POLSCY OBYWATELE W KRAJU A TAJSKIM: OD DEPORTACJI DO UK ADU SIKORSKI-MAJSKI (W ŒWIETLE MATERIA ÓW NKWD)

Polscy obywatele PRZEGL D w Kraju A³tajskim: WSCHODNIOEUROPEJSKI od deportacji do uk³adu Sikorski-Majski... VII/2 2016: 53 69 AGNIESZKA KANIEWSKA Uniwersytet Wroc³awski POLSCY OBYWATELE W KRAJU A TAJSKIM: OD DEPORTACJI DO UK ADU SIKORSKI-MAJSKI (W ŒWIETLE MATERIA ÓW NKWD) Polish Citizens Exiled to Altai Krai: from the Deportations to the Sikorski-Mayski Agreement (in the Light of NKVD Documents) S OWA KLUCZOWE: deportacje na Syberiê, Syberia, Kraj A³tajski, zsy³ka polskich obywateli KEYWORDS: the deportations to Sibiria, Sibiria, Altai Krai, exiled polish citizens ABSTRACT: After the Soviet invasion of Poland in the 1940s about 25,000 Polish citizens were exiled to Altai Krai in Western Siberia. The analysis of the deportation period and the conditions of life of the exiled in Siberia, from 1940 to the establishment of the Polish government structures in London and an Embassy in Kuybyshev, shows that the conception of mass deportation to Siberia was a very scrupulously prepared plan to exploit the cheap workforce. The NKVD documents, reports and instructions confirm that people were living and working in unspeakably horrible conditions. The actions of the Soviet state authorities can be defined as police and administrative operation against nations, in that case the Polish nation. The situation changed slightly in 1941, after a Polish-Soviet agreement invalidated the German-Russian treaty of 1939. W wyniku dzia³añ w³adz sowieckich oraz ich polityki deportacyjnej w latach 40. XX w. do Kraju A³tajskiego (Zachodnia Syberia) trafi³o ok. 25 tys. polskich obywateli (por. Boækowski 1999, 10) 1. Spoœród czterech deportacji, które dotknê³y w tym okresie polsk¹ ludnoœæ, a w trzech mieszkañcy II Rzeczypospolitej wysiedleni zostali do Kraju A³tajskiego: w lutym i czerwcu 1940 r. oraz 1 Opieraj¹c siê na zastosowanej przez dr. hab. D. Boækowskiego, prof. UwB (Uniwersytet w Bia³ymstoku) terminologii, z uwagi na wielokulturowoœæ II Rzeczypospolitej w artykule wymiennie stosowane bêd¹ zwroty: polscy obywatele, polska ludnoœæ oraz Polacy w odniesieniu do wszystkich mieszkañców wschodnich rejonów II RP, które po 17 wrzeœnia 1939 r. znalaz³y siê w granicach ZSRR.

54 Agnieszka Kaniewska w maju/czerwcu 1941 r. 2 Rosyjski badacz Aleksander Gurjanow, na podstawie dokumentów NKWD ZSRR oraz najwy szych w³adz sowieckich, wskaza³ konkretne kategorie osób, które podlega³y poszczególnym trybom wysiedlenia (Gurjanow 1997, 116). Pierwsza deportacja w lutym 1940 r. dotyczy³a tzw. s p e c- przesiedleñców-osadników 3. Wysiedlenia, odbywaj¹ce siê w koñcu czerwca, w niektórych przypadkach na pocz¹tku lipca 1940 r., obejmowa³y specprzesiedleñców-bie eñców, uchodÿców z centralnej Polski, uciekaj¹cych przed okupacj¹ niemieck¹, którzy bêd¹c na terenach Zachodniej Bia³orusi i Zachodniej Ukrainy, odmówili przyjêcia obywatelstwa sowieckiego (por. G³owacki 2008, 74). Ostatni¹ grup¹ byli ssylnoposieleñcy przymusowi przesiedleñcy, zaliczani do kategorii osób zaanga owanych w kontrrewolucyjne organizacje dzia³aj¹ce przeciwko ZSRR. Deportowani tak sklasyfikowani zostali wys³ani w g³¹b ZSRR na okres 20 lat. Ten aspekt podnosi Gurjanow, wskazuj¹c na dokument Komitetu Centralnego WKP(b) i Rady Komisarzy Ludowych ZSRR nr 1299 526 ss. z 14 maja 1941 r. By³o to postanowienie O likwidacji kontrrewolucyjnych organizacji w zachodnich obwodach USRR (Gurjanow 1997, 120). Dokument ten tak e przytacza bia³ostocki historyk Daniel Boækowski i sugeruje prawdopodobieñstwo istnienia podobnej instrukcji dla zachodnich rejonów BSRR (Boækowski 1999, 97) 4. Trzy deportacje do Kraju A³tajskiego Przygotowania do pierwszej deportacji rozpoczê³y siê niebawem po wkroczeniu Armii Czerwonej na tereny Rzeczypospolitej. 10 paÿdziernika 1939 r. wydane zosta³o zarz¹dzenie awrentija Berii, Ludowego Komisarza Spraw Wewnêtrznych ZSRR, dla Ludowych Komisarzy USRR (Iwana Sierowa) i BSRR ( awrientija Canawy). Zgodnie z jego tekstem, cz³onkowie Zwi¹zku Osadników w zachodnich rejonach Ukrainy i Bia³orusi okreœleni zostali jako aparat agenturalny pañstwa polskiego, prowadz¹cy dzia³alnoœæ kontrrewolucyjn¹ wobec ZSRR. Podlegaæ mieli oni spisowi, nadzorowi, konfiskacie wszelkiej broni. Aresztem objête mia³y zostaæ osoby, wobec których istnia³o podejrzenie wrogiej 2 Deportacja z kwietnia 1940 r. jako miejsce docelowe wskazywa³a Kazachstan. Dotyczy³a ona osób z rodzin represjonowanych, m.in. polskich oficerów, policjantów, andarmów, s³u by wiêziennej, urzêdników pañstwowych, obszarników i fabrykantów. W dokumentach okreœla siê ich jako administracyjnie wysiedlonych. 3 Osadnicy wojskowi osadnicy, koloniœci cywilni, leœnicy. 4 Jak podkreœlaj¹ obydwaj badacze Gurianow i Boækowski do tej pory uda³o siê odnaleÿæ w materia³ach archiwalnych jedynie dokument dotycz¹cy USRR. Jednak zawarty w nim zapis w p. 8, mówi¹cy o poinformowaniu pierwszego sekretarza KC KPB tow. Ponomarienko o przeprowadzeniu podobnej akcji na terenach Bia³orusi, pozwala s¹dziæ, e takie dzia³ania mia³y tam tak e miejsce.

