Historia obiektu W rejonie ograniczonym ulicami Waryńskiego, Traugutta i linią kolejową od mostu do Placu Pokoju Toruńskiego zachowały się do dnia dzisiejszego budowle i tereny, których znaczenia kulturowego oraz funkcjonalnego nie sposób nie docenić. Początkowo na wzgórzu na północny wschód od starego Torunia rozciągały się winnice. Szybko jednak mieszczanie toruńscy zorientowali się o militarnym i strategicznym znaczeniu wzgórza i szczególnie w XIX wieku podjęli próby wykorzystania walorów obronnych tego miejsca dla bezpieczeństwa miasta, garnizonu i twierdzy. W kierunku tego miejsca zmierzała rozbudowa miasta w kolejnych latach funkcjonowania. W ten sposób na obrzeżach Torunia powstało "Przedmieście nowomiejskie", które zgodnie z podziałem administracyjnym wprowadzonym w 1 połowie XVII wieku tworzyło kwartał Św. Katarzyny, z którego później wydzielono kwartał Św. Jakuba. W czasach wojny napoleońskiej w 1813 roku również i one zostało zniszczone, tak jak inne przedmieścia Torunia. Teren, o którym mowa przyłączono do obszaru miasta w 1884 roku. Znalazł się wewnątrz otaczającego miasto pierścienia fortów i lunet, połączonych ze sobą wałem i drogą rokadową (obwodnicą). W tym systemie obronnym współczesnego miasta stworzono dzieło fortyfikacyjne, które nazwano pierścieniem wewnętrznym Twierdzy Toruń - System poligonalny. W szczelnym, zygzakowatym i poprzedzonym fosą (czasem mokrą) układzie zbudowano nowe bramy obronne. W najbliższej okolicy były to bramy Lubicka i Kolejowa oraz wielofunkcyjny most przez Wisłę z jego wartowniami i posterunkami obronnymi. Pozostały teren, położony wzdłuż Nowego Miasta, podzielono szachownicowo na bloki pod zabudowę mieszkaniową, pozostawiając w Centrum nowo wytyczonej dzielnicy obszerny plac, na którym wybudowano kościół garnizonowy. Ponadto w wałach wybudowano szereg schronów, a pod wałami rozpoczęto sytuowanie koszar podwalni: pomiędzy dawnym Fortem Św. Jakuba a Bramą Kolejową - Św. Jakuba, dalej Bramy Lubickiej, Bramy Kaszownika i Bramy Chełmińskiej do Bramy Bydgoskiej. Za koszarami podwalnymi w okolicy stawu Kaszownika zbudowano w latach 1887-1892 ogromny, trzykondygnacyjny schron pełniący funkcję magazyny Urzędu Prowiantowego, piekarni fortecznej i małej mechanicznej wytwórni lodu. Strona 1 z 6
Większą część terenu przy ulicy gen. Sowińskiego i Chłopickiego przeznaczono na koszary i wojskowe budynki zaopatrzenia wojsk i techniczne. Do prac nad rozbudową twierdzy ku wschodowi przystąpiono w 1880 roku zostały one zakończone w zasadzie w 1884 roku. Powstał łagodny łuk wału łączącego naroże Bastionu IV z Fortem Św. Jakuba, który osłonięty był stawem Kaszownika i suchą fosą na wschód od niego. Fosy broniła potężna kaponiera skarpowa, osłonięta przebudowaną Lunetą II (oraz Stawem Kaszownika) i skazamatowanym uskokiem wału opodal nowej dwuprzejazdowej Bramy Lubickiej, która zastąpiła istniejące bramy m.in. położoną najbliżej kompleksu Bramę Św. Jakuba. Zupełną nowością było zbudowanie w systemie obronnym bramy kolejowej, stanowiącej kryty przejazd pod wałem (na poziomie dna fosy) linii kolejowej do Wystrucia (Insterburga). W latach 1870-73 powstał nowy ważny element twierdzy most drogowo - kolejowy przez Wisłę (obecnie kolejowy) - na przyczółkach umieszczono wieże ozdobione rzeźbami i płaskorzeźbami, a wjazd od strony miasta flankowały dwa