13. Odłów dzików jako metoda ograniczenia ich liczebności na terenie Warszawy

ISBN 978-83-65362-18-6 13. Odłów dzików jako metoda ograniczenia ich liczebności na terenie Warszawy Trapping wild boars as a method of reducing their numer in the area of Warsaw Kowal P., Jasińska K., Werka J., Ajdysiński J., Mierzwiński J. 2016. Odłów dzików jako metoda ograniczenia ich liczebności na terenie Warszawy. Badania i Rozwój Młodych Naukowców w Polsce. Nauki przyrodnicze Część III. (5): 78-85. Piotr Kowal (1), Karolina Jasińska (1), Joanna Werka (1), Juliusz Ajdysiński (1), Józef Mierzwiński (2) (1) Wydział Leśny, Samodzielny Zakład Zoologii Leśnej i Łowiectwa, Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie (2) Lasy Miejskie Warszawa Opiekun naukowy: dr hab. Joanna Werka, prof. SGGW Piotr Kowal: piotr_kowal@sggw.pl Słowa kluczowe: synurbizacja, zwierzęta w mieście, odłownia. Streszczenie Celem pracy było przedstawienie problemów związanych z obecnością dzików (Sus scrofa) na terenie miasta stołecznego Warszawa i analiza metody odłowu zwierząt w celu zapobiegnięcia ich dalszej migracji w głąb miasta. W 2008 roku Lasy Miejskie Warszawa rozpoczęły działania mające na celu ograniczenie liczebności populacji dzików, głownie poprzez ich odławianie i wywóz poza granice miasta. W pracy oceniano liczbę i miejsce usytuowania odłowni dla dzików w latach 2008 2015, liczbę odłowionych osobników, ich strukturę wiekową oraz miejsce ich wywozu do różnych nadleśnictw poza obszar Warszawy. Opisano budowę odłowni jak również poruszono kwestię problemów związanych z tą metodą. Podjęto dyskusję dotyczącą skuteczności różnych form rozwiązania problemu obecności dużej liczby dzików w miastach. 1. Wstęp Warszawa jest miastem posiadającym w swych granicach wiele obszarów zielonych. Lasy miejskie, zadrzewienia, parki miejskie, skwery, czy też rezerwaty przyrody stanowią dla wielu mieszkańców cenne miejsca do odpoczynku w ciągu całego dnia. W nocy jednak miejsca te są wykorzystywane również przez dzikie zwierzęta, w tym dziki. Rozległe i dobrze rozplanowane tereny zielone stanowią dla nich miejsce schronienia i zdobywania pokarmu. Z roku na rok coraz częściej można spotkać na ulicach Warszawy dzikie zwierzęta, które dotychczas spotykano jedynie w lesie (Jasińska i Goszczyński 2011; Matysek 2012). Rozbudowa miast, w tym również stolicy przyczynia się do tego, że coraz więcej dzikich gatunków zwierząt bytuje w stałym sąsiedztwie człowieka. Podejmują one próby osiedlenia się w obrębie aglomeracji miejskich i dostosowania do nowych warunków. Zasiedlanie terenów miejskich wiąże się w wielu przypadkach ze zmianą wymagań ekologicznych oraz modyfikacją behawioru zwierząt. Proces synurbizacji, czyli dostosowania się zwierząt do życia w mieście, najszybciej i najłatwiej przychodzi zwierzętom niedużym, wszystkożernym i wykazujących znaczną plastyczność ekologiczną, np. drobnym ptakom i ssakom (Andrzejewski i in. 1978). Od kilkudziesięciu lat problemem są średnie ssaki takie jak 78 S trona

