Artykuł 6 Czy biologia barszczy ma tylko ciemną stronę? Michał Śliwiński Barszcz Sosnowskiego i barszcz Mantegazziego są roślinami niepożądanymi w środowisku przyrodniczym i w otoczeniu człowieka - to znany fakt, przekazywany w naukowych i popularnonaukowych publikacjach, jednak nie zawsze tak było. W latach 50-80. XX w. rośliny te były botanicznymi ciekawostkami, starano się wykorzystać ich potencjał w rolnictwie i innych działach gospodarki. Do końca XX w. nikt szczególnie nie ekscytował się parzącym barszczem, jednak od początku XXI wieku zaczął być dostrzegany. Został okrzyknięty Zemstą Stalina i zgłasza się konieczność jego niszczenia. Czy biologia parzących barszczy rzeczywiście posiada tylko ciemną stronę? Roślina rolnicza Barszcz Sosnowskiego został sprowadzony do Polski z przeznaczeniem do uprawy jako roślina pastewna (Kostecka-Mądalska 1962). W doświadczeniach prowadzonych na południu Polski, z roślin uzyskiwano wysoki plon 85 ton świeżej masy na hektar już w pierwszym roku uprawy i ponad 200 ton w drugim i następnym, maksymalnie do 277 ton (Lutyńska 1980; Bochniarz, Bochniarz 1986; Bochniarz i in. 1987a, 1987b). Naukowcy zalecali wysiewanie barszczu Mantegazziego wzdłuż rowów melioracyjnych jako zabieg mogący przynieść podwójne korzyści: roślina ta miała utrwalać brzegi kanałów melioracyjnych i jednocześnie stanowić surowiec na kiszonki dla bydła (Ćwikliński 1973). Chociaż surowe liście barszczy były jedzone tylko przez owce, karmione kiszonką bydło rzeczywiście dawało więcej mleka. Cóż z tego, skoro anyżkowy zapach mięsa i mleka powodował, iż nie nadawało się do masowej produkcji. Natomiast barszcz Mantegazziego próbowano sadzić na poletkach myśliwskich, z przeznaczeniem na paszę dla dzikich zwierząt (Walter 1986; Tschiedel 2005), które jednak omijały tą roślinę. Tylko młode liście barszczu mogą być pokarmem dla bydła, kóz i świń, a ciągły wypas owiec może nawet spowodować zanik jego populacji, jednak dopiero po kilku latach (Andersen, Calov 1996). Przydatne dla rolnictwa mogły być ekstrakty uzyskiwane z soku barszczu Sosnowskiego. Mogły Śliwiński M. 2017. Czy biologia barszczy ma tylko ciemną stronę? Materiały projektu edukacyjnego "Jak nie sparzyć się barszczem", artykuł 6. Dolnośląski Klub Ekologiczny, Wrocław, 7 s. 1
być wykorzystane do zwiększania śmiertelności wśród szkodników upraw rolniczych, gdyż niszczył ponad 70% ich populacji (Luik i in. 2005). Alkoholowy ekstrakt z korzeni Heracleum sosnowskyi powodował rozpuszczanie się kamieni żółciowych u bydła, a 10-procentowy ekstrakt etanolowy z jego soku był skuteczny przeciw ektopasożytom świń, powodując śmiertelność owadów rzędu 57 93% w ciągu 2 4 tygodni (Mägi i in. 2006). Ze względu na wysoką zawartość estrów, acetonowy ekstrakt soku barszczu posiada też właściwości fungistatyczne, hamując rozwój grzybów z rodzajów Fumaria i Alternaria (Burgieł i in. 2008). Także poszukiwanie nowych źródeł energii odnawialnej zwróciło uwagę naukowców na wysokie plonowanie barszczu Sosnowskiego i postulowano ponowne wprowadzenie go do uprawy, tym razem w celach energetycznych (Nalborczyk 2005), lecz nieskutecznie. Pokarm dla (małych) zwierząt Barszcz Mantegazziego, ze względu na obfitość produkowanego nektaru, był sadzony jako roślina miododajna dla pszczół (Westbrooks 1991; Romański i in. 2004). Barszcz Mantegazziego przy pasiece dla pszczół w Pisarach (fot. Michał Śliwiński) 2