blokhauzy. Pierwsza linia kolejowa do Bydgoszczy otwarta została w 1861, do Warszawy w 1862 (osłaniana Fortem Kolejowym), dworzec główny (Haupt Bahnhof) na lewym brzegu na Podgórzu na przełomie lat 60-tych i 70-tych XIX wieku, w 1873 wspomniany most kolejowo-drogowy przez Wisłę, w 1873 otwarto linię do Olsztyna, Insterburga (Wystrucia) i Królewca, zbudowano przystanek kolejowy na prawym brzegu Toruń-Miasto (Thorn-Stadt) między rdzeniem dawnej twierdzy a Fortem św. Jakuba. Kolejny przystanek Toruń-Mokre (Mocker) powstał na pn-wsch. od miasta na północnej linii do Grudziądza, Kwidzyna i Malborka. Przystanki rozbudowano w dworce kolejowe kilka lat później (Toruń-Mokre 1882-83). W 1878 roku powstała na prawym brzegu Wisły bocznica kolejowa prowadząca wzdłuż nabrzeża do stoczni (z 1888) i portu zimowego (wojennego). Budynek dworca zbudowano w stylu neogotyckim równocześnie z mostem kolejowym przez Wisłę w 1873 roku (przy którym jest położony) i linią kolejową do Olsztyna. Obecny budynek dworcowy powstał jednak w 1889 roku. Ze względu na ograniczenia przestrzenne w rejonie fortecznym, gdzie się znajduje, jest to dworzec niewielki, jedynie osobowy (dlatego właśnie w pobliżu śródmieścia nie ma głównego dworca, jak to jest w innych miastach). Jednakże ówcześnie miał nieporównywalnie większe znaczenie niż obecnie, a także niżej położony po przeciwnej stronie Wisły obecny Dworzec Główny. 18 stycznia 1920 roku Dworzec stał się miejscem powitania polskich wojsk wkraczających do wyzwolonego Torunia. W 1938 roku, z okazji wizyty marszałka Edwarda Rydza-Śmigłego, został przebudowany i otynkowany dla nadania mu bardziej "polskiego" charakteru. Taki pozostał do dziś. Strona 2 z 6
Poligonalny fort św. Jakuba mógłby służyć za sztandarowy przykład fortów szkoły nowopruskiej. Dzieło miało rozpiętość około 300 metrów, trzykrotnie załamany wał główny (o szerokości 30 m) o skazamatowanej skarpie (na całej długości wału galeria strzelecka) osłonięty był suchą fosą z dwiema kaponierami barkowymi. Szyja zamknięta murem z umieszczonym pośrodku dużym budynkiem, pełniącym rolę kaponiery szyjowej. W szyi fortu umieszczona ponadto duża, trzypiętrowa, trójskrzydłowa reduta koszarowa z trzema własnymi kaponierami. Aż do przebudowy w latach osiemdziesiątych, reduta miała zwykłe zadaszenie. W placu broni drogi krytej na osi fortu mały śródszaniec, połączony poterną (pod fosą) z wnętrzem fortu. W murowanej przeciwskarpie fosy ukryto dwie kaponiery rewersowe. Pod przedstokiem krótkie chodniki przeciwminowe. W Forcie św. Jakuba, wraz z przebudową, przekształcono reditę w koszary schronowe osłonięte nasypem. Podwalne Koszary Bramy Lubickiej to rozległy kompleks koszar i podwalni koszarowej rozciągających się od Fortu Św, Jakuba do Ronda II Pokoju Toruńskiego (dawniej Placu Przy Bramie Lubickiej) powstałej w latach 1880-1884. Budynek ten reprezentuje typowy przykład budynku militarnego, o modnej w owym czasie historyzującej stylistyce. Wykonany z czerwonej cegły, zwieńczony krenelażowo - machikułowym gzymsem posiada zaakcentowaną część środkową, w której umieszczono wejście główne. Posiada wewnętrzną fosę, przez którą przerzucono most - jedyny dostęp do budynku koszar. W budynku mogło być zakwaterowanych ok. 600 żołnierzy (jeden batalion piechoty) i 4 dział piechoty. W przeciwskarpie fosy koszar - podwalni znajduje