I. Czym jest rodzina zastępcza

I. Czym jest rodzina zastępcza Rodzina zastępcza to instytucja pomocy społecznej tworzona w celu zapewnienia opieki i wychowania dzieciom pozbawionym całkowicie lub częściowo opieki rodzicielskiej z powodu wystąpienia w ich rodzinach różnego rodzaju dysfunkcji i sytuacji kryzysowych takich jak: sieroctwo, ubóstwo, złe warunki mieszkaniowe, brak pracy, alkoholizm i inne uzależnienia, ciężkie choroby somatyczne i psychiczne, bezradność w sprawach opiekuńczo-wychowawczych, skutki przedwczesnego macierzyństwa itp. Prowadzenie rodzin zastępczych i udzielanie im pomocy pieniężnej na częściowe pokrycie kosztów utrzymania umieszczonych w nich dzieci jest zgodnie z ustawą z 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (Dz. U. nr 64 poz. 593) - zadaniem własnym powiatu. Jednostką zobowiązaną do udzielenia pomocy i sprawowania nadzoru nad rodzinami zastępczymi z ramienia powiatu jest powiatowe centrum pomocy rodzinie. Rodzina zastępcza ma na celu działanie na rzecz dzieci i ich rodziców biologicznych. Daje dzieciom i rodzicom możliwość wyeliminowania objawów i przyczyn kryzysu skutkującego ich rozdzieleniem. Umożliwia przygotowanie dziecka do powrotu do rodziny naturalnej poprzez zaleczenie ran z przeszłości, wzmocnienie poczucia własnej wartości i wyrobienia w nim umiejętności tworzenia trwałych związków emocjonalnych. Utworzenie rodziny zastępczej nie powoduje powstania więzi prawnorodzinnej pomiędzy opiekunami i dzieckiem. Rodziny zastępcze są jedynie opiekunami prawnymi dla dzieci, których stan cywilny, nazwisko, obowiązki i uprawnienia alimentacyjne lub spadkowe innych osób względem nich pozostają bez zmian. Rodziny zastępcze przyjmują dzieci rodziców, którzy zostali trwale lub czasowo pozbawieni praw rodzicielskich lub władza ta została im ograniczona. Formalne pełnienie funkcji rodziny zastępczej ustaje z dniem uzyskania przez dziecko pełnoletniości chyba, że wcześniej powróci do rodziny biologicznej lub zostanie ono umieszczone w rodzinie adopcyjnej. Jednakże wiele rodzin zastępczych nawiązuje z dzieckiem trwałe więzi emocjonalne i faktycznie wspiera je także w dorosłym życiu. II. Rodzaje rodzin zastępczych 1

Rodziny zastępcze dzielą się na: 1) spokrewnione z dzieckiem, 2) niespokrewnione z dzieckiem, w tym zawodowe rodziny zastępcze: wielodzietne, specjalistyczne i o charakterze pogotowia rodzinnego. Funkcje rodziny zastępczej spokrewnionej z dzieckiem pełnią zazwyczaj najbliżsi krewni dziecka: dziadkowie, wujostwo, starsze, pełnoletnie rodzeństwo. Ustanawia ją sąd rodzinny w wypadku śmierci rodziców, ich niewydolności wychowawczej czy innych problemów, które negatywnie odbijają się na dziecku. Niespokrewniona rodzina zastępcza zajmuje się dzieckiem lub dziećmi, z którymi nie wiąże jej żaden stopień pokrewieństwa. Jej funkcję może pełnić zarówno małżeństwo (jedna z osób) jak i osoba samotna. Jest ustanawiana przez sąd rodzinny i w praktyce często decyduje się na adopcję. W zawodowej niespokrewnionej z dzieckiem wielodzietnej rodzinie zastępczej umieszcza się w tym samym czasie nie mniej niż troje i nie więcej niż sześcioro dzieci. W specjalistycznej rodzinie zastępczej umieszcza się dzieci niedostosowane społecznie albo dzieci z różnymi dysfunkcjami, problemami zdrowotnymi wymagającymi szczególnej opieki i pielęgnacji (w rodzinie tej może przebywać w tym samym czasie nie więcej niż troje dzieci). Natomiast w niespokrewnionej z dzieckiem rodzinie zastępczej o charakterze pogotowia rodzinnego umieszcza się nie więcej niż 3 dzieci na pobyt czasowy do czasu unormowania się sytuacji życiowej dziecka, nie dłużej niż na 12 miesięcy. III. Pomoc pieniężna dla rodzin zastępczych Rodzinie zastępczej udziela się pomocy pieniężnej na częściowe pokrycie kosztów utrzymania każdego umieszczonego w niej dziecka. Pomocy finansowej udziela starosta właściwy ze względu na miejsce zamieszkania rodziny zastępczej. Jednocześnie zgodnie z art. 79 ustawy o pomocy społecznej za pobyt dziecka w rodzinie zastępczej oraz osoby pełnoletniej (do czasu ukończenia szkoły, w której rozpoczęło naukę przed osiągnięciem pełnoletniości, jeżeli nadal przebywa w tej rodzinie) opłatę, do wysokości miesięcznej pomocy pieniężnej na częściowe pokrycie kosztów utrzymania dziecka umieszczonego w tej rodzinie, wnoszą rodzice. Przy czym wysokość tej opłaty ustala starosta, uwzględniając sytuację rodzinną, zdrowotną, dochodową i majątkową rodziców biologicznych. Jednocześnie starosta może częściowo zwolnić lub odstąpić od ustalenia opłaty, ze względu na trudną sytuację materialną rodziny. 2