Takie pasieki istnieją do dzisiaj, nawet na Dolnym Śląsku (w Pisarach), brak jednak szczegółowych informacji na temat uzyskiwanego z nich miodu. W naturalnym zasięgu geograficznym, na liściach barszczu Mantegazziego odnotowano grzybowe patogeny (Seier i in. 2003, 2007) oraz żerowanie owadów. Najczęściej występującym gatunkiem był chrząszcz, kulczanka kosaćcówka Lixus iridis - jej dorosłe osobniki żerowały w wyższych partiach rośliny, a jaja składały do pustej łodygi (Seier i in. 2003). Page i in. (2006) wymieniają wiele gatunków owadów, żerujących na barszczu Mantegazziego również we wtórnym zasięgu jego występowania - naliczono na nim aż 48 różnych gatunków. Uznawane za szkodniki upraw mszyce Aphis pojawiały się również na barszczach, masowo na owocostanach gatunku, pozostawiając niedorozwinięte, niezdolne do kiełkowania owoce (Wróbel-Stermińska 1958). Na liściach obu gatunków żeruje mszyca burakowa Aphis fabae (Hansen i in. 2004; Wrzesińska 2005), a na liściach i kwiatostanach barszczu Sosnowskiego może występować wciornastek tytoniowiec Thrist tabaci (Wrzesińska 2006). Na kwiatostanach i liściach żerują również inne gatunki pluskwiaków, z których większość powoduje obniżanie siły kiełkowania nasion (Wrzesińska, Wawrzyniak 2005; Wrzesińska 2007), a liściolubka selerowa Philophylla heraclei powoduje u barszczu Sosnowskiego nawet uszkodzenia liści (Wrzesińska 2004). Mimo iż obserwowano również uszkodzenia baldachów (Wrzesińska, Wawrzyniak 2008), fitofagi mają tylko nieznaczny wpływ na osłabienie zdrowotności tych roślin. Owady żerujące na barszczach nigdy nie spowodowały znaczącego zmniejszenia się ich populacji. Larwy owadów przemieszczały się na łodygach barszczu, nie powodując widocznych uszkodzeń, a owady odżywiające się pod liśćmi barszczu rzadko były w stanie dotrzeć do wiązek naczyniowych, gdyż uniemożliwiały to włoski na nerwach liści (Clegg, Grace 1974). Na Litwie, na obumarłych pędach barszczu Sosnowskiego odnaleziono też 10 gatunków śluzowców, które odżywiały się jego celulozą (Adamonyte 2005). Roślina ozdobna Walory dekoracyjne były głównym powodem uprawy barszczu Mantegazziego w krajach Europy Zachodniej od XIX w. (Kobylka 1977). Pojedyncze osobniki barszczy można odnaleźć przy wielu dworkach i pałacach nawet do dnia dzisiejszego. Na Dolnym Śląsku, jeszcze niedawno barszcz Mantegazziego rósł w parku we wsi Siedlec, we Wrocławiu przy ul. Grunwaldzkiej został posadzony przy starej kamienicy, tak samo jak przy wrocławskiej Pergoli i na wyspie na fosie miejskiej. Elementem dekoracyjnym mogą być nie tylko żywe rośliny, ale również ich pozostałości - ozdobą gospodarstw domowych często były suche pędy kwiatostanowe (Tschiedel 2005). 3
Barszcz Mantegazziego posadzony na wyspie na miejskiej fosie we Wrocławiu (fot. Michał Śliwiński) Upiorna zabawka Wiadomo też, że dzieci używały suchych pędów barszczu w charakterze dmuchawek i lunet, a baldachów jako parasolek (Tschiedel 2005). Roślina lecznicza W latach 50. XX w. barszcz Sosnowskiego miał okazję stać się ważną rośliną leczniczą nie tylko w ZSRR, ale również w Polsce. Do lat 60. prowadzono intensywne badania nad wykorzystaniem jego soku do produkcji olejków eterycznych i pochodnych kumaryn dla przemysłu farmaceutycznego. Bazujące na nich lekarstwa miały być stosowane w zwalczaniu choroby Witiliego, leczeniu chorób sercowo-naczyniowych i zmian rakowych. W medycynie ludowej Adżarii, wywar z korzeni barszczu Sosnowskiego miał leczyć choroby płuc, a suszone liście miały nawet przyspieszać gojenie się ran (Kostecka-Mądalska 1962). Badania nad leczniczym sokiem barszczu zostały przerwane, ale jako roślina lecznicza, barszcz Sosnowskiego był jeszcze do niedawna prezentowany w Ogrodzie Botanicznym w Łodzi (Kurzac 2003). Podczas swojego pobytu w górach Kaukazu, etnobotanik Łuczaj otrzymał od jednego z mieszkańców suszone 4
