Inwazyjne barszcze u naszych południowych i zachodnich sąsiadów

Transkrypt

1 Artykuł 12 Inwazyjne barszcze u naszych południowych i zachodnich sąsiadów Michał Śliwiński Rozprzestrzenianie się inwazyjnych barszczy nie jest wyłącznie problem Polski. Zmaga się z nim przynajmniej kilkadziesiąt krajów świata, w samej Europie jest ich 27 (z 49), z których w 20 jest traktowany jako zadomowiony. Walka trwa szczególnie z barszczem Mantegazziego, który należy do grupy 150 najbardziej rozprzestrzenionych gatunków obcych w Europie (Lambdon i in. 2008). Wiadomo również, że występuje również u naszych południowych i zachodnich sąsiadów - Czech i Niemiec. Czy rośnie tam również barszcz Sosnowskiego? Jaki jest obecny stan inwazji barszczy w obu tych krajach? W Czechach też parzy Parzy tylko barszcz Mantegazziego, który od samego początku był uprawiany jako roślina ozdobna. Pierwsze notowanie tego gatunku pochodziło z zamku w Lazne Kynzvart (Kratzmann 1862, Skalicky i in. 1966), następne już z przydomowych ogrodów większych posiadłości (Kobylka 1977). Początkowo rozprzestrzeniał się głównie w parkach podworskich i ogrodach (Pyšek 1991), ale również na siedliskach półnaturalnych i naturalnych, np. na skrajach pól, łąk i lasów, obrzeżach jezior, rzek i strumieni (Jehlík, Lhotská 1970). Obecnie, gatunek notowany jest na terenach związanych z transportem, jak: obrzeża stawów, brzegi rzek, ścieżki, drogi i tory kolejowe; synantropijnych, jak: śmietniska, tereny zabudowane, tereny wypoczynkowe, ogródki i sady, ugory; i półnaturalnych, jak: zakrzewienia, łąki, obrzeża lasów, lasy i inne (Pyšek 1991). Znacznie później pojawił się na śródleśnych polanach, w zakrzewieniach, szkółkach drzew i otoczeniu budynków (Nehrbass i in. 2007). Od początku inwazji barszczu, po 20 latach odnotowano 5-krotny wzrost liczby jego stanowisk (Pyšek, Pyšek 1995). Aktualnie, największe skupienia barszczu występują w Českym Lesie i Tachovsku, ale również w innych rejonach kraju, np. w Tapelskich Górach, Pogórzu Pilzneńskim, Poohri, Krivoklatsku, w okolicach Pragi, Żelaznych Górach i Javorniku (Modrý 2008). Występuje tam na wysokościach od 150 do 1279 m n.p.m., najwięcej stanowisk posiadając na wysokościach m n.p.m. (Pyšek 1994). Powyżej 1000 m n.p.m. gatunek Śliwiński M Inwazyjne barszcze u naszych południowych i zachodnich sąsiadów. Materiały projektu edukacyjnego "Jak nie sparzyć się barszczem", artykuł 12. Dolnośląski Klub Ekologiczny, Wrocław, 6 s. 1

2 notowany był sporadycznie na wysokości 1279 m w Karkonoszach (Špatenková-Skalská 1980), 1214 m w Krušnych Horách (Kubát 1978) i 1071 m w Javornických Horách (Tomašek 1979). W badaniach nad tempem ekspansji gatunku, wykorzystuje się mapy lotnicze (Nehrbass i in. 2007). Na zdjęciach można zidentyfikować tylko osobniki kwitnące, wegetatywne są niewidoczne (Müllerová i in. 2005). W Czechach, na słabszy poziom wegetacji barszczy może mieć wpływ wysoka temperatura, gdyż w cieplejszych regionach tego kraju, populacje Heracleum mantegazzianum są mniej liczne (Pyšek i in. 1998). Na terenie Czech potwierdzono negatywne oddziaływanie barszczu na bioróżnorodność: zbiorowiska opanowywane przez tą roślinę miały mniejszą różnorodność gatunkową i większy wskaźnik nitrofilności, niż zbiorowiska bez notowań tego gatunku (Pyšek, Pyšek 1995). Od 2002 roku, barszcz Mantegazziego najduje się w wykazie obcych gatunków roślin Republiki Czech (Pyšek i in. 2002), natomiast barszczu Sosnowskiego nie odnaleziono tam do dnia dzisiejszego. Rozmieszczenie stanowisk barszczu Mantegazziego na terenie Czech w latach 1970 i 1990 (Pyšek 1991) Niemcy opanowane przez barszcz Mantegazziego W latach , barszcz Mantegazziego był tam często uprawiany w charakterze rośliny pastewnej i miododajnej (Schuldes, Kübler 1990), sadzony był też przez leśników na poletkach myśliwskich, z przeznaczeniem na paszę dla dzikich zwierząt (Walter 1986; Tschiedel 2005). Pierwsze dziko rosnące osobniki barszczu odnaleziono w 1849 r. w Brandenburgii, w 1992 roku występował już w 15% powiatów kraju (Ochsmann 1992, 1996). Od tego czasu, liczba stanowisk tego gatunku gwałtownie wzrasta, obecnie swoim zasięgiem obejmuje już niemal całe Niemcy (FloraWeb). Barszcze rosną tam głównie w zbiorowiskach okrajkowych, rzadziej obserwuje się je w zbiorowiskach łąk świeżych i wilgotnych nadrzecznych zbiorowiskach welonowych 2

