NOTATKI Chrońmy Przyr. Ojcz. 67 (1): 76 80, 2011 Nowe stanowisko paproci wodnej gałuszki kulecznicy Pilularia globulifera w Polsce A new locality of pillwort Pilularia globulifera in Poland JERZY KRUK, RENATA SZYMAŃSKA Zakład Fizjologii i Biochemii Roślin Wydział Biochemii, Biofizyki i Biotechnologii Uniwersytetu Jagiellońskiego 30 387 Kraków, ul. Gronostajowa 7 e-mail: jerzy.kruk@uj.edu.pl Słowa kluczowe: gałuszka kulecznica, Pilularia globulifera, Marsileaceae, rozmieszczenie, rośliny chronione. Gałuszka kulecznica Pilularia globulifera L. jest jednym z najrzadszych gatunków we florze Polski, który został umieszczony w Czerwonej księdze roślin, na Czerwonej liście oraz podlega ochronie ścisłej. W 2009 roku odkryto nowe bardzo liczne stanowisko tego gatunku w Kotlinie Oświęcimskiej, na terenie, gdzie nigdy przedtem nie był obserwowany. Populacja gałuszki występuje tam na brzegu zarastającego stawu rybnego, gdzie jest w pełni rozwoju wytwarzając liczne sporokarpia. Wśród gatunków towarzyszących występuje stosunkowo licznie oczeret sztyletowaty Schoenoplectus mucronatus, gatunek również bardzo rzadki w skali kraju. Największe zagrożenie dla stanowiska może stanowić eutrofizacja, proces sukcesji i zmiana poziomu wody w stawie. Rozmieszczenie geograficzne Gałuszka kulecznica z rodziny Marsileaceae należy obok marsylii czterolistnej Marsilea quadrifolia, wymarłej na stanowiskach naturalnych w Polsce, oraz salwinii pływającej Salvinia natans do niezwykle rzadkich we florze Polski paproci wodnych. Gałuszka należy do roślin subatlantyckich i uznawana jest za gatunek endemiczny w Europie. Główny rejon występowania obejmuje zachodnią Europę z izolowanymi stanowiskami na terenie Portugalii, północnych i środkowych Włoch oraz w południowej Norwegii (Żukowski, Jackowiak 2001). Z terenu Polski, w większości już historyczne notowania pochodzą z Pomorza Zachodniego, Dolnego Śląska i Ziemi Lubuskiej (Żukowski, Jackowiak 2001; Żukowski i in. 1988). Przez Polskę biegnie wschodni kres występowania tego gatunku. W okresie powojennym gałuszka była notowana na początku lat 80. na Ziemi Lubuskiej na brzegu jeziora Janiszewice oraz na dnie stawu rybnego w Niwicy (Żukowski, Jackowiak 2001) (oba stanowiska już nie istnieją). Kolejne stanowiska odkryto dopiero w ostatnich latach. W roku 2007 gałuszkę znaleziono w Borach Dolnośląskich na dwóch blisko siebie położonych stanowiskach: jednym nielicznym w stawie hodowlanym w Rokitkach (w następnym roku już nie obserwowane) (Spałek 2009) oraz drugim znacznie obfitszym na brzegu opuszczonych stawów rybnych w okolicy Chocianowa (istniejące obecnie) (Szczęśniak, Szlachetka 2008). Stanowiska te leżą niedaleko od historycznych notowań z początku ubiegłego wieku z okolic Chojnowa (Żukowski i in. 1988). Morfologia i siedlisko Gałuszka jest byliną z płożącą i zakorzeniającą się w podłożu łodygą o długości do około 50 cm i grubości do 1,5 mm. Z węzłów łodygi wyrastają skierowane ku górze szczeciniaste liście długości do około 10 cm 76
J. Kruk i R. Szymańsaka Nowe stanowisko gałuszki kulecznicy i grubości do 1 mm. Dojrzałe liście są nieco powyginane (ryc. 1), a młode pastorałowato skręcone, co między innymi odróżnia ten gatunek od podobnego Ryc. 1. Gałuszka kulecznica na stanowisku w obrębie stawu Grabowiec Mały (27.09.2009 r., fot. J. Kruk) Fig. 1. Pillwort on Grabowiec Mały pond (27 September 2009, photo by J. Kruk) z wyglądu i występującego na podobnych siedliskach ponikła igłowatego Eleocharis acicularis o prostych liściach. Zarodniki tworzą się w kulistych, owłosionych sporokarpiach o twardych zdrewniałych ściankach wyrastających na krótkich szypułkach u nasady liści (ryc. 2). Sporokarpia o średnicy około 3 mm, zbudowane są z komór i zawierają nieliczne duże białe zarodnie żeńskie oraz liczne żółtawe zarodnie męskie (ryc. 2). Gałuszka występuje na granicy środowisk lądowo-wodnych, takich jak brzegi jezior i stawów rybnych, rowy i doły potorfowe oraz na mokrych lub okresowo podtapianych wrzosowiskach. Tworzy zarówno formy lądowe na wilgotnym podłożu, jak i formy wodne w wodach o niewielkiej głębokości. W optymalnych warunkach wytwarza darnie o dużym zagęszczeniu, przypominające wyglądem trawnik. Niekorzystne warunki do rozwoju może przetrwać w postaci diaspor (sporokarpiów) przez dziesiątki lat lub nawet dłużej, co budzi nadzieję, że na obecnie zanikłych stanowiskach może się w przyszłości znowu pojawić. Ryc. 2. Sporokarpia gałuszki kulecznicy (27.09.2009 r., fot. J. Kruk) Fig. 2. Sporocarps of pillwort (27 September 2009, photo by J. Kruk) 77
Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 67, zeszyt 1, 2011 O Ś W I Ę C I M Stawy Zaborze 500 m Nowe stanowisko Grabowiec Mały Zator Stawy Poręba Wielka Poręba Wielka Ryc. 3. Lokalizacja stanowiska gałuszki kulecznicy koło Oświęcimia (ATPOL DF75) Fig. 3. Pillwort loca on near Oświęcim (ATPOL square: DF75) Ze względu na zanik siedlisk i rzadkość występowania gałuszki na terenie naszego kraju nawet w odległych historycznie czasach każde nowe stanowisko tej niezwykłej paproci jest godne uwagi. Jesienią 2009 roku znaleziono nowe stanowisko tego gatunku na terenie Kotliny Oświęcimskiej, gdzie nigdy przedtem nie był on notowany, co czyni znalezisko szczególnie interesujące i niezwykłe. Stanowisko to jest położone niedaleko Oświęcimia (ryc. 3), około 5 km na południowy wschód od centrum miasta, w obszarze stawów rybnych Poręba Wielka. Gałuszkę znaleziono w południowo-zachodniej części stawu Grabowiec Mały (N 50 00 60, E 19 16 43 ) (ryc. 3), na jego płytkim i zarastającym brzegu. Populacja jest w pełnym rozwoju, tworzy zarówno formy wodne, jak i lądowe, lokalnie występujące w bardzo dużym zagęszczeniu, gdzie jest gatunkiem dominującym. Obszar zajmowany przez gałuszkę szacowany jest na około 4000 m 2, co sprawia, że stanowisko to jest 16 54 50 24 obecnie najliczniejsze w Polsce i największe z odnotowanych w historii z terenu naszego kraju. Stwierdzono również obfite wytwarzanie sporokarpiów. Na badanym obszarze o powierzchni około 300 cm 2 zidentyfikowano średnio 15 20 sporokarpiów na 100 cm 2. Dno stawu na terenie zajmowanym przez gałuszkę jest płaskie, o głębokości wody nieprzekraczającej 10 cm. Odczyn wody jest zbliżony do obojętnego (ph = 6,7 7,0, n = 4), a zawartość składników mineralnych niska (104 ± 31 mg/l, n = 4). Gatunki towarzyszące to: pałka wąskolistna Typha angustifolia, ponikło błotne Eleocharis palustris, nadwodnik sześciopręcikowy Elatine hexandra, sit członowaty Juncus articulatus, rdestnica pływająca Potamogeton natans, jaskier płomiennik Ranunculus flammula, bebłek błotny Peplis portula oraz sporadycznie oczeret sztyletowaty Schoenoplectus mucronatus, skrzyp bagienny Equisetum fluviatile, sit rozpierzchły Juncus effusus, żabieniec babka wodna Alisma plantago-aquatica, strzałka wodna Sagittaria sagittifolia, salwinia pływająca, szalej jadowity Cicuta virosa, jeżogłówka pojedyncza Sparganium emersum, babka wielonasienna Plantago intermedia, krwawnica pospolita Lythrum salicaria, karbieniec pospolity Lycopus europaeus, turzyca ciborowata Carex bohemica, niezapominajka błotna Myosotis palustris i uczep zwodniczy Bidens connata. Spośród gatunków towarzyszących gałuszce godne uwagi jest stosunkowo liczne występowanie na tym obszarze oczeretu sztyletowatego (ok. 40 okazów w rozproszeniu), gatunku notowanego w Polsce w ostatnich latach tylko z Kotliny Oświęcimskiej i zamieszczonego w Czerwonej księdze roślin (Banaś 2001) oraz na Czerwonej liście (Mirek, Zarzycki 2006). Oczeret sztyletowaty był już podawany z Poręby Wielkiej (Banaś 2001), nie wiadomo jednak, czy obecnie stwierdzone stanowisko odpowiada temu wcześniejszemu. Odkrycie gałuszki w Kotlinie Oświęcimskiej wyznacza jej nowy, wschodni zasięg występowania w Europie. Równocześnie zastanawiające jest pochodzenie tego stanowiska. Jego naturalny charakter może budzić pewne wątpliwości, gdyż na omawianym terenie gatunek ten nigdy przedtem nie był notowany. Obecnie jednak nie ma żadnych dowodów na to, że został on introdukowany. Natomiast możliwe, że gałuszka występowała w opisywanym miejscu od dawna, przypuszczalnie mniej licznie, ale pozo- 78