Polscy obywatele w Kraju A³tajskim: od deportacji do uk³adu Sikorski-Majski... 55 dzia³alnoœci wzglêdem pañstwa radzieckiego (ßêîâëåâ 2005, 108 109). 2 grudnia 1939 r. w raporcie specjalnym dla Stalina, dotycz¹cym wysiedlenia osadników z Zachodniej Ukrainy i Zachodniej Bia³orusi, poinformowano o przeprowadzeniu akcji i terminie jej zakoñczenia, wyznaczonym na 15 lutego 1940 r. (Archiwum Jakovlewa 1940). Decyzj¹ Ludowego Komisariatu Spraw Wewnêtrznych ZSRR z 29 grudnia 1939 r. nr 2122 617 ss., 10 lutego 1940 r. ze wschodnich rejonów II Rzeczypospolitej, zaanektowanych we wrzeœniu 1939 r. przez ZSRR, przesiedlonych zosta³o 139 596 osób, które przetransportowano do 115 specjalnych osiedli, w 21 regionach Zwi¹zku Radzieckiego (Ÿ.a. GARF, f. 9479, op. 1, d. 61: 34 39). Szczegó³owa instrukcja O porz¹dku przesiedlenia polskich osadników z zachodnich obwodów USRR i BSRR (Ÿ.a. GARF, f. 9479, op. 1, d. 52: 8 10; GARF f. 5446, op. 57, d. 65: 167 169) wraz z za³¹cznikami zawiera³a informacje: o czasie przeprowadzenia akcji; zawartoœci dobytku, który mog¹ wzi¹æ ze sob¹ tzw. osadnicy oraz ich rodziny; liczebnoœci eszelonów oraz ludzi w poszczególnych wagonach. Dokumenty drobiazgowo okreœla³y sk³ad eszelonów (55 wagonów, 25 osób w ka dym wagonie, osobne wagony transportowe dla przewo enia du ego dobytku) oraz zakres opieki (na ka dy eszelon przypada³ punkt sanitarny, specprzesiedleñcom przys³ugiwa³a porcja ciep³ej zupy na dobê oraz 800 gramów chleba na osobê) (ibidem). Wysiedlenia rodzin osadników odbywaæ siê mia³y œciœle z przeprowadzonymi wczeœniej spisami ludnoœci. Ze wspomnieñ zes³añców, a tak e z samych dokumentów NKWD wy³ania siê jednak odmienny obraz wywózki. Warunki przewozu osób odbiega³y od standardów sanitarnych, czêsto ludzie nie otrzymywali po ywienia w podró y. Sam moment wysiedlania jawi siê jako czas nieporz¹dku, którego odzwierciedlenie znaleÿæ mo na w radzieckich dokumentach, wskazuj¹cych choæby na nieœcis³oœci w liczbie wysiedlonych, przypadkowym przesiedlaniu cz³onków jednej rodziny do kilku obwodów itp. Zdarza³y siê tak e przypadki wysiedlania osób nieobjêtych spisem. Materia- ³y dotycz¹ce przybywaj¹cych kontyngentów by³y czêsto niepe³ne. Wiêkszoœæ dokumentów osobistych stanowi³y s³abo uzupe³nione ankiety bez podpisu deportowanych, konwojentów, brakowa³o na nich pieczêci. Du a liczba przesiedlanych rodzin zosta³a rozdzielona: cz³onkowie jednej rodziny zostali przesiedleni do ró nych obwodów, baga ich do tej pory nie zosta³ znaleziony. [ ] Znaczna liczba osadników przyby³a bez dokumentów osobistych. [ ] Znane s¹ przypadki przesiedlania osób, które posiada³y dokumenty potwierdzaj¹ce, e nie podlegaj¹ przesiedleniu. [ ] W A³tajski Kraj eszelonem nr 4025 przyby³a rodzina Szewca [?] I³ariona Iwanowicza, nie objêta akcj¹ przesiedleñcz¹ (Ÿ.a. GARF, f. 9479, op. 1, d. 61: 35). W A³tajski Kraj przyby³y rodziny Jab³oñskiego w liczbie 7 osób, Kriszta Józefa Stefanowicza 6 osób, bez dokumentów osobistych (ibidem, 50 51).

56 Agnieszka Kaniewska Tê widoczn¹ rozbie noœæ z przygotowanymi instrukcjami dotycz¹cymi przymusowego wysiedlenia polskich obywateli podkreœli³a bardzo wyraÿnie dr Ewa Kowalska z Muzeum Katyñskiego, analizuj¹c dokumenty Wojsk Konwojowych NKWD (Kowalska 1994, 68 71). Badaczka przywo³uje poszczególne zapisy radzieckich wytycznych, zestawiaj¹c je z rzeczywistoœci¹, z czysto ludzkim podejœciem do kwestii deportacji. Odnosi siê do takich wskaÿników, jak wy ywienie, œmiertelnoœæ, opieka sanitarno-medyczna. Kowalska zwraca uwagê np. na wagony nieprzystosowane do przewozu ludzi, które by³y zaledwie zbitk¹ desek, z dziur¹ poœrodku i piecykiem, przeznaczonym dla kilkudziesiêciu osób. Historyczka ukazuje suche, biurokratyczne podejœcie urzêdników NKWD oraz niehumanitarne warunki wywózki (por. Boækowski 1999, 106). Instrukcja o porz¹dku przesiedlenia polskich osadników w punkcie 8. okreœla³a miejsca przeznaczenia polskich obywateli: Specprzesiedleñcy-osadnicy zostan¹ odprawieni do wyrêbu lasu w Kirowski, Permski, Wo³ogodzki, Archangielski, Iwanowski, Jaros³awski, Nowosybirski, Œwierd³owski i Omski obwody, Krasnojarski i A³tajski Kraj oraz Komi ASRR i rozmieszczeni na miejscu pracy w oddzielnych osiedlach od 100 do 500 rodzin w ka - dym (Ÿ.a. GARF, f. 9479, op.1, d. 52: 9). Przesiedlenia nadzorowa³y organy NKWD ZSRR. Z kolei przygotowanie miejsc pracy i ycia nale a³o do kompetencji Ludowego Komisariatu Przemys³u Leœnego (Narkomlesu, Narkompromlesu), któremu na podstawie porozumienia z GU AG NKWD z 20 lutego 1940 r. zosta³o przekazanych pod nadzór ok. 21 tys. rodzin osadników do pracy w przemyœle leœnym (Ÿ.a. GARF, f. 9479, op. 1, d. 65: 12). Wed³ug raportu, który otrzyma³ awrientij Beria w lutym 1940 r., do Kraju A³tajskiego trafi³o ok. 1250 rodzin specprzesiedleñców (6171 osób 5 ) z zachodnich rejonów USRR i BSRR (GARF, f. 9479, op.1, d. 61: 34) 6. Kolejny kontyngent polskiej ludnoœci trafi³ do Kraju A³tajskiego w wyniku trzeciej deportacji w czerwcu 1940 r. Wysiedlenia dokonano na podstawie dyrektywy nr 2372/B Ludowego Komisarza Spraw Wewnêtrznych awrientija Berii z 10 czerwca 1940 r. O wysiedleniu bie eñców z USSR i BSSR. Wed³ug raportu sprawozdawczego operacja przesiedlenia bie eñców rozpoczê³a siê 29 czerwca 1940 r. i zakoñczy³a siê w po³owie lipca tego roku. Przesiedleniu podlega³y 25 682 rodziny, czyli 76 382 osoby. Bie eñcy zostali rozmieszczeni w 14 republikach, krajach i obwodach (251 posio³kach) (ibidem, 4). Do Kraju A³tajskiego dotar³o ok. 4000 osób. 5 Skorygowana liczba to 6047 osób. 6 Operacja przesiedlenia osadników z zachodnich obwodów USSR i BSSR rozpoczê³a siê 10 lutego 1940 r. [ ] Przesiedlonych zosta³o 139 596 osób, których rozmieszczono w 21 krajach i 9 obwodach, w 115 specposio³kach.[ ] A³tajski Kraj 1250 rodzin.