lis (Vulpes vulpes) i kuna domowa (Martes foina) (Jakubiec 2000). W ostatnich latach pojawił się również problem dzików (Jakubiec 2008). Wzrost liczebności populacji dzika w miastach został odnotowany także w innych krajach europejskich. Zasiedlanie miast przez dziki stwierdzono najpierw w Hiszpanii i Niemczech, z czasem we Francji, Portugalii, Grecji, Szwajcarii (Jezierski 2008). Jak wynika z danych z roku 1990, w Warszawie dziki zasiedlały głównie Las im. Króla Jana Sobieskiego oraz międzywale w okolicach Burakowa, Siekierek, a także Las Babicki. Rzadziej stwierdzano ich obecność w Lesie Kabackim i Lesie Młocińskim (Luniak i Nowicki 1990; Ruczko 2009; Luniak 2010). W ostatnich latach obecność dzików staje się coraz większym problemem na terenie dzielnic Białołęka, Wawer oraz Bielany. W dzielnicy Bielany gatunek ten jest aktywny również w ciągu dnia. Należy również pamiętać jakie problemy stwarza występowanie tak dużego gatunku ssaka jakim jest dzik na terenie miasta. Kolizje z pojazdami to temat bardzo często poruszany przez media ze względu na dotkliwość strat poniesionych przez ludzi jak i drastyczność zdarzenia. Lasy Miejskie oraz Ekopatrol Straży Miejskiej odbierają często skargi dotyczące niszczenia terenów zieleni miejskiej. Problem może pojawiać się również w przypadku agresywnego zachowania ze strony dzików. Problem dzików w Warszawie został nagłośniony w 2013 roku po incydentach na Stadionie Narodowym w 2012, gdy dziki weszły na stadion przez bramę dla gości oraz po wtargnięciu na płytę Międzynarodowego Portu Lotniczego Okęcie w roku 2013 (Szpala 2013). Według danych, jakie zebrali pracownicy Lasów Miejskich Warszawa w latach 2009-2013 okazuje się, że dziki spotykano na terenie miasta 1981 razy, a liczba kolizji z pojazdami oscylowała w granicach 400 rocznie (Szpala 2013). Aby zatrzymać wzrost populacji dzika w granicach miasta, istnieje możliwość stosowania szeregu bardziej lub mniej skutecznych metod. Do najbardziej skutecznych zaliczyć można odłów dzików w odłownie i wywóz ich poza obszar Warszawy oraz odstrzał redukcyjny. Celem pracy było dokonanie przeglądu lokalizacji i liczby odłowni dla dzików na terenie Warszawy w latach 2008-2015, przedstawienie struktury wiekowo-płciowej odłowionych ssaków oraz miejsc ich wywozu, a także dokonanie oceny skuteczności metody odłowu dzików na terenie Warszawy. 2. Teren badań Teren badań obejmował miasto stołeczne Warszawa położone w centralnej części województwa mazowieckiego. W jego granicach znajduje się blisko 8,5 tyś. ha terenów o charakterze leśnym, co stanowi około 15% powierzchni miasta. Lasy zajmują powierzchnię blisko 7300 ha. 17 kompleksów leśnych zgrupowano w 4 obwody. Największym obszarowo, jest obwód leśny Las Sobieskiego (1353 ha), mniejszym jest obwód leśny Bielany-Młociny zajmujący 838 ha oraz obwód leśny Kabaty (903 ha) i obwód leśny Bemowo-Koło (556 ha) (www.lasymiejskie.waw.pl/obwody_lesne). Obszary te są miejscem schronienia i ostoją dla wielu gatunków dzikich zwierząt, tych wkraczających do miasta oraz tych migrujących przez miasto. 3. Metody badań i materiał Materiał do badań i analiz został udostępniony przez pracowników Lasów Miejskich Warszawa. Dotyczył on informacji uzyskanych z każdego odłowu dzików, jaki miał miejsce w Warszawie od 2008 roku do września 2015 roku włącznie oraz dane związane z odstrzałem redukcyjnym dzików w latach 2014-2015. Pozyskane materiały zawierały informacje o liczbie i miejscu usytuowania odłowni, liczbie odłowionych dzików, ich strukturze wiekowo-płciowej oraz miejscach wywozu odłowionych osobników poza teren stolicy. Liczbę odłowni w kolejnych latach dostosowywano do skali problemu i potrzeb w poszczególnych dzielnicach Warszawy. Odłownie, które nie przynosiły zamierzonych założeń lub gdy były dewastowane przenoszono w inne miejsca. Odłownie lokalizowane były w miejscach ściśle związanych z trasami wędrówek, miejscami żeru i przebywania dzików. Przy wyborze miejsca pomagała Straż Miejska oraz okoliczni mieszkańcy, którzy 79 S trona