Wysokość pomocy pieniężnej uzależniona jest od wieku i stanu zdrowia dziecka, a także niedostosowania społecznego dziecka, jeżeli wykazuje ono przejawy demoralizacji. Podstawą ustalania wysokości pomocy pieniężnej jest 1 października 2006 r. kwota 1 647 zł zwana ustawowo podstawą. Wysokość pomocy pieniężnej wynosi miesięcznie w przypadku dziecka: do 7 roku życia - 60 % podstawy, czyli 988,20 zł do 7 roku życia, jeżeli dziecko posiada orzeczenie o niepełnosprawności 80 % podstawy, czyli 1 317,60 zł od 7 do 18 lat - 40 % podstawy, czyli 658,80 zł od 7 do 18 lat, jeżeli posiada orzeczenie o niepełnosprawności (tylko znacznym lub umiarkowanym) - 60 % podstawy, czyli 988,20 zł od 7 do 18 lat, umieszczonego w rodzinie zastępczej w związku z przejawami demoralizacji - 60 % podstawy czyli 988,20 zł od 7 do 18 lat posiadającego orzeczenie o niepełnosprawności i umieszczonego w rodzinie zastępczej w związku z przejawami demoralizacji 80% podstawy, czyli 1 317,60 zł IV. Rodziny zastępcze w województwie opolskim w latach 2007 2008 W 2008 r. pomoc pieniężną otrzymało 1 239 rodzin zastępczych dla 1 797 dzieci umieszczonych w tych rodzinach, z tego: 1033 rodzin spokrewnionych z dzieckiem (1 332 dzieci), 206 rodzin niespokrewnionych z dzieckiem (384 dzieci) 3

Koszt pomocy (świadczeń pieniężnych na pokrycie kosztów utrzymania dziecka w rodzinie zastępczej) wyniósł ogółem 14 340 787 zł, z tego: koszt pomocy dla rodzin spokrewnionych z dzieckiem wyniósł 10 225 478 zł (71 proc.), koszt pomocy dla rodzin niespokrewnionych z dzieckiem wyniósł 4 115 309 zł (29 proc.) W ramach świadczeń pieniężnych na pokrycie kosztów utrzymania dziecka w rodzinie zastępczej udzielono pomocy w następujących formach: o miesięcznej pomocy na częściowe pokrycie kosztów utrzymania dzieci (w 1 239 rodzinach), na kwotę ogółem 14 050 410 zł. Na jedno dziecko przypadało średnio 645 zł, przy czym: a) w rodzinach spokrewnionych koszt miesięczny wyniósł 645 zł, b) w rodzinach niespokrewnionych 637 zł o o jednorazowej pomocy na pokrycie wydatków związanych z potrzebami dziecka przyjmowanego do rodziny na kwotę ogółem 287 906 zł. Pomoc otrzymało łącznie 116 rodzin, z tego 64 rodzin spokrewnionych i 52 rodziny niespokrewnione. Na jedno dziecko w ciągu roku przypadało średnio: a) z rodzin spokrewnionych 1 319 zł, b) z rodzin niespokrewnionych 1 593 zł. jednorazowej pomocy losowej na kwotę 2 471 zł (dla 2 rodzin spokrewnionych). Na jedno dziecko przypadło w ciągu roku 1 235,5 zł (łączna kwota dla 2 dzieci wyniosła 2 471 zł). 4

Jednocześnie w 2008 r.: pomoc pieniężną na usamodzielnienie otrzymało 45 wychowanków rodzin zastępczych. Kwota świadczeń wyniosła 195 852 zł, pomoc pieniężną na kontynuowanie nauki otrzymały 353 osoby na kwotę 1 643 270 zł, 7 usamodzielnionych wychowanków otrzymało pomoc w uzyskaniu odpowiednich warunków mieszkaniowych (mieszkaniu chronionym). Kwota wsparcia finansowego wyniosła łącznie 1 254 zł, pomoc pieniężną na zagospodarowanie w formie rzeczowej otrzymało 61 wychowanków. Koszt świadczeń wyniósł 240 864 zł. 5