Polscy obywatele w Kraju A³tajskim: od deportacji do uk³adu Sikorski-Majski... 57 Tabela 1. deportowanych bie eñców w czerwcu/lipcu 1940 r. Rejon rodzin osób A³tajski Kraj 1115 4085 Ca³oœæ 25 682 76 389 ród³o: Informacja o gospodarczym wykorzystaniu bie eñców z BSRR i USRR (Ñïðàâêà î õîçÿéñòâåííîì óñòðîéñòâå áåæåíöåâ èç ÁÑÑÐ è ÓÑÑÐ), GARF, f. 9479, op.1, d. 61, s. 4, s. 27. Analizuj¹c dokumenty z Pañstwowego Archiwum Federacji Rosyjskiej (Gosudarstwiennyj Archiw Rossijskoj Fiedieracyi GARF) oraz posi³kuj¹c siê prac¹ dr W. Sarnowej (Sarnowa 2012, 33 34) z Nowosybirska, mo na dostrzec nieœcis³oœci w raportach NKWD, dotycz¹ce liczby przesiedlonej ludnoœci. Wed³ug stanu na 1 stycznia 1941 r. w Kraju A³tajskim przebywa³o 2451 rodzin by³ych polskich obywateli, co dawa³o 10 056 osób przesiedlonych z zachodnich czêœci Ukrainy i Bia³orusi. Wœród nich znajdowa³o siê 6047 osadników (1291 rodzin) oraz 4029 bie eñców (1160 rodzin). Z kolei we wspominanym przez Sarnow¹ tomie Populacja Rosji w XX wieku (ibidem, 34) pojawiaj¹ siê liczby: 9886 osób, w tym 5926 osadników i 3960 bie eñców. Jak zak³ada badaczka, ró nice w liczbie ludnoœci wi¹za³y siê z przemieszczaniem siê deportowanych w inne rejony ZSRR (ibidem, 33 34). Analizuj¹c dane demograficzne dotycz¹ce deportowanych, pod uwagê nale y wzi¹æ tak e zgony, które ma³y miejsce podczas zsy³ki. G³ówn¹ ich przyczyn¹ by³y wycieñczenie, g³ód, choroby wywo³ane brakiem podstawowych elementów niezbêdnych do ycia. Czwarta deportacja, z czerwca 1941 r., objê³a oprócz zachodnich terenów Ukrainy i Bia³orusi tak e Litwê, otwê, Estoniê i Mo³dawiê. Deportowani, którzy stanowili ró norodny zestaw narodowoœciowy, otrzymali status ssylnoposieleñców. przesiedlonych w tym trybie jest kwesti¹ sporn¹. Za wroc³awskim badaczem prof. Stanis³awem Ciesielskim mo na przyj¹æ, e liczba Polaków, którzy zostali wywiezieni w wyniku tej deportacji, nie by³a wy sza ni 30 tys. (Ciesielski 2014). Na temat tej fali wywózek dostêpnych jest stosunkowo ma³o materia³ów. Na podstawie przygotowywanych przez NKWD cokwartalnych zestawieñ przep³ywu ludnoœci w republikach, krajach i obwodach mo na zaobserwowaæ zmieniaj¹c¹ siê liczbê osób o statusie specprzesiedleñców w Kraju A³tajskim w okresie od III kwarta³u 1940 r. do 1 lipca 1941 r. W danych statystycznych, za IV kwarta³ 1940 r., dotycz¹cych specprzesiedleñców-osadników w Kraju A³tajskim (Ÿ.a. GARF, f. 9479, op. 1, d. 89: 3 5, 82), odnotowano 20 urodzeñ (0,32%) oraz 62 przypadki œmierci. W pierwszym kwartale 1941 r. na zes³aniu urodzi³o siê 14 dzieci, a w drugim o jedno wiêcej 15. W znacznym stopniu powiêkszy³a siê liczba zgonów: za pierwszy kwarta³ 1941 r.

58 Agnieszka Kaniewska w statystykach odnotowano 92 zgony, kolejny przyniós³ ju 138 zmar³ych osób co t³umaczyæ mo na okresem zimowym i bardzo trudnymi warunkami przetrwania. Tabela 2. Stan specprzesiedleñców-osadników w Kraju A³tajskim na 1.10.1940 r., 1.01.1941 r., 1.04.1941 r., 1.07.1941 r. Stan na 1.10.1940 r. Stan na 1.01.1941 r. Stan na 1.04.1941 r. Stan na 1.07.1941 r. rodzin 1264 1291 1288 1286 osób 6111 6047 5926 5774 ród³o: Informacja o przep³ywie specprzesiedleñców-osadników w republikach, krajach i obwodach. 1.10.1940 r., 1.01.1941 r., 1.04.1941 r., 1.07.1941 r., GARF, f. 9479, op. 1, d. 89, s. 3 5, s. 82. Tabela 3. Stan specprzesiedleñców-bie eñców w Kraju A³tajskim na IV kwarta³ 1940 r. i I kwarta³ 1941 r. Stan na 1.10.1940 r. Stan na 1.01.1941 r. Stan na Stan na 1.04.1941 r. 7 1.07.1941 r. 8 rodzin 1157 1160 1158 1079 9 osób 4069 4029 3960 3790 ród³o: Tablica porównawcza przep³ywu specprzesiedleñców-bie eñców w Kraju A³tajskim za IV kwarta³ 1940 r., I i II kwarta³ 1941 r., GARF, f. 9479, op. 1, d. 89, s. 202. Informacja o osiedlach roboczych i specjalnych w republikach, obwodach, krajach. Stan na 1.04.1941 r., f. 9479, op. 1, d. 89, s. 62. Szczegó³owe dane mówi¹ o 5 urodzeniach w IV kwartale 1940 r. i 10 w I kwartale 1941 r., co odpowiednio stanowi³o 0,12% i 0,24% liczby zes³añców. Z kolei œmiertelnoœæ w koñcu pierwszego roku zsy³ki to odsetek 1,44% (59 osób), w kolejnym kwartale nieznacznie siê on zmniejszy³: 1,24% (50 osób) (Ÿ.a., GARF, f. 9479, op. 1, d. 89: 202). Zmiana liczby ludnoœci w poszczególnych okresach wynika³a m.in. z przemieszczania siê specprzesiedleñców na podstawie zarz¹dzeñ NKWD wewn¹trz republik, krajów, obwodów, oswobodzenia z wiêzieñ czy specposio³ków, a tak e z aresztowañ, ucieczek. Nie nale y równie zapominaæ o narodzinach oraz zgonach, które mia³y miejsce na zes³aniu. W dokumentach statystycznych pojawi³a siê ponadto niewyjaœniona kategoria inne przyczyny w kontekœcie ubytku lub zwiêkszenia liczby zes³añców. Odsetek osób ujêtych w niej jest jednak znikomy. 7 Informacja o osiedlach roboczych i specjalnych w republikach, obwodach, krajach. Stan na 1.04.1941 r., GARF, f. 9479, op. 1, d. 89, s. 62. 8 Zbiorcze dane z tablicy porównawczej zatrudnienia specprzesiedleñców (osadników i bie eñców), stany na IV kwarta³ 1940 r., I i II kwarta³ 1941 r., bd, GARF, f. 9479, op. 1, d. 81, s. 6. 9 W innym dokumencie Dane dotycz¹ce wykorzystania specprzesiedleñców-bie eñców do pracy za II kwarta³ 1941 r., bd, liczba rodzin to 1141, a liczba osób to 3894, GARF, f. 9479, op.1, d. 89, s. 108.

Polscy obywatele w Kraju A³tajskim: od deportacji do uk³adu Sikorski-Majski... 59 Tabela 4. Dyslokacja specprzesiedleñców (osadników i bie eñców) 1 kwarta³ 1941 r. Rejon rodzin Osadnicy Bie eñcy Specprzesiedleñcy-ca³oœæ osób mê czyzn pow. 18 r.. rodzin osób mê czyzn pow. 18 r.. rodzin osób mê czyzn pow. 18 r.. Kosichiñski 362 1670 455 362 1670 455 Troicki 400 1847 558 333 1209 469 733 3056 1027 Talmieñski 232 1147 287 240 765 279 472 1912 566 Zmiejnogorski 297 1383 340 297 1383 340 Topczichiñski 268 891 300 268 891 300 Czerwjañski 47 159 21 47 159 47 Togulski 59 207 78 59 207 78 Barnaulski 108 374 115 108 374 115 Alambauski (Sorokiñski) 105 424 132 105 424 132 RAZEM 1291 6047 1640 1160 4029 1424 2451 10076 3064 ród³o: Tabela zbiorcza specprzesiedleñców, czerwiec 1941 r., GARF, f. 9479, op. 1, d.61, s.70, 73 74.