byli światkami aktywności dzików w tych rejonach. W pierwszej kolejności odłownie stanęły na Bielanach, Białołęce i Bemowie. Odłownię stanowiła solidna, drewniana lub stalowa konstrukcja ze stalową ramą o wysokości 210 cm, długości 600 cm i szerokości 500 cm (Fot. 1). Fot. 1 Odłownia dla dzików na warszawskim Ursynowie (fot. P. Kowal) Elementy konstrukcyjne odłowni spięte były ze sobą stalowymi linami i ustabilizowane w podłożu za pośrednictwem wkopanych w grunt pali. Do odłowni prowadziło wejście z opadającą klapą zamykającą o szerokości ok 80 cm. Po przeciwnej stronie wejścia do odłowni znajdował się rękaw załadunkowy. Wejście do odłowni podparte było kołkiem, z doczepioną linką. Jeden koniec linki podtrzymywał uniesione na kołku drzwiczki odłowni, drugi koniec linki dowiązany był do palika i położony na gruncie w centralnej części odłowni. Dookoła palika układana była zanęta. Buchtujący dzik trącając palik z linką powodował odciągnięcie kołka podpierającego drzwiczki wejściowe do odłowni, wskutek czego klapa wejściowa opadała i zatrzaskiwała przebywające we wnętrzu odłowni zwierzęta. Każda odłownia opatrzona była informacją uwaga odłów dzików i wstęp wzbroniony (http://www.wawer.warszawa.pl/pl/news/odlownie-dzikow-w-falenicy). Odłowione w okresie ochronnym lochy (16.02-14.05) były wypuszczane z odłowni. Podobnie działo się w przypadku młodych warchlaków, które zostały podprowadzone na żer przez lochę i zatrzasnęły się w odłowni. Zebrany materiał z lat 2008-2015 stanowiło 2112 odłowionych dzików, którym określano płeć oraz wiek. 4. Wyniki Liczba odłowni w poszczególnych latach ulegała zmianie. Początkowo było to 4 odłownie w roku 1998, po czym do roku 2013 liczba odłowni stale wzrastała i wyniosła 33 odłownie. W roku 2014 zdecydowano się na pozostawienie 23 odłowni, zaś w roku 2015 ponownie liczba odłowni wzrosła i wyniosła 27 sztuk. W 2009 roku w 15 postawionych odłowniach, odłowiono łącznie 250 osobników. W kolejnych latach, aż do roku 2013 odławiano mniej osobników i tak kolejno w 2010 170 dzików, 2011 159 dzików. Rok 2012 przyniósł już 191 odłowionych dzików. Od roku 2013 do 2015 liczba odłowionych dzików wzrosła ponad trzykrotnie w stosunku do roku 2012 (Tab. 1). Wśród odłowionych w latach 2008-2015 dzików przeważały warchlaki, czyli dziki do pierwszego roku życia. Odłowionych zostało 1620 osobników, co stanowiło 76,7% wszystkich odłowionych osobników. Przelatków (dziki do drugiego roku życia) odłowiono 418 i stanowiły one 19,8% wszystkich odłowionych osobników. Osobniki najstarsze i dojrzałe płciowo, odyńce i lochy, (odpowiednio 25 i 49 osobników) stanowiły tylko 1,2% oraz 2,3% odłowionych osobników. 80 Strona

Odyńce i lochy odławiały się niezmiernie rzadko, a czasem w ogóle jak w przypadku odyńców w 2008 i 2010 roku czy loch w 2008 i 2011 (Rys. 1). Jednakże od roku 2011 obserwuje się tendencje wzrostową liczby odławianych loch. W roku 2015 odłowiono ich już 21. Podobną sytuację zaobserwowano w przypadku odłowu warchlaków i przelatków. Od 2011 roku widać wyraźny wzrost ich odłowu. W roku 2013 odłowionych zostało dwa razy więcej warchlaków niż w roku 2012. Tabela 1. Liczba odłowni oraz struktura wiekowo-płciowa odławianych dzików na terenie miasta