3 i zbiorowiskach leśnych o różnym stopniu degeneracji. Na terenie Niemiec, barszcz Mantegazziego kolonizował głównie tereny zaburzone związane z brzegami rzek i strumieni. Za dwa główne czynniki sprzyjające jego inwazji uznaje się tam liniowe struktury w krajobrazie i porzucenie użytkowania terenu (Dierschke 1984; Ochsmann 1996; Thiele, Otte 2006; Tschiedel 2005). Podkreśla się również, że znaczącą rolę przy zwiększaniu zasięgu tej rośliny mieli pszczelarze, którzy zakładali plantacje barszczy przy swoich pasiekach (Reinhardt i in. 2003). Rozmieszczenie stanowisk barszczu Mantegazziego na terenie Niemiec w latach 90. XX w. (Ochsmann 1996) i w 2017 r. (FloraWeb) Na terenie Niemiec dostrzeżono niekorzystny wpływ barszczu na piękno krajobrazu, wartości rekreacyjne i turystyczne (Meinlschmidt 2004). Dzieci używały do zabawy suchych pędów Heracleum mantegazzianum jako dmuchawek i lunet, a baldachów jako parasolek. Były one również używane w gospodarstwach domowych jako element dekoracyjny (Tschiedel 2005). Barszcz Mantegazziego został wpisany na listę gatunków inwazyjnych Niemiec w 2002 roku (Kovarik 2002), już wtedy stwierdzono jego występowanie na terenach objętych ochroną prawną (Meinlschmidt 2004). Ciekawą informacją jest, że w połowie lat 60-tych XX w. na terenie dawnego NRD istniały uprawy barszczu Sosnowskiego (Zimmermann 1966). Aktualnie nie występuje on jednak w florze Niemiec (FloraWeb). 3

4 Podsumowanie Usuwanie barszczu Sosnowskiego w Polsce dopiero się zaczyna, natomiast w Niemczech od zwalczanie barszczu Mantegazziego prowadzi się od kilkudziesięciu lat. W Polsce na eliminację barszczy nie przeznacza się wiele pieniędzy, a coroczny koszt usuwania barszczy wzdłuż szlaków komunikacyjnych Niemiec szacuje się na 13 milionów euro. W 2003 roku dodatkowe 8 milionów euro przeznaczono na kilkuletni monitoring i dodatkowe zabiegi, a kwotę 1 miliona euro wydano na usuwanie osobników barszczy występujących w rezerwatach przyrody. Na 1 milion euro oszacowano też leczenie ludzi poparzonych substancjami (Reinhardt i in. 2003). Wyliczenia z 2009 roku przekraczały już 12 milionów euro rocznie (Thiele, Otte 2007). Kwoty tego rzędu ukazują skalę problemu, ale i duży poziom zaangażowania władz w minimalizowanie zagrożenia barszczem dla ludzi i bioróżnorodności. dr Michał Śliwiński Materiały źródłowe: Dierschke H Ein Heracleum mantegazzianum-bestand im NSG Heiliger Hain bei Gifholm (Nordwest-Deutschland). Tuexenia 4: FloraWeb - Daten und Informationen zu Wildpflanzen und zur Vegetation Deutschland. Jehlík V., Lhotská M Distribution and carpobiology of some synanthropic plants species from the Průhonice park, the village of Průhonice and the Botič valley. Studie ČSAV, Praha, 1970/7: Kobylka B Hogweeds. Živa, Praha, 77: Kowarik I Biologische Invasionen in Deutschland: zur Rolle nichteinheimischer Pflanzen. Neobiota; adapted by Department of Plant Health, Federal Biological Research Center for Agriculture and Forestry. Braunschweig, Germany. Kratzmann E Flora von Marienbad. W: Der Curort Marie bad und seine Umgebung, ed. 5, pp: , Prag. Kubát K. (red.) Floristic data from the region of Kadaň. Severočes. Přír., Litoměřice, 8-9/1: Lambdon P.W., Pyšek P., Basnou C., Hejda M., Arianoutsou M., Essl F., Jarošík V., Pergl J., Winter M., Anastasiu P., Andriopoulos P., Bazos I., Brundu G., Celesti-Grapow L., Chassot P., Delipetrou P., Josefsson M., Kark S., Klotz S., Kokkoris Y., Kühn I., Marchante H., Perglová I., Pino J., 4

