zagadnieniami powinna byæ wy³¹cznie merytoryczna. Z ca³¹ pewnoœci¹, argumentacja nie mo e siê ju odwo³ywaæ do d³ugiej tradycji rozdzielania niektórych typów, na przyk³ad bielic i gleb bielicowych (Marcinek et al. 2014), skoro równoczeœnie SgP5 drastycznie zrywa z tradycyjn¹ klasyfikacj¹ innych typów (mad, rêdzin, gleb organicznych, zasolonych). Niemniejsze kontrowersje wzbudza sposób wyró niania oraz liczebnoœæ podtypów gleb. Zdaniem autora, zasadniczym mankamentem SgP5 nie jest du a liczba podtypów w glebach p³owych, ale klucz ich wyró niania w poszczególnych typach. W SgP5 stosowana jest mieszanka koncepcji zaczerpniêtych z Soil Taxonomy (du a liczba podtypów oraz wymienione wprost niektóre ich kombinacje) i z WRB (niektóre podtypy zdefiniowane w sposób uniwersalny, niezale nie od typu, w którym wystêpuj¹, np. podtypy z poziomem cambic, z poziomem argic, z poziomem vertic itd.). Taki wariant, choæ rozbudowany, nadal nie zapewnia satysfakcjonuj¹cej klasyfikacji, nawet w obrêbie gleb p³owych (w³aœciwych), gdy mimo wyró nienia 11 podtypów nadal brak tak powszechnych taksonów, jak gleby p³owe spiaszczone opadowo-glejowe lub p³owe z cechami glossic opadowo-glejowe. Wed³ug autora, mo liwe s¹ przynajmniej dwa rozwi¹zania tego problemu: (1) dopuszczenie swobodnego tworzenia kombinacji podtypów wymienionych w danym typie (ale po usuniêciu sprzecznoœci logicznych w definicjach podtypów), albo (2) wyznaczenie zestawu podtypów uniwersalnych, które wzorem kwalifikatorów w WRB (2014) mia³yby definicjê niezale n¹ od rzêdu/typu i by³yby dodawane w przypadku wype³nienia przez glebê wymaganych kryteriów (podobnie jak obecnie w SgP dodawane s¹ rodzaje i gatunki gleb). Podobne rozwi¹zanie, jako odmiany podtypów jest z powodzeniem, choæ w ograniczonym zakresie, stosowane w Klasyfikacji gleb leœnych Polski (2000). Wydaje siê, e wprowadzenie podobnego systemu znacznie uproœci³oby i zwiêkszy³o przejrzystoœæ Systematyki gleb Polski, a jednoczeœnie zwiêkszy³o mo liwoœci precyzyjnej klasyfikacji gleb. W ramach odmian/podtypów uniwersalnych w pierwszej kolejnoœci mo na uwzglêdniæ s³abe i œrednie oglejenie, ale te wyst¹pienie szeregu poziomów diagnostycznych (calcic, vertic, agric, fragic, anthric (<50 cm i innych) i cech towarzysz¹cych, np. rudy darniowej (rudawca), orsztynu, warstewek elazistych placik, lamelli ilastych (niespe³niaj¹cych kryteriów poziomu argic), silnej próchnicznoœci, nadbudowy deluwialnej, obecnoœci wêglanów, typu próchnicy itp. PODSUMOWANIE Pi¹te wydanie Systematyki gleb Polski (2011) zdecydowanie umacnia zasadê klasyfikacji gleb opieraj¹ce siê o iloœciowo zdefiniowane poziomy, w³aœciwoœci i materia³y diagnostyczne. Nowe iloœciowe kryteria klasyfikacji bazuj¹ na podzia³ach miêdzynarodowych, jednak jednoczesne stosowanie rozwi¹zañ zaczerpniêtych z FAO-WRB i US Soil Taxonomy, albo niekonsekwentne stosowanie definicji jest powodem wewnêtrznej niespójnoœci klasyfikacji i jej niepe³nej kompatybilnoœci z którymkolwiek systemem miêdzynarodowym. Dalsze doskonalenie Systematyki gleb Polski powinno obj¹æ: wybór jednego miêdzynarodowego systemu referencyjnego dla poziomów i w³aœciwoœci diagnostycznych (akceptowanego przez wiêkszoœæ gleboznawców polskich), doprecyzowanie definicji unikalnych poziomów i w³aœciwoœci diagnostycznych, w tym zasad ich nazewnictwa, weryfikacja zasad wyró niania podtypów, szczególnie w glebach maj¹cych jednoczeœnie kilka poziomów i w³aœciwoœci diagnostycznych, doprecyzowanie kryteriów iloœciowych klasyfikacji na styku jednostek (kontrola przystawalnoœci/ roz³¹cznoœci klas). Wydaje siê, e powa nej debaty wymagaj¹ w szczególnoœci nastêpuj¹ce zagadnienia: diagnostyka oglejenia gleb oraz pozycja gleb w ró - nym stopniu oglejonych na wszystkich poziomach klasyfikacji, klasyfikacja gleb zawieraj¹cych wêglany ró nej genezy, w tym w szczególnoœci rozdzia³ rêdzin i pararêdzin oraz rêdzin mieszanych i gleb nierêdzinowych, klasyfikacja gleb wytworzonych z holoceñskich osadów aluwialnych, w tym silnie oglejonych lub podlegaj¹cych antropogenicznym przeobra eniom, klasyfikacja gleb antropogenicznych. Nale y równie podj¹æ próbê zmniejszenia liczby typów gleb, co u³atwi percepcjê, zrozumienie oraz nauczanie systematyki. Hierarchiczny klucz do klasyfikacji gleb w rzêdach, typach i podtypach wyeliminowa³by wiêkszoœæ pytañ o priorytety systematyki, a jednoznacznie weryfikowa³by spójnoœæ ca³ego podzia³u. Dlatego wydaje siê, e opracowanie zwiêz³ego, ale œciœle iloœciowego klucza jest obecnie najpilniejszym wyzwaniem i bêdzie kolejnym kamieniem milowym w rozwoju Systematyki gleb Polski.