stołecznego Warszawy w latach 2008-2015 Średnia liczba Rok Liczba Liczba odłowionych odłowionych odłowni dzików dzików w jednej odłowni 2008 4 8 2 2009 15 250 17 2010 18 170 9 2011 22 159 7 2012 31 191 6 2013 33 344 10 2014 23 396 17 2015 27 594 22 Łącznie - 2112 100% 80% 60% 40% 20% 0% 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Warchlaki Przelatki Lochy Odyńce Rys. 1 Struktura wiekowo-płciowa odławianych dzików w Warszawie w kolejnych latach Lokalizacja pierwszych odłowni związana była z pojawieniem się dzików na terenach mieszkalnych w północnej części Warszawy. Zwierzęta migrowały z Puszczy Kampinoskiej i Zalewu Zegrzyńskiego od zachodu oraz z lasów Wyszkowskich od wschodniej strony stolicy. W kolejnych latach problem dzików dostrzeżono w południowej części Warszawy w dzielnicach Wawer, Ursynów i Kabaty. Było to związane z rozwojem infrastruktury w tej części miasta oraz coraz liczniejszą zabudową mieszkalną wkraczającą na tereny, gdzie dziki do tej pory miały swoje ostoje. Odławiane na terenie miasta Warszawa osobniki były transportowane poza granice miasta. Transport odbywał się w drodze porozumienia jakie zawarło dwadzieścia kół łowieckich z całej Polski z Lasami Miejskimi Warszawa. Koła łowieckie bardzo chętnie przyjmowały i wsiedlały w swoje łowiska odłowione dziki. Było to 9 kół łowieckich z województwa mazowieckiego, 2 z warmińsko-mazurskiego, 2 z pomorskiego, 2 z wielkopolskiego i po jednym z podlaskiego, kujawsko-pomorskiego, łódzkiego, zachodniopomorskiego i lubelskiego. Odłowione dziki starano się wywozić na odległość ponad 10 km 81 Strona

Badania i Rozwój Młodych Naukowców w Polsce - Nauki przyrodnicze od miejsca odłowienia. Miało to zapobiec ponownemu przywędrowaniu dzików w okolice odłowni (Andrzejewski 1970). W praktyce dziki wywożono na odległość od minimum 40 km od centrum Warszawy kierunek Mszczonów, Żyrardów, Grójec do ok. 450 km Puszcza Goleniowska (Rys. 2). Do współpracy z Lasami Miejskimi Warszawa najchętniej przystępowały koła łowieckie z północnej i północno-zachodniej części Polski. Przetransportowane dziki, mają tam wzbogacać pulę genową istniejących już osobników. Koszt transportu jednego osobnika to ok. 350-400 zł. Rys. 2. Miejsca wsiedlania odłowionych dzików z terenu Warszawy w latach 2008-2015. http://ksng.gugik.gov.pl/pliki/mapa_administracyjna_polski_2015.png Przez ostatnie 2 lata dokonano również odstrzału redukcyjnego. W 2014 roku stan miejskiej populacji dzika zredukowano o 54 osobniki. Na początku 2015 roku Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie oraz Centrum Europejskie wystąpiły o pozwolenie do Prezydenta m. st. Warszawy na redukcję populacji dzika na ich terenie. Do 30 marca populację udało się zredukować o kolejne 26 osobników. Redukcja dotyczyła osobników najbardziej agresywnych. 5. Dyskusja W ostatnich latach obserwuje się stały wzrost populacji dzików w Polsce. Ich stan w sezonie 1995/96 szacowano na blisko 68 tyś. osobników, zaś w sezonie 2014/2015 stan ten wyniósł już 260 tyś. osobników (www.pzlow.pl). Znaczny wzrost liczebności tego gatunku na terenie całego kraju ma duży wpływ na ich obecność w dużych miastach. Sytuacja taka jest spowodowana korzystnymi warunkami bytowania jakie dziki odnajdują w miastach oraz trudnością skutecznego ograniczenia ich liczebności w gęsto zaludnionych terenach. Dziki coraz częściej przełamują barierę strachu przed człowiekiem i coraz śmielej