Łącznie w 2008 r. na pomoc pieniężną dla rodzin zastępczych przeznaczono 16 422 027 zł. Rodziny zastępcze w latach 2007 2008 r. Wyszczególnienie Rok 2007 2008 2007 = 100% Liczba osób, którym przyznano świadczenie 1 795 1 797 100% Liczba rodzin zastępczych 1 209 1 239 102% Liczba świadczeń 22 458 23 695 106% Kwota świadczeń w zł 15 903 126 16 422 027 103% Średnia kwota przypadająca na 1 dziecko w roku 8 860 9 138 103% W 2008 r. - w stosunku do 2007 r. - kwota świadczeń dla rodzin zastępczych wzrosła o 3 proc. (518 901 zł), a średnia kwota przypadająca na 1 dziecko w roku wzrosła o 278 zł. Jednocześnie liczba osób, którym przyznano świadczenie wzrosła jedynie o 2 osób. Nieznaczny wzrost średniej kwoty przypadającej dla dziecka w rodzinie zastępczej był głównie wynikiem udzielenia przez powiatowe centra pomocy rodzinie większej liczby świadczeń na jednorazową pomoc na pokrycie wydatków związanych z potrzebami dziecka przyjmowanego do rodziny zastępczej. Powiat Rodziny zastępcze w powiatach województwa opolskiego w latach 2007-2008 Ogółem Liczba rodzin zastępczych 2007 r. 2008 r. w tym rodzin niespokrewnionyc h Ogółem w tym rodzin niespokrewnionych Liczba rodzin zastępczych w 2008 r. w stosunku do 2007 r. (2007=100%) Ogółem w tym rodzin niespokrewnionych Brzeg 123 9 124 10 101% 111% Głubczyce 68 8 68 8 100% 100% Kędzierzyn-Koźle 165 39 176 36 107% 92% Kluczbork 98 16 93 24 95% 150% Krapkowice 96 26 99 30 103% 115% Opole Miasto 166 31 170 24 102% 77% Namysłów 50 9 52 9 104% 100% Nysa 132 15 138 16 105% 106% Olesno 55 14 61 15 111% 107% Opole Ziemski 109 17 108 16 100% 94% Prudnik 76 6 75 8 99% 133% Strzelce Opolskie 71 10 75 10 106% 100% RAZEM 1 209 200 1 239 206 102% 103% 6

W latach 2007 2008 liczba rodzin zastępczych wzrosła ogółem o 30 rodzin, tj. o 2 proc., w tym największy wzrost wystąpił w powiatach: oleskim o 11 proc., kędzierzyńsko kozielskim o 7 proc., Natomiast spadek zanotowano w powiatach: kluczborskim prudnickim o 5 proc., o 1 proc. Jednocześnie liczba rodzin niespokrewnionych wzrosła o 6 (3 proc.), w tym najwięcej w powiecie kluczborskim - o 8 rodzin, a najwięcej spadła w Opolu mieście o 7 rodzin. W opinii pracowników powiatowych centrów pomocy rodzinie, zajmujących się rodzinami zastępczymi: współpraca z instytucjami działającymi na rzecz rodzin zastępczych (sądem rodzinnym, szkołami, Policją, ośrodkami pomocy społecznej, ośrodkami adopcyjno-opiekuńczymi, organizacjami pozarządowymi itp.) układa się dobrze, bez większych zastrzeżeń. Jedyny mankament jaki zgłaszają pracownicy to pomijanie przez sądy rodzinne opinii PCPR-ów w sprawie tworzenia i funkcjonowania rodzin zastępczych (PCPR nie ma wpływu na ich ustanawianie), wysokość pomocy pieniężnej na funkcjonowanie rodziny zastępczej jest zbyt niska w stosunku do zgłaszanych potrzeb. Rodziny zastępcze zwracają uwagę na niskie wynagrodzenie i większe potrzeby finansowe, które niezbędne są do prawidłowego wychowania dziecka, najistotniejsze nieprawidłowości w funkcjonowaniu rodziny zastępczej to: ukrywanie problemów wychowawczych w obawie przez utratą świadczenia, niewydolność wychowawcza rodzin wynikająca z ich wieku (pełnienie funkcji rodziny zastępczej przez dziadków) i niskiego wykształcenia, wspólne zamieszkiwanie rodziców biologicznych i rodziców zastępczych z dziećmi, wydatkowanie pomocy pieniężnej przeznaczonej na częściowe utrzymanie dziecka w rodzinie również na potrzeby opiekunów (rodziców) tych dzieci, złe metody wychowawcze skutkujące wypadkami dalszego pogłębiania się negatywnych zachowań dziecka, 7