60 Agnieszka Kaniewska Na podstawie zdeponowanych w moskiewskich archiwach dokumentów z koñca I kwarta³u 1941 r., liczbê osadników, którzy znaleÿli siê w Kraju A³tajskim w 1940 r., nale y szacowaæ na 6047 osób, bie eñców natomiast na 4029 s¹ to liczby podawane najczêœciej w publikacjach. Powy sza zbiorcza tabela uwzglêdnia dyslokacjê deportowanych w poszczególnych rejonach Kraju A³tajskiego. Analiza danych z tabeli ukazuje niski odsetek mê czyzn powy ej 18 roku ycia w stosunku do ca³ego kontyngentu zes³anych osadników i bie eñców. Stanowili oni zaledwie 30,4% wszystkich zes³anych. Najwiêcej zes³añców trafi- ³o do rejonu troickiego, gdzie znajdowa³y siê najwiêksze zak³ady przemys³owe. Rozlokowani zostali w specposio³kach: osadnicy Oziero-Pietrowskoje, Pensjanskij, Kulicze, Zagajnowskij; bie eñcy Oziero-Pietrowskoje, Troickij, Pensjanskij, Ju akowskij i Bystryj Istockij (Ÿ.a. GARF, f. 9479, op. 1, d. 62: 124 127). Warunki ycia Zgodnie z przepisami dotycz¹cymi osiedli specjalnych oraz zatrudniania osadników wysiedlonych z zachodnich rejonów USRR i BSRR (Ÿ.a. GARF, f. 9479, op. 1, d.52: 4 7; zob. te. GARF, f. 5446. op. 57. d.65: 170 174), dla ka dej rodziny przewidziane by³o osobne pomieszczenie lub osobne miejsce w baraku, z uwzglêdnieniem 3m 2 przestrzeni yciowej na jednego cz³owieka. W ka dym osiedlu, w którym znajdowali siê osadnicy, organizowane by³y posio³kowe komendantury NKWD, które pilnowa³y porz¹dku w rejonie, zajmowa³y siê przygotowywaniem dok³adnych spisów przesiedlonych, prowadzi³y dzia³ania zapobiegaj¹ce ucieczkom. Wszystkie instrukcje zawiera³y szczegó³owe informacje dotycz¹ce pracy, zap³aty, objêcia opiek¹ medyczn¹ i edukacj¹ polskich specprzesiedleñców. Jednak ju w kwietniu 1940 r. pojawi³y siê pierwsze raporty przedstawicieli Narkomlesu, wskazuj¹ce na brak realizacji za³o onych postanowieñ. M.in. w Kraju A³tajskim specprzesiedleñcy rozmieszczeni s¹ bardzo ciasno w nieprzystosowanych pomieszczeniach typu baraki, bez przegródek. W wielu miejscach nie zosta³a w pe³ni zabezpieczona kwestia wy ywienia dla specprzesiedleñców, co sprzyja rozwojowi chorób epidemicznych (Ÿ.a., GARF, f. 9479, op.1, d. 65: 36). W raportach tych jednoczeœnie pojawi³y siê polecenia podjêcia dzia³añ maj¹cych na celu polepszenie warunków, zgodnie z pierwotnymi za³o eniami zapisanymi jeszcze w instrukcji z 1939 r. (nr 2122 617ss.). Sytuacja oraz warunki mieszkaniowe i pracy zmieni³y siê nieznacznie, ale tylko w nielicznych miejscach. W zgromadzonych w moskiewskich archiwach materia³ach z lat 1940

Polscy obywatele w Kraju A³tajskim: od deportacji do uk³adu Sikorski-Majski... 61 i 1941 r., dotycz¹cych zes³añców, obraz sytuacji w poszczególnych osiedlach by³ bardzo zbie ny. Informacja. Berii z listopada 1940 r. dla Stalina oraz Mo³otowa przedstawia³a sytuacjê specprzesiedleñców: W specposio³kach jest du a ciasnota, panuj¹ warunki antysanitarne. W wielu barakach brak przegródek, dzieci, kobiety, mê czyÿni œpi¹ na tapczanach, na narach pod rz¹d, na go³ych deskach. [ ] Œrednio na ka dego cz³owieka przypada 1,5 2m 2 przestrzeni yciowej. [ ] We wszystkich specposio³kach Kraju A³tajskiego baraki nie s¹ przystosowane do zimy; brak pieców, okien (Ÿ.a., GARF, f. 9479, op. 1, d. 73: 9). W listopadzie 1940 r. NKWD stwierdzi³o: Pracuj¹cy w Oziero-Pietrowskim mechlesopunkcie, w rejonie troickim Kraju A³tajskiego i w Troickim mechpunkcie tego rejonu, rozmieszczeni s¹ bardzo ciasno. W jednym pokoju mieœci siê 40 osób i na ka dego cz³owieka przypada nie wiêcej ni 1,5 m 2. Szeœæ rodzin mieszka w letniej sto³ówce, bez okien i drzwi przy temperaturze 8 stopni poni ej zera. Baraki, w których yj¹ specprzesiedleñcy s¹ nie odremontowane (ibidem, 9 10). W uczastku Kulicze odnotowano nawet przypadki 0,5 m 2 przestrzeni yciowej dla jednego cz³owieka (Ÿ.a., GARF, f. 8131, op. 37, d. 359: 143). Bardzo trudne warunki yciowe, a tak e brak przystosowania do nich, to sta³e elementy towarzysz¹ce, szczególnie na pocz¹tku zes³ania, deportowanym. Tu za niedostatkiem zwi¹zanym z przestrzeni¹ yciow¹ znajdowa³y siê tak e kwestie sanitarne. Niemal w ka dym sprawozdaniu przedstawiaj¹cym sytuacjê specprzesiedleñców pojawia³y siê uwagi na temat niedostosowania miejsc zarówno pracy, jak i ycia do podstawowych standardów sanitarnych. Wielokrotnie we wspomnieniach sybiraków pojawia siê motyw dolegliwoœci powodowanych przez pluskwy i inne insekty. Jak wspomina Kazimierz Russel, zes³any wraz z ojcem, matk¹, siostr¹ i babk¹ do Kraju A³tajskiego na Pierwomajskij uczastok: Pierwsza noc to by³a tragedia, bo te pluskwy wyg³odzone rzuci³y siê na nas 10. Dramatycznie jawi¹ siê tak e kwestie zwi¹zane z zapewnieniem odpowiedniej iloœci po ywienia. Z jednej strony zap³ata, któr¹ otrzymywali specprzesiedleñcy, nie pozwala³a na wystarczaj¹ce zaopatrzenie siebie i rodziny w produkty spo ywcze, z drugiej strony dostêpne w magazynach stany ywnoœci by³y bardzo ma³e i nie zawsze starcza³y dla wszystkich. Podobnie sytuacja przedstawia³a siê w przypadku posi³ków w ogólnych kuchniach, przeznaczonych dla osób pracuj¹cych. W rejonie topczichiñskim, w kwarta³ach 8, 9, 21, 33, 159 w 1941 r. na jednego cz³owieka na dzieñ przypada³o: 400 gramów chleba, 30 gramów 10 Relacja Kazimierza Russela, 1 lutego 2014 r. zbiory w³asne A. K.