korzenie barszczu Sosnowskiego, z których herbata jest traktowana jako lek na prostatę (Łukasz Łuczaj i Rośliny). Aktualnie... Niemal wszyscy twierdzą, że trzeba go skosić, spryskać, spalić i zdeptać, jakby był w Polsce jedyną parzącą i trującą rośliną. Faktycznie, na obszarach chronionych stanowi zagrożenie dla bioróżnorodności i powinien być usuwany, może na terenach zabudowanych także - o ile mieszkańcy potrafią zmotywować do tego władze samorządowe. Na terenie Kaukazu, ludzie przywykli do jego obecności i nie ekscytują się barszczem Sosnowskiego. Wiedza, że można się nim poparzyć jest tam przekazywana od pokoleń i do dzisiaj masowo rośnie tam przy domach i na miedzach (Łukasz Łuczaj i Rośliny). Na Dolnym Śląsku, barszcze dawno przestały być roślinami rolniczymi, ale można je jeszcze spotkać w sąsiedztwie dawnych PGR-ów, a nawet zobaczyć przy nich pasiekę. Dopóki nie są niszczone, stanowią cenne źródło pokarmu dla pszczół i innych owadów. Można się też spodziewać lokalnego wykorzystywania barszczy w charakterze roślin ozdobnych, nawet w dużych miastach. dr Michał Śliwiński Materiały źródłowe: Adamonyte G. 2005. Slime molds on Heracleum sosnowskyi in Lithuania. Mikologia i Fitolatologia 39(4): 1 5. Andersen U.V., Calov B. 1996. Long-term effects of sheep grazing on giant hogweed (Heracleum mantegazzianum). Hydrobiologia 340(1 3): 277 284. Bochniarz M., Bochniarz J. 1986. Barszcz Sosnowskiego nowa wysokoplenna roślina pastewna. Post. Nauk Rol. 33(38), 6: 23 31. Bochniarz M., Bochniarz J., Gromadziński A. 1987a. Porównanie barszczu Sosnowskiego (Heracleum sosnowskyi Manden.) z powszechnie uprawianymi roślinami pastewnymi. Cz. II. Skład chemiczny i wartość pokarmowa roślin oraz pobieranie składników mineralnych. Pam. Puł. 90: 75 87. Bochniarz M., Bochniarz J., Gromadziński A., Feldgebel G., Kawalec A., Kowalewska B., Kuna G. 1987b. Porównanie barszczu Sosnowskiego (Heracleum sosnowskyi Manden.) z powszechnie uprawianymi roślinami pastewnymi. Cz. I. Plony masy wegetatywnej. Pam. Puł. 90: 57 72. 5
Burgieł Z.J., Tomaszewska-Potępa A., Vogt O., Burgieł M.M. 2008. Fungistatyczne właściwości ekstraktów z nasion wybranych roślin należących do rodziny Apiaceae. Postępy w ochronie roślin 48(2): 701 705. Clegg L.M., Grace J. 1974. The distribution of Heracleum mantegazzianum (Somm. & Levier) near Edinburgh. Trans. Proc. Bot. Soc. Edinb. 42: 223 229. Ćwikliński E. 1973. Heracleum mantegazzianum Somm. et Lev. - roślina mało znana. Zesz. Nauk. A.R. w Szczecinie 39: 53 60. Hansen S.O., Hattendorf J., Nentwig W. 2004. Phytophagous insect fauna feeding on Giant Hogweed (Heracleum mantegazzianum, Apiaceae) in invaded and native habitats. 