niechęć do współpracy z PCPR-em i innymi instytucjami np. psychologiem, w rozwiązywaniu problemów powstałych po umieszczeniu dziecka w rodzinie. brak kandydatów na rodziny zastępcze wynika z: obawy rodzin przed trudnościami wynikającymi z problemów wychowawczych i zdrowotnych dziecka, w tym przed kontaktami z rodzicami naturalnymi dziecka, niskich świadczeń na dziecko (nieadekwatna pomoc finansowa w stosunku do potrzeb), braku odpowiednich warunków mieszkaniowych, obawy przed niesprzyjającą opinią społeczną, oceniającą rodzicielstwo zastępcze jako sposób na zarobienie pieniędzy, mała pomoc i wsparcie merytoryczne instytucji w rozwiązywaniu problemów (psychologicznych, pedagogicznych, prawnych). Wśród rodziców zastępczych najliczniej reprezentowane grupy wiekowe to: 51 60 lat 29 proc. osób, 41-50 lat 21 proc, 8

prawie 1 / 4 rodziców znajduje się w grupie wiekowej 61-70 lat, 8 proc. stanowią osoby w wieku powyżej 70 lat. Struktura rodzin zastępczych w roku 2008 osoby samotne 32% małżeństw a (lub jeden z małżonków ) 68% Prawie 70 proc. rodzin zastępczych (847) to małżeństwa lub jedna z osób będąca w związku małżeńskim. Natomiast osoby samotne wychowujące dzieci stanowią ponad 32 proc. (392) rodzin. Najliczniejszą grupę umieszczonych w rodzinach zastępczych stanowią dzieci w wieku 11-15 lat (30 proc.). Ponad 1 / 4 dzieci ma powyżej 15 lat, a dzieci najmłodsze (do 5 lat) to 20 proc. dzieci przebywających w rodzinach zastępczych. 9

W 2008 r. opiekę na dzieckiem w rodzinach zastępczych spokrewnionych sąd rodzinny powierzał głównie dziadkom (63 proc.), a w dalszej kolejności wujostwu (25 proc.) oraz starszemu rodzeństwu (9 proc.). Najczęstszymi przyczynami umieszczenia dzieci w rodzinach zastępczych była dysfunkcjonalność rodzin naturalnych spowodowana uzależnieniami psychofizycznymi (alkoholizm, narkomania), co uniemożliwiało prawidłowy rozwój dziecka w rodzinie (57 proc). Na podstawie przywołanych wyżej danych należy stwierdzić, iż w 2008 r.: liczba rodzin zastępczych wyniosła 1 239 (wzrost o 2 proc. w stosunku do 2007 r.), 10

najliczniejszą grupą rodzin zastępczych stanowiły rodziny spokrewnione z dzieckiem (83 proc.), 1 797 dzieci przebywało w rodzinach zastępczych (wzrost o 2 osoby), łączny koszt pomocy pieniężnej dla dzieci umieszczonych rodzinach zastępczych wyniósł prawie 16,5 mln zł (wzrost o 3 proc.), średnia, miesięczna pomoc na dziecko w rodzinie zastępczej wyniosła 645 zł, większość rodziców zastępczych (60 proc.) to osoby w wieku powyżej 50 lat, tylko 18 proc. osób znajduje się w grupie wiekowej 22-40 lat, pozostali rodzice (razem 22 proc.) mieszczą się w grupie wieku do 21 lat i 41-50 lat, znaczną grupę osób, które pełnią funkcję rodzin zastępczych stanowią osoby samotne (32 proc.). Są to najczęściej starsze kobiety lub mężczyźni wychowujący dzieci w rodzinach spokrewnionych (babcie, dziadkowie), nieprawidłowości w funkcjonowaniu rodziny zastępczej dotyczą głównie niewydolności wychowawczej związanej z wiekiem i wykształceniem rodziny zastępczej, wspólnego zamieszkiwania z rodzicami biologicznymi dziecka, wydatkowania pomocy pieniężnej dla dziecka na potrzeby opiekunów, złej współpracy z instytucjami pomocowymi, dzieci powyżej 11 lat stanowią najliczniejszą grupę umieszczonych w rodzinach zastępczych (56 proc.), najczęstszymi przyczynami umieszczenia dzieci w rodzinach zastępczych były patologie społecznej (alkoholiz, narkomania) 57 proc. dzieci W celu ograniczenia napływu dzieci do domów dziecka oraz wsparcia rodzin biologicznych, którym grozi utrata lub ograniczenie praw rodzicielskich, powstał poselski projekt ustawy o rodzinnej opiece zastępczej, który obecnie znajduje się w sejmowej Komisji Polityki Społecznej i Rodziny. Opole 24 luty 2009 r. 11