62 Agnieszka Kaniewska kaszy, 10 gramów grochu, 3 gramy t³uszczu. Warzywa i owoce by³y ca³kowicie niedostêpne stwierdzono w sprawozdaniu dla prokuratury Kraju A³tajskiego z 18 kwietnia 1941 r. (Ÿ.a., GARF, f. 8131, op, 37, d. 359: 197). Czêstym efektem braku produktów spo ywczych, a co za tym idzie niedo ywienia, braku odpowiednich witamin, by³y liczne zachorowania deportowanych, m.in. na szkorbut (ibidem), czyraki, kurz¹ œlepotê. Równo rok po dotarciu pierwszego transportu z osadnikami na tereny Zwi¹zku Radzieckiego (21 lutego 1941 r.) w raporcie o stanie specposio³ków stwierdzony zosta³ szereg uchybieñ. Podstawowe z nich zawieraj¹ siê w czterech punktach: 1. Niedostateczne zaopatrzenie w produkty spo ywcze, kartofle, t³uszcze etc.; 2. Niedostateczne zaopatrzenie w ciep³¹ odzie, z tego te powodu wielu specprzesiedleñców nie pracuje; 3. Nieurz¹dzone baraki: brak podzia³ów, ciasnota, antysanitarne warunki, etc.; 4. Brak transportu dla dzieci do szko³y (ibidem, 150). Mimo poleceñ zawartych w kolejnych instrukcjach sytuacja nie uleg³a znacz¹cej poprawie. W maju 1941 r., po przeprowadzonej inspekcji w czerwiañskim i topczichiñskim rejonie Kraju A³tajskiego, zaobserwowano brak zmian w sytuacji sanitarnej. Jednoczeœnie u 200 osób stwierdzono szkorbut, malariê i gruÿlicê. Odnotowano tak e kilka przypadków œmiertelnych (Ÿ.a., GARF, f. 9479, op. 1, d. 70: 86). W dokumentach NKDW brak dok³adnych danych dotycz¹cych œmiertelnoœci wœród deportowanych polskich obywateli. Bior¹c jednak pod uwagê analizowan¹ sytuacjê, z pewnoœci¹ by³ to znaczny odsetek. Dokumentem bezpoœrednio odnosz¹cym siê do tego zagadnienia jest Raport o sytuacji specprzesiedleñców osadników i bie eñców w Kraju A³tajskim z 1 stycznia 1941 r.: Wysoka œmiertelnoœæ wynika czêœciowo z faktu nieprzyzwyczajenia specprzesiedleñców do syberyjskiego klimatu. Wiêkszoœæ z nich nie posiada ciep³ej odzie y i obuwia, co jest przyczyn¹ zachorowania na grypê oraz œmiertelnych w swoich skutkach przeziêbieñ (Ÿ.a., GARF, f. 9479, op.1, d. 59: 208 217). Dalej stwierdza siê, e brak odpowiedniego po ywienia wp³ywa w znacznym stopniu na stan zdrowia, szczególnie dzieci i ludzi starych. Praca w specposio³kach Ludnoœæ polska zobowi¹zana by³a do pracy w wyznaczonych przez Narkomles punktach. Za unikanie pracy, za tzw. naruszanie ustalonego porz¹dku mia³a ona podlegaæ karze pieniê nej w wysokoœci 25 rubli lub mog³a zostaæ pozbawiona wolnoœci do piêciu dób. Rejonowi komendanci posiadali prawo zwiêkszenia

Polscy obywatele w Kraju A³tajskim: od deportacji do uk³adu Sikorski-Majski... 63 zarówno kary finansowej (do 50 rubli), jak i kary aresztu (do 10 dób), w przypadku znacz¹cych naruszeñ ze strony specprzesiedleñców. W gestii Narkomlesu le a³o zabezpieczenie sprzêtu do pracy, odpowiedniej odzie y dla pracuj¹cych. Czêsto jednak Narkomles nie wywi¹zywa³ siê z wyznaczonego zadania, co by³o przyczyn¹ niepodejmowania pracy przez specprzesiedleñców, szczególnie w okresie zimowym. Jak wynika z raportu przedstawionego Stalinowi i Mo³otowowi przez Beriê, w listopadzie 1940 r., Narkomles nie przygotowa³ dostatecznej liczby narzêdzi do pracy w przemyœle leœnym. Odnotowano m.in. brak pi³, toporów, obuwia roboczego oraz ciep³ej odzie y (Ÿ.a., GARF, f. 9479, op. 1, d. 73: 7). Z tego powodu ponad 10 700 pracowników zdolnych do pracy na zes³aniu w ZSRR nie podejmowa³o jej. Oprócz ujêtej w tabeli liczby 10 725 specprzesiedleñców nie objêtych obowi¹zkiem pracy, w przedsiêbiorstwach KrasLes Krasnojarskiego Kraju i ZapSibTransles Kraju A³tajskiego wiele osób nie podejmuje pracy z uwagi na znaczne odleg³oœci specposio³ków (10 15 km) od miejsc pracy w lesie, gdzie specprzesiedleñcy powinni chodziæ pieszo. [ ] W kosichiñskim rejonie Kraju A³tajskiego z powodu braku ciep³ej odzie y i obuwia nie pracuje 156 ludzi (ibidem, 8). Podobne sytuacje mia³y miejsce niemal we wszystkich rejonach. Mimo to, jak raportowa³ zastêpca naczelnika GU AG NKWD ZSRR kpt. Zawgorodnyj, w paÿdzierniku 1940 r. w Kraju A³tajskim odsetek pracuj¹cych mê czyzn w II kwartale 1940 r. wynosi³ 92,8% (Ÿ.a., GARF, f. 9479, op.1, d. 57: 71). Najwiêkszy problem wystêpowa³ zim¹. W raporcie NKWD, ze stycznia 1941 r., dotycz¹cym Ju akowskiego lestranshozu odnotowano: Nie wszyscy specprzesiedleñcy zabezpieczeni s¹ na okres zimowy walonkami, kufajkami i ciep³ymi spodniami. Z tego wzglêdu znaczna liczba specprzesiedleñców nie wychodzi do pracy, wielu nie ma tak e czapek i ciep³ych rêkawic (Ÿ.a., GARF, f.8131, op. 37, d. 359: 149). Prof. Daniel Boækowski zwraca tak e uwagê na brak odpowiednich œrodków ochrony przed owadami, co by³o przyczyn¹ wielu uk¹szeñ, a w konsekwencji bolesnych i utrudniaj¹cych pracê opuchlizn (Boækowski 1999, 135). Problemy zwi¹zane z wykonywaniem pracy przez specprzesiedleñców, oprócz braku podstawowych narzêdzi, niedogodnych warunków, odnosi³y siê do czynnika czysto ludzkiego. Zes³añcy, w wiêkszoœci, nie byli przystosowani do ciê kich robót, które przysz³o im wykonywaæ. W przypadku bie eñców (Ÿ.a., GARF, f. 9479, op.1, d. 61: 19) byli to ludzie, którzy nie zajmowali siê prac¹ fizyczn¹. Wielu z nich to przemys³owcy, handlarze, komiwoja erowie. Czêœæ stanowili pracownicy umys³owi i rzemieœlnicy.