pojawiają się pomiędzy ludzkimi zabudowaniami. Przyczyn tego zjawiska jest kilka. Duża liczebność tego gatunku zmusza go stale do szukania nowych, bezpiecznych miejsc, w których może wyprowadzić potomstwo. Miasto jest dla niego miejscem względnie bezpiecznym, nie ma presji ze strony myśliwych, łatwo zdobyć pokarm, a także łatwiej przetrwać zimę, która ma w mieście łagodniejszy przebieg w porównaniu z terenami pozamiejskimi (Ferguson et al. 2008). Ponadto zmniejszenie areałów terenów zielonych na obrzeżach miasta, spowodowane rozbudową miasta oraz infrastruktury miejskiej powodują wprowadzenie niepokoju w łowisku, niszczenie naturalnych ostoi, czy też przecinanie dotychczasowych szlaków migracyjnych tych zwierząt. 82 S t r o n a

Specyfika terenu miejskiego oraz obostrzenia prawne powodują, iż nie jest łatwo zapanować nad żyjącymi w mieście dzikami. Najważniejszą przyczyną zwiększania się liczby dzików w Warszawie jest bez wątpienia ogólny trend wzrostu populacji tych zwierząt zarówno w Polsce jak i w Europie (Flis 2011; Kamieniarz 2012). Problem dotyczy również struktury wiekowej odławianych dzików. Spośród 2112 odłowionych dzików w Warszawie okresie lat 2008-2015 odłowiono tylko 49 loch. Powoduje to, że corocznie lochy przebywające na terenie Warszawy przystępują do rui i wprowadzają do łowiska na terenie miasta kolejne pokolenia dzików. Oprócz przebywających w mieście na stałe loch pojawiają się także inne osobniki oraz dojrzewają płciowo młode samice z poprzednich miotów, które również przystępują do rozrodu. Warto przyjrzeć się również strukturze wiekowej odławianych dzików. W większości przypadków odławiane są warchlaki i przelatki czyli młode osobniki. Znikoma liczba odłowionych odyńców, czyli samców powyżej 4 roku życia, a przede wszystkim loch czyli samic powyżej 2 roku życia jest przyczyną problemu zwiększającej się populacji dzika w Warszawie, gdyż nie usuwa się z populacji osobników biorących udział w rozrodzie. A jak wiadomo coroczny przychów młodych osobników w populacji dzika jest spowodowany odpowiednią strukturą wiekową (przewagą dorosłych osobników) (Andrzejewski i Jezierski 1969). W wielu miastach, gdzie występują dziki, w tym również w Warszawie, zaobserwowano zjawisko dokarmiania dzikich zwierząt. Mieszkańcy nie zdają sobie sprawy ze skali zagrożenia oraz ze skutków takiego dokarmiania. Poprzez ten fakt dziki jeszcze bardziej skracają dystans do człowieka i coraz śmielej wchodzą nawet do centrum stolicy. Skutkiem ich wycieczek po miejskich skwerach jest wiele zniszczonych trawników i zdewastowanych roślin (TVN Warszawa 2015). Dzięki obecności korytarzy ekologicznych, dziki do miejsca stałego bytowania obierają sobie dzielnice z dużymi terenami zieleni oraz dobrym połączeniem z większymi kompleksami leśnymi poza Warszawą. Takie dzielnice jak Bielany obok Białołęki, Bemowa, a także Wawra maja corocznie najwyższy w Warszawie stan liczebności tych zwierząt (Luniak 2010). Aby zmniejszyć populację dzika na terenie miasta stołecznego Warszawy, zdecydowano się na ich odłów i wywóz poza granicę miasta oraz na odstrzał redukcyjny (Kraj 2014). Odłów dzików jako metoda ograniczenia ich liczebności na terenie Warszawy jest metodą skuteczną. Jednak stosowana jako jedyną, biorąc pod uwagę duży wzrost populacji dzików, nie przynosi ona oczekiwanych rezultatów. Nasza uwaga powinna skupić się również na współpracy z kołami łowieckimi, których obwody