14 Symp. Alien species in changing landscapes, 264 ss. Kobylka B. 1977. Hogweeds. Živa, Praha, 77: 134 135. Kostecka-Mądalska O. 1962. Heracleum sosnowskyi Manden. w Ogrodzie Roślin Leczniczych A.M. we Wrocławiu. Wiadomości Bot. 6(2): 175 177. Kurzac T. 2003. Rośliny lecznicze w ogrodzie botanicznym w Łodzi. Biuletyn Ogrodów Botanicznych 12: 201 206. Luik A., Hanni L., Merivee E., Ploomi A., Tarang T., Veromann E. 2005. Studies in environmentally friendly plant protection in Estonia. NFJ Report, no. 1(1): 173 176. Lutyńska R. 1980. Badania nad aklimatyzacją i wykorzystaniem barszczu Sosnowskiego (Heracleum sosnowskyi Manden.) jako rośliny pastewnej. Biul. Inst. Hod. Rośl. 139, 38 s. Łukasz Łuczaj i Rośliny. www.lukaszluczaj.pl Mägi E., Järvis T., MillerI. 2006. Effects of different plant products against pig mange mites. Acta Vet. Brno. 75: 283 287. Nalborczyk E. 2005. Rolnicza energetyka. Academia 3(7): 16 19. Page N.A., Wall R.E., Darbyshire S.J., Mulligan G.A. 2006. The biology of invasive plants in Canada. 4. Heracleum mantegazzianum Sommier & Levier. Canadian Journal of Plant Science 86(2): 569 589. Romański M., Krzysztofiak A., Krzysztofiak L. 2004. Barszcz mantegazyjski (Sosnowskiego) niechciany gość. Wigierski Park Narodowy, Krzywe, 8 ss. Seier M. K., Evans H. C. 2007. Fungal pathogens associated with Heracleum mantegazzianum in its native and invaded distribution range (Chapter 12). W: P. Pyšek, M.J.W. Cock, W. Nentwig, H.P. Ravn (eds.), Ecology and management of Giant Hogweed (Heracleum mantegazzianum). CABI: 297 312. Seier M. K., Wittenberg R., Ellison C.A, Djeddour H., Evans H.C. 2003. Surveys for natural enemies of giant hogweed (Heracleum mantegazzianum) in the Caucasus region and 6
assessment for their classical biological potential in Europe. In: J.M. Cullen, D.T. Briese, D.J. Kriticos, W.M. Lonsdale, L. Morin, J.K. Scott (eds.), Proceedings of the IX International Symposium on Biological Control of Weeds, p. 149 154. CSIRO Entomology, Canberra, Australia. Tschiedel K. 2005. Wenn Neophyten zum Problem werden (invasive Pflanzenarten in Ostsachsen). Naturschutzbehőrde des Landeskreis Lőbau-Zittau, Naturschutzzentrum Zittauer Gebirge ggmbh und TŰV Rheinland Akademie GmbH, 34 pp. Walter E. 1986. Der Riesen-Bärenklau und seine Ausbreitung im nordostlichen Franken. Ber. Naturf. Ges. Bamberg 61: 27 42. Westbrooks R.G. 1991. Heracleum mantegazzianum Sommier & Levier. Federal USDA PPQ Noxious Weed Inspection Guide. Purdue University, West Lafayette, Indiana, USA. Wróbel-Stermińska A. 1958. Obserwacje nad Heracleum mantegazzianum Somm. et. Lev. Wiad. Bot. 2(4): 254 257. Wrzesińska D. 2004. Studies on occurrence and harmfulness of celery fly Philophylla heraclei L. on Sosnowski s Hogweed Heracleum sosnowskyi Manden. Journal of Plant Protection Research 44(3): 267 272. Wrzesińska D. 2005. Badania nad występowaniem i szkodliwością mszycy burakowej (Aphis fabae complex), zasiedlającej barszcz Sosnowskiego (Heracleum sosnowskyi Manden.). Acta Sci. Pol. Agricultura 4(2): 113 118. Wrzesińska D. 2007. Szkodliwe pluskwiaki (Hemiptera) zasiedlające barszcz Sosnowskiego (Heracleum sosnowskyi Manden). Postępy w Ochronie Roślin 47(4): 259 261. Wrzesińska D., Wawrzyniak K. 2005. Harmful Heteroptera of Orthops genus(miridae, Heteroptera) occurring on Sosnowski s Hogweed (Heracleum sosnowskyi Manden.) in Poland. Journal of Plant Protection Research 45(2): 107 114. Wrzesińska D., Wawrzyniak K. 2008. Ocena stopnia uszkodzenia Heracleum sosnowskyi Manden. przez fitofagi. Postępy w Ochronie Roślin 48(1): 158 160. 7