64 Agnieszka Kaniewska Analiza dokumentów NKWD pozwala zauwa yæ, e wraz z up³ywem czasu na zes³aniu procentowo rós³ odsetek osób zdolnych do pracy. Szczególnie jest to widoczne przy porównaniu trzech kwarta³ów z lat 1940 i 1941. W przypadku Ust-Pristanskiego chimleshozu, gdzie w koñcu 1940 r. odnotowano najni szy odsetek pracuj¹cych spoœród osadników zdolnych do pracy (58,5%), w II kwartale 1941 r. aktywnie zatrudnionych by³o ju 100% specprzesiedleñców-osadników. Podobna sytuacja mia³a miejsce np. w Bobrowskim mechlesopunkcie, gdzie zatrudnieni byli z kolei specprzesiedleñcy-bie eñcy; w IV kwartale 1940 r. osoby pracuj¹ce stanowi³y zaledwie 39,1% wszystkich mieszkañców, pó³ roku póÿniej odsetek pracuj¹cych wynosi³ 94,2%, przy nieznacznie zmienionej liczbie mieszkañców. Wyj¹tkami, gdzie liczba pracuj¹cych spad³a choæ w niewielkim stopniu by³y takie przedsiêbiorstwa, jak: Talmienski lestranshoz, Siewiernyj lesopunkt, Ju akowskij mechlesopunkt, Inskij chimleshoz. IV kwarta³ 1940 r. I kwarta³ 1941 r. II kwarta³ 1941 r. Tabela 5. Zatrudnienie specprzesiedleñców (osadników i bie eñców), stany na IV kwarta³ 1940 r., I i II kwarta³ 1941 r. rodzin osób OSADNICY zdolnych do pracy 1291 6047 3180 1273 5855 2881 1269 5678 2738 pracuj¹cych/ % 2507/ 78,8% 2559/ 88,8% 2594/ 94,7% rodzin osób BIE EÑCY zdolnych do pracy 1160 4029 2297 1158 3960 1886 1079 3790 1883 pracuj¹cych/ % 1566/ 68,2% 1551/ 82,2% 1606/ 85,3% ród³o: Zbiorcze zestawienia z tablicy porównawczej, bd, GARF, f. 9479, op. 1, d. 81, s. 5 6 oraz z danych dotycz¹cych zatrudnienia specprzesiedleñców-bie eñców za I kwarta³ 1941 r., bd, GARF, f. 9479, op.1, d. 89, s. 28. Jak przedstawia tabela, odsetek ludnoœci podejmuj¹cej pracê rós³ systematycznie. W przypadku specprzesiedleñców-osadników ró nica na plus wynosi³a 15,9%, a dla specprzesiedleñców-bie eñców 17,1%. Edukacja dzieci zes³añców Istotnym elementem sytuacji polskich obywateli deportowanych w g³¹b ZSRR w latach 40. by³a kwestia edukacji najm³odszych Polaków. W za³¹cznikach do instrukcji nr 2122 617ss. z 1939 r. o trybie przesiedlenia osadników pojawi³y siê zapisy o objêciu obowi¹zkiem szkolnym dzieci specprzedsiedleñców (Ÿ.a., GARF, f.8131, op. 37, d. 356: 27 30) przez Ludowy Komisariat Oœwiaty (Narkompros

Polscy obywatele w Kraju A³tajskim: od deportacji do uk³adu Sikorski-Majski... 65 ros: Íàðîäíûé êîìèññàðèàò ïðîñâåùåíèÿ, Íàðêîìïðîñ). Zgodnie z dokumentem, Narkompros mia³ za zadanie zorganizowaæ edukacjê polskich dzieci w jêzyku rosyjskim w istniej¹cych szko³ach, przeprowadziæ szczegó³owy spis dzieci w wieku szkolnym (szko³y podstawowe, œrednie). Najm³odsi korzystaæ mieli z funkcjonuj¹cej sieci przedszkoli, internatów oraz pó³kolonii. Dzieci, które pozostawa³y bez opieki doros³ych, mia³y trafiæ bezzw³ocznie do domów dziecka (Ÿ.a., GARF, f. 5446, op. 25a, d. 9530: 48). Obowi¹zek szkolny dotyczy³ osób do 16. roku ycia. Dzieci powy ej 12 lat, które nie podjê³y nauki, by³y zobowi¹zane do wykonywania pracy. Choæ sieæ szkó³ w ZSRR rozwiniêta by³a znacznie w roku szkolnym 1940/1941 w samym Kraju A³tajskim funkcjonowa³o 3576 rosyjskich placówek podstawowych, ni szych œrednich i œrednich (Ÿ.a., GARF, f. A2306, op. 70, d. 2682: 1) raporty NKWD z 1941 r. stwierdzaj¹ niedostateczne realizowanie zapisów instrukcji. Dokumenty sprawozdawcze z akcji przesiedlania polskich obywateli do Zwi¹zku Radzieckiego wskazuj¹, e w 1940 r. do Kraju A³tajskiego trafi³o 3818 dzieci w wieku do lat 16 (2579 osadników, 1234 bie eñców) (Ÿ.a., GARF, f. 9479, op. 1. d. 62: 124). Wiêkszoœæ polskich dzieci nie uczêszcza³a do szkó³, nie uczestniczy³a w zajêciach placówek rosyjskich. Szkolna edukacja dzieci, z powodu niedostatecznego zarz¹dzania t¹ kwesti¹ przez organy Narkomprosa, przedstawia siê Ÿle. Z ca³kowitej liczby dzieci osadników i bie eñców: 38 495, dostêp do edukacji ma 23 956, co stanowi faktycznie 62,2 proc. (Ÿ.a., GARF, f. 9479, op. 1. d. 61: 15). W samym Kraju A³tajskim 1 paÿdziernika 1940 r. dzieci w wieku szkolnym nieobjête obowi¹zkow¹ edukacj¹ to 66,8%. Statystyki liczbowe z tego okresu mówi¹ o 2193 dzieciach w wieku 8 16 lat: w tym ucz¹cych siê 739, nieucz¹cych siê 1454 (Ÿ.a., GARF, f. 9479, op. 1, d. 70: 20). Wed³ug historyków z Uniwersytetu Wroc³awskiego w ZSRR w czasie drugiej wojny œwiatowej obowi¹zek uczenia siê nie by³ egzekwowany wobec dzieci deportowanych grup ludnoœciowych i dotyczy³o to tak e Polaków. G³ówn¹ przyczyn¹ niechodzenia do szko³y by³a koniecznoœæ podjêcia pracy zarobkowej (Jackowska 2004, 146). Dodatkowo aspektem zwi¹zanym z nieuczêszczaniem m³odych Polaków na zajêcia do rosyjskich szkó³ by³a obawa przed sowietyzacj¹. Wielu rodziców nie chcia³o posy³aæ tam swoich dzieci, obawiaj¹c siê, e bêd¹ one wynaradawiane i przerabiane na dobrego, radzieckiego obywatela (Ciesielski/Hryciuk/Srebrakowski 2003, 115). Problem stanowi³y tak e znaczne odleg³oœci dziel¹ce miejsce zamieszkania od miejsca ulokowania szko³y, co szczególnie by³o uci¹ liwe