łowieckie graniczą bezpośrednio z miastem. Wykonywanie pasów zaporowych dla dzika, intensyfikacja odstrzału redukcyjnego mogłyby skutecznie przyczynić się do zatrzymania dzików na obrzeżach Warszawy (Rusiecka 2014). Ważną kwestią jest odległość na jaką wywożone są odłowione dziki poza miasto. Badania pokazują że blisko 7% dzików wywiezionych powyżej 10 km od miejsca odłowienia potrafi wrócić w to samo miejsce (Andrzejewski 1970). Trudną do rozwiązania kwestią jest wrogie nastawienie mieszkańców. Zdarza się często, że odłownie są dewastowane, podpalane lub następuje kradzież elementów odłowni, w niektórych przypadkach całych odłowni. Ludzie bardzo często wypuszczają odłowione dziki, lub też wysypują do odłowni zepsute jedzenie i inne odpadki z gospodarstw domowych. Niektórym osobom odłownia służy również jako miejsce do zabawy oraz miejsce do urządzania imprez ze znajomymi. W związku z wieloma incydentami, odłownie sprawdzane są w godzinach wczesno porannych, często jeszcze przed świtem. W większości przypadków rezygnacja z lokalizacji odłowni w danym miejscu jest spowodowana dewastacją, rozkradaniem elementów lub wrogim zachowaniem ludzi (Mierzwiński J, inf. ustna). Rozwiązanie problemu dzików w miastach należy szukać również w odstrzale redukcyjnym. Odstrzał dzików, z pominięciem loch z młodymi oraz poza ich okresem ochronnym, ma miejsce w wielu miastach w Polsce przez cały rok. Jest to trudne ze względu na teren miejski i negatywny odbiór części społeczeństwa. Odstrzał redukcyjny wykonywany jest również w innych miastach, w których zaistniał problem z dzikami. Na Helu strzela się co roku od kilku do kilkunastu osobników (Mikoś 2003). W 2005 roku na terenie Krakowa odstrzelono 50 osobników, a w 2007 roku w Trójmieście zredukowano tamtejszy 83 S trona Badania i Rozwój Młodych Naukowców w Polsce - Nauki przyrodnicze

stan zwierząt o 90 osobników (Jezierski 2008). W Łodzi natomiast intensywny odstrzał dzików w roku 2007 i 2008 spowodował spadek liczebności tego gatunku na terenie miasta oraz przyczynił się do zrostu ich płochliwości (Jezierski 2008). W Kędzierzynie-Koźlu w 2015 roku otrzymano pozwolenie na redukcję populacji o 15 osobników (Świderski 2015). Obecnie oprócz odłowu dzików i ich wywożenia poza miasto wydano zezwolenie na odstrzał dzików na terenie Warszawy. Wydaje się, że jednoczesne stosowanie obu metod przyniesie oczekiwane skutki. 6. Wnioski Wzrost liczebności populacji dzików w Polsce dotyczy również wielu miast, w tym Warszawy. Problem ten staje się z roku na rok coraz większy i dotyczy coraz większej liczby dzielnic Warszawy. Odławianie dzików w Warszawie, pomimo skuteczności samego odłowu nie przynosi oczekiwanego spadku liczebności tego gatunku w mieście. Konieczne jest połączenie dwóch sposobów minimalizacji problemu dzików, mianowicie odłowów wraz z odstrzałem redukcyjnym na terenie Warszawy. Należy edukować mieszkańców miast m.in. jak się zachować w sytuacji bezpośredniego spotkania z dzikiem oraz zabronić dokarmiania dzików. 7. Literatura Andrzejewski R (1970) Wędrówki dzików. Łowiec Polski. 9: 7. Andrzejewski R, Jezierski W (1969) Zasady przeciwdziałania szkodom wyrządzanym przez dziki. Łowiec Polski. 1: 2-3. Andrzejewski R, Babińska-Werka J, Gliwicz J, Goszczyński J (1978) Synurbization processes in population of Apodemus agrarius I. Characteristics of Populations in an urbanization gradient. Acta Theriologica. 