się skazamatowany budynek - stajnie dla koni patrolowych i pociągowych. Pod osłoną fortu św. Jakuba i nowego wału rdzenia twierdzy zbudowano kilka obiektów zaplecza toruńskiego garnizonu. Cały teren pomiędzy torami kolejowymi a wałem został wykorzystany na zespół składów wojskowych. Najstarszym budynkiem w tym zespole jest dawna odlewnia artyleryjska. W pobliżu redity postawiono dom rodzinny dla kadry zawodowej. Nowy wał pomiędzy Bramą Lubicka i tunelem kolejowym a fortem był całkowicie skazamatowany. Powstał tu olbrzymi, dwukondygnacyjny blok Koszar Bramy Lubickiej. Natomiast w wale od lewej strony Wisły umieszono schron amunicyjny. Po prawej stronie torów kolejowych zbudowano bocznicę kolejową z rampą przeładunkowa, dalej magazyny artylerii Nr 1 i Nr 2, odlewnię artyleryjską, bloki koszarowe, koszary podwalne, kaplicę, wyrównano plac broni - rozległy dziedziniec, prochownie. Wszystkie budynki połączono z Fortem Św.Jakuba. Główne ulice jakie wówczas zbudowano to ul. Wałowa, Strona 3 z 6
prowadząca z placu Bramy Lubickiej (od 1920 ul. Gen. Chłopickiego) i ul. Gen Sowińskiego prowadząca z Miasta Wilhelmstadt i mostu przez tory kolejowe do Fortu Św.Jakuba. Od 1884 roku wszystkie budowle jak Fort Św. Jakuba czy odlewnia artyleryjska przestały istnieć jako samodzielne dzieła. Wał poligonalny pierścienia wewnętrznego twierdzy, był odtąd odcinkiem ciągłym obwodu fortecznego, zyskał nazwę Naroże (Saillant) II, fort nazwano Koszarami Jakuba (Jakobskaserne). W kompleksie tym, a więc w Forcie Jakuba, koszarach podwalnych Bramy Lubickiej i budynku koszarowym o konstrukcji szkieletowe, aż do pierwszej wojny światowej, stacjonował niemiecki 61 Pułk Piechoty znany wcześniej w garnizonie (od 1866 roku) jako 8 Pomorski Pułk Piechoty Nr 61, od 1890 do 1914 r Infanterie Regiment von der Marwitz (8 Pomm.) Nr 61. W pobliżu dworca kolejowego Toruń-Miasto, w dawnych magazynach wojskowych niemieckiego garnizonu i twierdzy (artyleryjskich) ulokowano w 1922 roku 8 Dywizjon Taborowy, następnie Kadra 8 Dywizjonu Taborowego (później Lipnie) należąca do 4 Dywizji Piechoty - od maja 1925 roku przekształcony w 8 Szawdron Taborów, który wykorzystywał magazyny - budynki najbliżej rampy kolejowej. Mieściło się tu jedno z dwóch dowództw grup manewrowych typu II, osiem kolumn taborowych jedno lub parokonnych, warsztat taborowy, park taborowy. Od 1920 roku w czasach II Rzeczpospolitej poszczególne obiekty na omawianym terenie wykorzystywano do zadań kwatermistrzowskich toruńskiego garnizonu. W 1921 roku w związku z umieszczeniem w Toruniu Dowództwa Okręgu Korpusu Nr VIII przeniesiono tu Szefostwo Sanitarne. Znalazło ono swą siedzibę w kompleksie koszarowym na Pl. Św. Katarzyny (Koszary Piłsudskiego). W pobliżu na ul. Jęczmiennej 2 ulokowano Kadrę Kompanii Zapasowej Sanitarnej Nr 8, którą w sierpniu 1922 roku przemianowano na 8 Batalion Sanitarny. W 1929 roku tą samą jednostkę przemianowano na Kadrę 8 Batalionu Sanitarnego, a po 1929 roku była to Kadra Zapasowa 8 Szpitala Okręgowego. W 1938 roku zakwaterowano ją w koszarach Sowińskiego przy ul. Chłopickiego W dawnych magazynach zwolnionych przez 8 Szwadron Taborów ulokowano 8 Okręgową Składnicę Sanitarną. W koszarach Bramy Lubickiej (od 1920 roku koszarach Chłopickiego) przy ul. Gen.Chłopickiego stacjonował III Batalion 63 Pułku Piechoty (dziś archiwum wojskowe). Strona 4 z 6