66 Agnieszka Kaniewska w okresie zimowym. Wtedy te dzieci nieposiadaj¹ce odpowiedniego ubrania zostawa³y w domu, z racji niemo noœci pokonania kilku czy kilkunastu kilometrów w niedostosowanej do warunków odzie y. W rejonie troickim dzieci specprzesiedleñców nie s¹ w pe³ni objête obowi¹zkiem nauczania. wszystkich dzieci w wieku szkolnym wynosi 155, uczy siê 41 z nich. Przyczyn¹ niepe³nego dostêpu do edukacji, w pierwszej kolejnoœci jest brak odpowiedniego obuwia oraz odzie y. Po drugie administracja okrêgu nie zapewnia transportu dla przewo enia dzieci yj¹cych w barakach oddalonych od szko³y powy ej 3 km. Np. barak nr 47 oddalony jest pow. 3 km. Mieszka w nim 17 dzieci w wieku szkolnym. adne z nich nie jest objête edukacj¹ (ibidem). Z kolei dr Anna Milewska-M³ynik wskazuje na jeszcze jeden istotny aspekt: stosunek nauczycieli i innych uczniów do polskich dzieci, czêste przypadki wyœmiewania, szczególnie z odmiennej wiary i nak³anianie dzieci do jej porzucenia. Choæ, jak zaznacza badaczka, pozytywne odnoszenie siê do ma³ych Polaków tak e mia³o miejsce i zdarza³y siê przypadki, e by³y one doceniane (Milewska-M³ynik 2003, 46). Sytuacja w szkolnictwie zmieni³a siê po podpisaniu porozumienia miêdzy polskim rz¹dem na emigracji w Londynie a rz¹dem rosyjskim w lipcu 1941 r., kiedy to w poszczególnych rejonach pojawi³y siê polskie placówki oœwiatowo-wychowawcze. Zakoñczenie Analizuj¹c okres deportacji i panuj¹cych na zes³aniu warunków od 1940 r. do czasu powstania struktur polskiego rz¹du na emigracji, zauwa yæ mo na, e szczegó³owo przygotowane instrukcje dotycz¹ce deportacji Polaków do Zwi¹zku Radzieckiego wskazuj¹ na skrupulatnie opracowany plan wykorzystania elementu ludzkiego do ciê kiej pracy, bez zapewnienia mu podstawowych warunków do ycia i zatrudnienia. Dzia³ania organów pañstwa sowieckiego mo na œmia³o okreœliæ jako œwiadom¹ i pe³n¹ eksploatacjê polskich obywateli i tani¹ si³ê robocz¹. Wspominana wczeœniej dr Kowalska okreœla akcjê wysiedleñcz¹ jako dok³adnie zaplanowan¹ wielk¹ operacjê policyjno-administracyjn¹ (Kowalska 1994, 67). Deportowana ludnoœæ sta³a siê trybikiem maszyny. W Kraju A³tajskim, podobnie jak w pozosta³ych rejonach ZSRR, bardzo trudno by³o wype³niæ narzucony polskim obywatelom plan realizacji norm w przedsiêbiorstwach, a szczególnie dostosowaæ siê do realiów, znacznie odbiegaj¹cych od tych funkcjonuj¹cych w II Rzeczypospolitej. Zmianê sytuacji, a przede wszystkim statusu deportowanych, przyniós³ zawarty 30 lipca 1941 r. uk³ad miêdzy rz¹dem Polski a rz¹dem ZSRR, uniewa nia-

Polscy obywatele w Kraju A³tajskim: od deportacji do uk³adu Sikorski-Majski... 67 j¹cy traktaty niemiecko-rosyjskie z 1939 r. oraz przywracaj¹cy stosunki dyplomatyczne miêdzy Polsk¹ i ZSRR. Tym samym polscy obywatele znaleÿli siê pod opiek¹ Ambasady Polskiej w Zwi¹zku Radzieckim, a w dalszej kolejnoœci delegatur oraz polskich jednostek terenowych. Na podstawie porozumienia Sikorski- -Majski 17 sierpnia 1941 r. wydano postanowienie Prezydium Rady Najwy szej ZSRR o amnestii polskich obywateli i uwolnieniu ich z wiêzieñ, obozów pracy, obozów dla jeñców wojennych, specposio³ków oraz innych miejsc zsy³ki i zatrzymania. Sytuacja na wielu p³aszczyznach zaczê³a siê zmieniaæ. Nast¹pi³y masowe wêdrówki Polaków do Armii Andersa, przemieszczanie siê ludnoœci w rejony z ³agodniejszym klimatem, mo liwe by³o podejmowanie pracy nie tylko w pierwotnie wyznaczonej bran y. Zosta³y otwarte polskie punkty oœwiatowo-wychowawcze. Zmiany, które nastêpowa³y, nie by³y radykalne i czêsto pomoc nie dochodzi³a do wszystkich skupisk Polaków, jednak samo powo³anie struktur, do których mogli zwróciæ siê polscy obywatele, by³o faktem o du ym znaczeniu. Bibliografia BOÆKOWSKI, D. (1999), Czas nadziei. Obywatele Rzeczypospolitej Polskiej w ZSRR i opieka nad nimi placówek polskich w latach 1940 1943. Warszawa. CIESIELSKI, S./HRYCIUK, G./SREBRAKOWSKI A. (2003), Masowe deportacje ludnoœci w Zwi¹zku Radzieckim. Toruñ. CIESIELSKI, S. (2014), Struktura narodowoœciowa ofiar deportacji radzieckich z ziem wschodnich II Rzeczypospolitej w latach 1939 1941. W: <http://scie-siel-ski.republika.pl/sov-dep/polacy/ nardep.html#5> [dostêp 30.10.2014]. G OWACKI, A. (2008), Ogólne za³o enia sowieckiej polityki okupacyjnej w Polsce. W: Pamiêæ i sprawiedliwoœæ, 1(12). Warszawa, 61 78. GURJANOW, A.E. (1997), Ïîëüñêèå ñïåöïåðåñåëåíöû â ÑÑÑÐ â 1940 1941 ãã. W: idem (red.), Ðåïðåññèè ïðîòèâ ïîëÿêîâ è ïîëüñêèõ ãðàæäàí. Ìîñêâà, 114 136. JACKOWSKA, E. (2004), Psychiczne nastêpstwa deportacji w g³¹b ZSRR w czasie drugiej wojny œwiatowej. Przyczyny, moderatory, uwarunkowania. Szczecin. KOWALSKA, E. (1994), Zes³añcze przesiedlenia obywateli polskich z Kresów Wschodnich II Rzeczpospolitej w g³¹b Zwi¹zku Radzieckiego w latach 1940 1941 w œwietle dokumentów Wojsk Konwojowych NKWD. W: Dzieje Najnowsze. XXVIII/4, 67 73. MILEWSKA-M YNIK, A. (2003), Polska szko³a na Syberii. W: Kowalczyk, M. (red.), W obronie kultury dzieci wojny. Sympozjum. Warszawa, 43 57. SARNOWA, W.W. (2012), Ïðèíóäèòåëüíûå ìèãðàöèè íàñåëåíèÿ ÑÑÑÐ â Çàïàäíóþ Ñèáèðü â ïåðèîä âòîðîâîé ìèðîâîé âîéíû. Íîâîñèáèðñê. ŒLIWOWSKA, W./GI EJEWSKA, M./ANKUDOWICZ, J. (1992), Tryptyk kazachstañski. Wspomnienia z zes³ania. Warszawa. ßÊÎÂËÅÂ, À.Í. (ðåä.) (2005), Ñòàëèíñêèå äåïîðòàöèè. 1928 1953. Äîêóìåíòû. Ìîñêâà. Materia³y archiwalne Archiwum Aleksandra N. Jakovleva, (1940) Ñïåöñîîáùåíèå Ë.Ï. Áåðèè È.Â. Ñòàëèíó î âûñåëåíèè îñàäíèêîâ èç çàïàäíîé Óêðàèíû è Áåëîðóññèè, 2.12.1939 r. W: <http:// www.alexanderyakovlev.org/fond/issues-doc/58712> [dostêp 3.11.2014].