98 CEZARY KABA A LITERATURA Ad-hoc-AG Boden, 2005. Bodenkundliche Kartieranleitung. 5 th ed., Schweizerbart, Hannover: 438 pp. Bro ek S., 2012. Czy systematyka gleb polski, wydanie 5, dotyczy wszystkich gleb naszego kraju? Roczniki Gleboznawcze Soil Science Annual 63(3): 49 56. Driessen P., Deckers J., Spaargaren O., Nachtergaele F., 2000. Lecture notes on the major soils of the world. FAO Reports, 94. Rome: 334 pp. IUSS Working Group WRB, 2006. World Reference Base for Soil Resources, 2nd edition. World Soil Resources Reports, 103. FAO, Rome. IUSS Working Group WRB, 2014. World Reference Base for Soil Resources 2014. International soil classification system for naming soils and creating legends for soil maps. World Soil Resources Reports 106, FAO, Rome: 181 pp. Kaba³a C., Ga³ka B., Jezierski P., Bogacz A., 2011. Transformacja mad w warunkach regulacji rzeki i d³ugotrwa³ego u ytkowania rolniczego w dolinie Dobrej na Nizinie Œl¹skiej. Roczniki Gleboznawcze Soil Science Annual 62(2): 141 153. Kaba³a C., Waroszewski J., Szopka K., Bogacz A., 2010. Geneza, w³aœciwoœci i rozprzestrzenienie stagnobielic w Sudetach. Roczniki Gleboznawcze 61(4): 1 15. Klasyfikacja gleb leœnych Polski, 2000. CILP, Warszawa: 127 s. Klimowicz Z., 1980. Czarne ziemie Równiny Tarnobrzeskiej na tle zmian stosunków wodnych gleb tego obszaru. Roczniki Gleboznawcze Soil Science Annual 31(1): 163 206. Konecka-Betley K., Czêpiñska-Kamiñska D., Janowska E., 1996. Czarne ziemie w staroaluwialnym krajobrazie Puszczy Kampinoskiej. Roczniki Gleboznawcze Soil Science Annual 47(3 4): 145 158. Kowalkowski A., 1997. Czy istnieje potrzeba ekologicznej systematyki gleb leœnych Polski? Roczniki Gleboznawcze Soil Science Annual 48(1 2): 133 141. Lemkowska B., 2013. Quaternary rendzinas in the Systematics of Polish Soil. Soil Science Annual 64(4): 135 139. Marcinek J., Komisarek J., Mocek A., Bednarek R., Skiba S., 2014. Sprostowanie nieœcis³oœci jakie znalaz³y siê w artykule Stanis³awa Bro ka pt. Czy Systematyka gleb Polski, wydanie 5. dotyczy wszystkich gleb naszego kraju opublikowanym w Rocznikach Gleboznawczych z. 63(3) 2012: 49 56. Soil Science Annual 65(1): 39 44 Soil Survey Staff, 1960. Soil Classification, a comprehensive system. 7th approx. USDA. Soil Survey Staff, 2010. Keys to Soil Taxonomy, 11 th edition. USDA, NRCS. Systematyka Gleb Polski, 1989. Roczniki Gleboznawcze Soil Science Annual 40(3/4): 1 150. Systematyka Gleb Polski, 2011. Roczniki Gleboznawcze Soil Science Annual 62(3): 1 193. Uziak S., Poznyak S.P., Wyszniewskij J., 2010. Gleby Roztocza. Ann. UMCS, Geographia, Geologia, Mineralogia et Petrographia 65(1): 99 115. Zwydak M., 2011. Morfologia oraz podstawowe w³aœciwoœci chemiczne gleb zespo³u jaworzyny z jêzycznikiem zwyczajnym (Phyllitido-Aceretum Moor 1952) w Polsce. Roczniki Gleboznawcze Soil Science Annual 62(1): 177 186. Received: May 30, 2014 Accepted: September 17, 2014 Classification of Polish Soils current state and further development Abstract: Fifth edition of the Polish Soil Classification reinforces the principle of soil classification based on quantitatively defined diagnostic horizons and properties. New classification criteria are based on international systems; however, the concomitant use of rules taken from the FAO-WRB and Soil Taxonomy US or inconsistent application of definition causes the internal inconsistencies of classification. Further improvement of Polish soil classification should include: selection of one international reference system for the diagnostic horizons and properties; statement of the hierarchy of priorities in the classification and the key for soil orders, types and subtypes; clarification of the definitions for the unique diagnostic horizons; development of an universal principle of distinguishing sub-units, and the specification of sharp criteria for quantitative separation at the interface between taxonomic units. Also, the number of soil types and subtypes should be reduced, which may facilitate the perception, understanding and teaching of the classification. Keywords: classification, diagnostic criteria, quantitative requirements, soil types