23: 341 358. Ferguson B, Fisher K, Golden J, Hair L, Haselbach L, Hitchcock D, Kaloush K Pomerantz M, Tran N, Waye D (2008) Reducing Urban Heat Islands: Compendium of Strategies - Cool Pavements. Urban Heat Island Basics. Flis M (2011) Gospodarowanie populacją dzika w świetle uwarunkowań wyrządzanych szkód w ujęciu ekonomicznym i społecznym, Annals of Warsaw University of Life Sciences SGGW, Animal Sciience 50: 43-50. Ignaz (2015) Dziki atakują Warszawę. Ich odstrzał to ostateczność: http://metrowarszawa.gazeta.pl/metrowarszawa/1,141637,17949494,dziki_atakuja_warszawe Ich_odstrzal_to_ostatecznosc_.html Jakubiec D (2000) Wpływ motoryzacji i rozbudowy sieci dróg na populacje ssaków. Przegląd przyrodniczy 11: 179-194. Jakubiec D, Jakubiec Z (2008) Synantropizacja dzików Sus scrofa w Polsce w latach 1970-2007. Burczak T (red.) Fauna miast. Ochronić różnorodność biotyczną w miastach SAR Pomorze. Bydgoszcz: 129-143. Jasińska K, Goszczyński J (2011) The occurrence of mammals in Warsaw cemeteries. Indykiewicz P (red). Urban Fauna. Studies of animal biology, ecology and conservation in European cities. Bydgoszcz: 533-541. Jezierski W (2008) Dziki w Polsce prognozy i obawy. Brać Łowiecka 1: 24-25. Kamieniarz R (2010) Czas na redukcję. Łowiec Polski 11: 11-22. Kamieniarz R (2012) Dynamika liczebności zwierzyny a gospodarka łowiecka: Gwiazdowicz D (red.). Problemy współczesnego łowiectwa w Polsce. Oficyna Wydawnicza G&P, Poznań: 64-78. Kraj I (2014) Będą strzelać do dzików na Wawrze, Bielanach i Białołęce: http://www.se.pl/wiadomosci/polska/warszawa/beda-strzelac-do-dzikow_409966.html 84 S trona

Luniak M (2010) Przyroda Bielan warszawskich. MiIZ PAN, Warszawa 2010. Luniak M, Nowicki W (1990) Ssaki: Środowisko przyrodnicze Warszawy. PWN, Warszawa. Matysek W (2012) Zdziczałe miasta. Łowiec Polski 1: 34-37 Mikoś J. (2003) Gospodarka Łowiecka w lasach Trójmiasta i Półwyspu Helskiego. Las Polski 9: 24-25. Różalski J (2013) Dziki mnożą się na potęgę. Złapano już 300. Ile zostało?: http://warszawa.wyborcza.pl/warszawa/1,34889,14765009,dziki_mnoza_sie_na_potege Zlapano_ juz_300 Ile_zostalo_.html?disableRedirects=true Ruczko L (2009) Obecność dzikich gatunków ssaków na terenie miasta stołecznego Warszawy w latach 1998-2008. Praca magisterska zrealizowana w Samodzielnym Zakładzie Zoologii Leśnej i Łowiectwa SGGW w Warszawie. Warszawa 2009. Rusiecka A (2014) Charakterystyka populacji dzików na terenach otaczających miasto stołeczne Warszawę - Praca magisterska zrealizowana w Samodzielnym Zakładzie Zoologii Leśnej i Łowiectwa SGGW w Warszawie. Warszawa 2014. Szpala I (2013) Będą strzelać ze strzykawek do dzików. Za dużo ich w mieście: http://warszawa.wyborcza.pl/warszawa/1,34889,15128281,beda_strzelac_ze_strzykawek_do_ dzikow Za_duzo_ich.html Świderski K (2015) Jest zgoda na odstrzał piętnastu dzików w Kędzierzynie-Koźlu: http://www.nto.pl/wiadomosci/kedzierzyn-kozle/art/4656150,jest-zgoda-na-odstrzal-pietnastudzikow-w-kedzierzyniekozlu,id,t.html TVN Warszawa (2015) Dziki zjadły 8 tyś tulipanów. Kwiaty miały zachwycać wiosną : http://tvnwarszawa.tvn24.pl/informacje,news,dziki-zjadly-8-tys-tulipanow-br-kwiaty-mialyzachwycac-wiosna,186855.html http://ksng.gugik.gov.pl/pliki/mapa_administracyjna_polski_2015.png http://lasymiejskie.waw.pl/obwody_lesne http://www.wawer.warszawa.pl/pl/news/odlownie-dzikow-w-falenicy http://zielona.um.warszawa.pl/ http://zielona.um.warszawa.pl/lasy 85 S trona