68 Agnieszka Kaniewska Pañstwowe Archiwum Federacji Rosyjskiej (Gosudarstwiennyj Archiw Rossijskoj Fiederacyi dalej GARF). GARF, f. A2306, op. 70, d. 2682, s. 1: szkó³ w Kraju A³tajskim w okresie 1941 1942, 1941 r. GARF, f. 5446, op. 25a, d. 9530, s. 48: Wykaz zadañ jakie Narkompros sugeruje podj¹æ krajom i obwodom w kontekœcie edukacji dzieci, kwiecieñ 1940 r. GARF, f. 8131, op. 37, d. 359, s. 143: Raport prokuratora Kraju A³tajskiegoz sytuacji w pensjanskim przedsiêbiorstwie leœnym, w rejonie troickim, 15 17 stycznia 1941 r. GARF, f. 8131, op. 37, d. 359, s. 197: Raport prokuratora Kraju A³tajskiego z sytuacji w rejonie topczichiñskim, 18 czerwca 1941 r. GARF, f. 8131, op. 37, d. 359, s. 150: Wykaz uchybieñ dotycz¹cych warunków ycia specprzesiedleñców osadników, 21 lutego 1941 r. GARF, f. 8131, op. 37, d. 359, s. 149: Raport prokuratora Kraju A³tajskiego z sytuacji w Ju akowskim lestranshozie, 19 20 stycznia 1941 r. GARF, f.8131, op. 37, d. 356, s. 27 30: Uchwa³a Rady Komisarzy Ludowych ZSRR nr 2122 617 ss. o wysiedleniu polskich specprzesiedleñców-osadników z zachodnich obwodów Ukrainy i Bia³orusi, 29 grudnia 1939 r., (ros. Ïîñòàíîâëåíèå ÑÍÊ ÑÑÑÐ ¹ 2122 617ññ î äåïîðòàöèè ïîëüñêèõ ñïåöïåðåñåëåíöåâ-îñàäíèêîâ èç çàïàäíûõ îáëàñòåé Óêðàèíû è Áåëîðóññèè). GARF, f. 9479, op. 1, d.52, s. 4 7 (por. GARF, f. 5446. op. 57. d. 65. 170 174): Regulamin osad specjalnych i zasady wysiedlania osadników wysiedlonych z zachodnich obwodów USRR i BSRR, 29 grudnia 1939 r., (ros.: Ïîëîæåíèå î ñïåöïîñåëêàõ è òðóäîâîì óñòðîéñòâå îñàäíèêîâ, âûñåëÿåìûõ èç çàïàäíûõ îáëàñòåé ÓÑÑÐ è ÁÑÑÐ). GARF, f. 9479, op. 1, d. 52, s. 8 10 (por. GARF f. 5446, op. 57, d. 65, 167 169): Instrukcja Ludowego Komisariatu Spraw Wewnêtrznych ZSRR O porz¹dku przesiedlenia polskich osadników wysiedlonych z zachodnich obwodów USRR i BSRR (ros. Èíñòðóêöèÿ Íàðîäíîãî êîìèññàðèàòà Âíóòðåííèõ Äåë Ñîþçà ÑÑÐ Î ïîðÿäêå ïåðåñåëåíèÿ ïîëüñêèõ îñàäíèêîâ èç çàïàäíûõ îáëàñòåé ÓÑÑÐ è ÁÑÑÐ ). GARF, f. 9479, op. 1, d. 57, s. 71: Przegl¹d sytuacji dotycz¹cej zatrudnienia specprzesiedleñców- -osadników, 31 paÿdziernika 1940 r. (ros. Oáçîð î õîäå îñâîåíèÿ ñïåöïåðåñåëåíöåâîñàäíèêîâ. òðóäîâîå èñïîëüçîâàíèå). GARF, f. 9479, op.1, d. 59, s. 208 217: Raport o sytuacji specprzesiedleñców osadników i bie enców w Kraju A³tajskim, 1 stycznia 1941 r., (ros. Äîêëàäíàÿ ñïðàâêà î ñîñòîÿíèè ñïåöïîñåëêîâ îñàäíèêîâ è áåæåíöåâ ïàññåëåíõûõ â ïðåäåëàõ Àëòàéñêîãî Êðàÿ). GARF, f. 9479, op. 1, d. 61, s. 4, 34 39: Informacja Kierownika Wydzia³u Osadnictwa Pracy GU AG-u NKWD Michai³a W. Konradowa O przyjêciu i rozmieszczeniu osadników, luty 1940 r. GARF, f. 9479, op. 1. d. 61, s. 15: Informacja Kierownika Wydzia³u Osadnictwa Pracy GU AG-u NKWD Michai³a W. Konradowa O przyjêciu i rozmieszczeniu osadników, luty 1940 r. GARF, f. 9479, op.1, d. 61, s. 19: Informacja o gospodarczym wykorzystaniu bie eñców z BSRR i USRR (ros. Ñïðàâêà î õîçÿéñòâåííîì óñòðîéñòâå áåæåíöåâ èç ÁÑÑÐ è ÓÑÑÐ). GARF, f. 9479, op. 1, d. 61, s. 35, 50 51: Informacja Kierownika Wydzia³u Osadnictwa Pracy GU AG-u NKWD Michai³a W. Konradowa. GARF, f. 9479, op. 1. d. 62, s. 124: Informacja o przesiedleniu osadników i bie eñców w 1940 r. do Kraju A³tajskiego, bd, (ros. Ñïðàâêà î âûñåëåíèè îñàäíèêîâ è áåæåíöåâ â 1940 ã. èç çàïàäíûõ îáëàñòåé Óêðàèíñêîé è Áåëîðóññêîé ÑÑÐ â Àëòàéñêèé Êðàé). GARF, f. 9479, op. 1, d. 62, s. 124 127: Informacja o rozmieszczeniu osadników i bie eñców w Kraju A³tajskim na 1940 r. GARF, f. 9479, op. 1, d. 65, s. 12: Porozumienie miêdzy GU AG NKWD a Narkomlesem ZSRR o przekazaniu specprzesiedleñców-osadników do pracy w przemyœle leœnym, 20 luty 1940 r.

Polscy obywatele w Kraju A³tajskim: od deportacji do uk³adu Sikorski-Majski... 69 GARF, f. 9479, op. 1, d. 65, s. 36: Rozkaz Ludowego Komisariatu Przemys³u ZSRR, 21 kwietnia 1940 r. (ros. Ïðèêàç ïî Íàðîäíîìó Êîìèññàðèàòó Ïðîìûøëåííîñòè ÑÑÑÐ Íî 85000). GARF, f. 9479, op.1, d. 65, s. 320 (por. 68): Sprawozdanie zastêpcy Ludowego Komisarza Spraw Wewnêtrznych W. Czernyszewa, 7 listopada 1940 r. GARF, f. 9479, op. 1, d. 70, s. 20: Informacja o objêciu obowi¹zkiem szkolnym dzieci specprzesiedleñców osadników i bie eñców na 1 paÿdziernika 1940 r. (ros. Ñïðàâêà îá îõâàòå øêîëüíûì îáó åíèåì äåòåé ñïåöïåðåñåëåíöåâ îñàäíèêîâ è áåæåíöåâ ïî äàííûì íà 1/Õ-1940). GARF, f. 9479, op. 1, d. 70, s. 86: Informacja Kierownika GU AG NKWD SRR dla Zastêpcy Ludowego Komisarza Zdrowia ZSRR tow. Webera, maj 1941 r. GARF, f. 9479, op. 1, d. 73, s. 7,8,9, 10: Sprawozdania. Berii dla tow. Stalina i tow. Mo³otowa, listopad 1940 r. GARF, f. 9479, op. 1, d. 81, s. 6: Zbiorcze z tablicy porównawczej zatrudnienia specprzesiedleñców (osadników i bie eñców), stany na IV kwarta³ 1940 r., I i II kwarta³ 1941 r., bd. GARF, f. 9479, op. 1, d. 89, s. 3 5, 82: Informacja o przep³ywie specprzesiedleñców-osadników w republikach, krajach i obwodach. 1.10.1940 r., 1.01.1941 r., 1.04.1941 r., 1.07.1941 r. GARF, f. 9479, op. 1, d. 89, s. 62: Informacja o osiedlach roboczych i specjalnych w republikach, obwodach, krajach. Stan na 1.04.1941 r. GARF, f. 9479, op. 1, d. 89, s. 202: Informacja o przep³ywie specprzesiedleñców-bie eñców w republikach, krajach i obwodach na IV kwarta³ 1940 r. i I kwarta³ 1941 r.

70 Agnieszka Kaniewska