Rozbiórka i stan obecny Teren zaplecza magazynowego został mocno zmieniony na początku XX wieku (1925). Najwięcej zmian dotyczy fortu Św. Jakuba. Wówczas, w ramach prac interwencyjnych zniwelowano większość obwodów wałów, zasypano fosy, rozebrano całe budowle na placu broni. Rozebrano wszystkie elementy murowane fortu poza blokiem koszarowym. Prawdopodobnie w czasie tych prac rozbiórkowych zasypano całe fragmenty murów zamiast rozbiórki. Można zatem sądzić, że wiele fragmentów danego fortu tkwi pod ziemią. Obecnie z jego elementów murowanych pozostała tylko prawie niezmieniona redita. Obszar zniesionych obwałowań dawnego Fortu jest obecnie niezagospodarowany. Jest to rozległy płaski plac, ograniczony zachowanym nasypem redity z jednej strony i krawędzią stoku bojowego z drugiej. Skłon byłego stoku bojowego porasta piękny starodrzew. Teren po raz kolejny został przekształcony na początku lat 1936, kiedy przebito trasę komunikacyjną wzdłuż Wisły (ul. Traugutta), przywracając tym samym już w nowoczesnej formie przebieg historycznego traktu w kierunku na Warszawę. Fort Św. Jakuba i magazyny, koszary zostały opuszczone przez wojsko na początku lat pięćdziesiątych XX w. Jedynie dobrze zachowane koszary podwalne zajmuje archiwum wojskowe. Rozebrano też jeden z dużych magazynów taborowych, drugi po uzupełnieniu ubytków spowodowanych bombardowaniem w czasie II wojny światowej jest również wart zainteresowania turystów oraz historyków. Rozebrano resztki zabudowań kaplicy. Inne obiekty uległy dość dużym przekształceniom. Opisany rejon znajduje się w bliskim sąsiedztwie zabudowy Starego Torunia, skąd blisko jest do najciekawszych zabytków miasta od średniowiecza do XX wieku (w zasięgu spacerowym gości). Z pobliskiego wzgórza tzw. Trawersu Wiślanego rozciąga się piękny widok na rzekę i mosty oraz na miasto od Wschodu. W pobliżu dwie ruchliwe trasy komunikacyjne z przystankami tj. droga do Warszawy i Bydgoszczy oraz linia klejowa z kierunków południowych na północno wschodnie rejony Polski. Przed dworcem kolejowym Toruń Miasto na placu 18 Stycznia ważny węzeł komunikacyjny z wygodnymi miejscami do parkowania itp. Uaktywnienie turystyczne, hotelarsko - usługowe spowoduje odciążenie sieci dróg w historycznym Centrum Torunia a obecne i przyszłe zagospodarowanie pod tym kątem będzie samą w sobie atrakcją. Z umocnień fortyfikacyjnych, które mogłyby być dodatkową atrakcją Strona 5 z 6
tego miejsca zachowało się sporo elementów. Zwłaszcza obiekty podziemne nie uległy rozbiórce - po prostu je zasypano. Z zachowanych obiektów największe wrażenie robi podwalnia - Koszary Bramy Lubickiej przy ul. Gen. Chłopickiego, Fort Św. Jakuba, zabudowania dawnej odlewni artyleryjskiej przy ul. Gen.Sowińskiego oraz Magazyn Nr 2 (Hostel) przy rampie kolejowej. W głębi kompleksu, na dawnym dziedzińcu okazałe budynki koszarowe. W skarpie tzw. Trawersu Wiślanego znajduje się dobrze zachowany schron amunicyjny. Niezwykle ciekawe walory krajoznawcze posiada założony na ukształtowanym po licznych rozbiórkach i przebudowach park miejski. Wszędzie widoczne są narysy dawnych zabudowań fortyfikacyjnych jak dawna fosa, stok bojowy, brama kolejowa z ukrytym pod ziemią korytarzem komunikacyjnym i dwoma kaponierami, wiadukt a także rampy kolejowe, wartownie i posterunki ochronne mostu. Strona 6 z 6