5 Montserrat V., Zikos A., Roy D., Hulme P Alien flora of Europe: species diversity, temporal trends, geographical patterns and research needs. Preslia 80: Meinlschmidt E Der Riesen-Bärenklau. Flattbreihe Integrierter Pflanzenschutz, Heft 5. Unkrautbekämpfung. Sächsiche Landesanstalt für Landwirtschaft, Dresden. Modrý M. (red.) Likvidace invazních rostlin v teorii a praxi výstupy projektů Likvidace invazních rostlin v povodí Nisy a Likvidace invazních druhů rostlin v okrese Löbau-Zittau. Liberecký kraj, 103 ss. Müllerová J., Pyšek P., Jarošík V., Pergl J Aerial photographs as a tool for assessing the regional dynamics of the invasive plant species Heracleum mantegazzianum. Journal Appl. Ecol. 42: Nehrbass N., Winkler E., Müllerová J., Pergl J., Pyšek P., Perglová I A simulation model of plant invasion: long-distance dispersal determines the pattern of spread. Biol. Invasions 9: Ochsmann, J Riesen-Bärenklau (Heracleum spec.) in Deutschland: morphologie, okologie, verbreitung und systematische einordnung. Gottingen University, mscr. Ochsmann J Heracleum mantegazzianum Sommier & Levier (Apiaceae) in Deutschland. Untersuchungen zur Biologie, Verbreitung, Morphologie und Taxonomie. Feddes Repertorium 107(7-8): Pyšek P Heracleum mantegazzianum in the CzechRepublic: dynamics of spreading from the historical perspective. Folia Geobot. Phytotax. 26: Pyšek P Ecological aspect of invasion by Heracleum mantegazzianum in the CzechRepublic. W: L.C. de Waal, L.E. Child, P.M. Wade, J.H. Brock (eds.), Ecology and Management of Invasive Riverside Plants. John Wiley & Sons Ltd., pp Pyšek P., Pyšek A Invasion by Heracleum mantegazzianum in different habitats in CzechRepublic. Journal of Vegetation Science 6(5): Pyšek P., Kopecký M., Jarošik V., Kotková P The role of human density and climate in the spread of Heracleum mantegazzianum in the Central European landscape. Diversity and Distributions 4: Pyšek P., Sádlo J., Mandák B Catalogue of alien plants of the Czech Republik. Preslia 74: Reinhardt F., Herle M., Bastiansen F., Streit B Economic Impact of the Spread of Alien Species in Germany. Texte des Umweltbundesamtes 2003(80), 229 pp. Schuldes H., Kübler R Ökologie und Vergesellschaftung von Solidago canadensis et gigantea, Reynoutria japonica et sachalinense, Impatiens glandulifera, Helianthus tuberosus, Heracleum mantegazzianum. Ihre Verbreitung in Baden-Wurttemberg sowie Notwendigkeit Möglichkeiten ihrer Bekampfung. Minist. Umwelt Baden-Wurttenberg, Stuttgart. 5 und

6 Skalický V., Chrtek J., Gill Notes on the flora of surrounding of Mariánské lázně. Preslia, Praha, 38: Špatenková-SkalskáI Synanthropic flora and vegetation around chalets in the Krkonoše Mountains. Charles Univ. Praha, mscr. Thiele J Patterns and processes of Heracleum mantegazzianum invasion into German cultural landscapes on the local, landscape and regional scale. Dr. rer. nat. Dissertation, Division of Landscape Ecology and Landscape Planning, Faculty of Agricultural Sciences, Nutritional Sciences and Environmental Management, Justus-LiebigUniversity Gießen, 99 pp. Thiele J. Otte A Analysis of habitats and communities invaded by Heracleum mantegazzianum Somm. et Lev. (Giant Hogweed) in Germany. Phytocoenologia 36(2): Thiele J., Otte A Invasion patterns of Heracleum mantegazzianum in Germany on the regional and landscape scales. Journal of Nature Conservation 16(2): Tomašek J Data on the flora of the Javorníky Mountains. Diss. Charles Univ. Praha, mscr. Tschiedel K Wenn Neophyten zum Problem werden (invasive Pflanzenarten in Ostsachsen). Naturschutzbehőrde des Landeskreis Lőbau-Zittau, Naturschutzzentrum Zittauer Gebirge ggmbh und TŰV Rheinland Akademie GmbH, 34 pp. Walter E Der Riesen-Bärenklau und seine Ausbreitung im nordostlichen Franken. Ber. Naturf. Ges. Bamberg 61: Zimmermann H Der Anbau von Bärenklau (Heracleum sosnowskyi) als Futterpflanze. Wiss. Z. Humboldt-Univ. Berlin, Math.-naturviss. R. 15(2):