J. Kruk i R. Szymańsaka Nowe stanowisko gałuszki kulecznicy stawała dotąd niezauważona. Jest również prawdopodobne, że gatunek ten występował w tym miejscu dawno temu, lecz w ciągu wielu lat, ze względu na niekorzystne warunki do rozwoju, pozostawał w podłożu w formie diaspor. Nie można również wykluczyć, że gałuszka została zawleczona przez ptaki wodne z odległych terenów Dolnego Śląska, gdzie obecnie występuje i występowała w przeszłości, choć biorąc pod uwagę odległość (ok. 300 km od ostatnio odkrytego stanowiska), wydaje się to mało prawdopodobne. Ochrona i zagrożenia Ze względu na rzadkość występowania w naszym kraju, gałuszka została wpisana do Czerwonej księgi roślin (Żukowski, Jackowiak 2001) jako gatunek krytycznie zagrożony (CR). Znalazła się również na Czerwonej liście (Mirek, Zarzycki 2006) ze statusem wymierający/krytycznie zagrożony (E), a od 2004 roku podlega ścisłej ochronie gatunkowej (Rozporządzenie 2004). Główne zagrożenia dla obecnego stanowiska to: eutrofizacja wód, naturalna sukcesja siedliska i zmiana obecnego poziomu wody w stawie, który jest nieużytkowany gospodarczo od wielu lat. Ze względu na unikatowy charakter stanowiska powinno się go objąć stałym monitoringiem. Teren stawów w Porębie Wielkiej leży w obszarze chronionym Natura 2000, co zapewnia częściową ochronę stanowiska. Niemniej jednak wydaje się uzasadnione utworzenie na stanowisku użytku ekologicznego lub rezerwatu w celu ochrony gałuszki i innej unikatowej roślinności. Przy zastosowaniu aktywnej ochrony tego terenu stanowisko gałuszki ma szansę przetrwać wiele lat. Warto też podkreślić, że staw Grabowiec Mały jest obecnie miejscem najliczniejszego występowania w Polsce nie tylko gałuszki, lecz także oczeretu sztyletowatego. Ponadto występują w tym miejscu inne rzadkie rośliny namuliskowe, np. nadwodnik sześciopręcikowy. Materiał zielnikowy został złożony w herbarium Uniwesytetu Jagiellońskiego (KRA). PIŚMIENNICTWO Banaś B. 2001. Schoenoplectus mucronatus (L.) Palla Oczeret sztyletowaty. W: Kaźmierczakowa R., Zarzycki K. (red.). Polska czerwona księga roślin. Inst. Bot. PAN, IOP PAN, Kraków: 469 470. Mirek Z., Zarzycki K. 2006. Red list of plants and fungi in Poland. Inst. Bot. im. Szafera PAN, Kraków. Rozporządzenie 2004. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 roku w sprawie gatunków dziko występujących roślin objtych ochroną. Dz. U. Nr 168, poz. 1764 z dnia 28 lipca 2004 roku. Spałek K. 2009. Gałuszka kulecznica Pilularia globulifera L. nowe stanowisko na Dolnym Śląsku. Chrońmy Przyr. Ojcz. 65 (6): 475 477. Szczęśniak E., Szlachetka A. 2008. Pillwort Pilularia globulifera L. in Lower Silesia biology and ecology. W: Szczęśniak E., Gola E. (red.). Club Mosses, Horsetails and Ferens in Poland Resources and Protection. Polish Botanical Society and Institute of Plant Biology, University of Wrocław, Wrocław: 161 171. Żukowski B., Jackowiak B. 2001. Pilularia globulifera L. Gałuszka kulecznica. W: Kaźmierczakowa R., Zarzycki K. (red.). Polska czerwona księga roślin. Inst. Bot. PAN, IOP PAN, Kraków: 63 64. Żukowski W., Latowski B., Jackowiak B. 1988. Pilularia globulifera L. Fragm. Flor. Geobot. 33: 441 446. SUMMARY Kruk J., Szymańska R. A new locality of Pillwort Pilularia globulifera in Poland Chrońmy Przyr. Ojcz. 67 (1): 76 80, 2011 Pillwort Pilularia globulifera is one of the most unique species in the Polish flora and it was placed in the Polish Plant Red Book, on the Red List and is a strictly protected species. In 2009, a numerous stand was discovered in Kotlina 79
Oświęcimska where it has never been observed before. The population occurs on the bank of a fish pond and it very vigorous forming numerous sporocarps. Among the accompanying species, bog bulrush Schoenoplectus mucronatus is found, the species also extremely rare in Poland. The highest thread for Pillwort comes from eutrophication, process of succession and changes in the water level in the pond. Chrońmy Przyr. Ojcz. 67 (1): 80 84, 2011 Nowe, bogate stanowisko rzadkiego storczyka wyblinu jednolistnego Malaxis monophyllos (Orchidaceae) w dolinie Rospudy (Puszcza Augustowska) New, rich stand of Malaxis monophyllos (Orchidaceae) in Rospuda river valley (Augustów Primeval Forest) EDYTA JERMAKOWICZ 1, MAREK ŚLESZYŃSKI 2 1 Zakład Botaniki, Instytut Biologii, Wydział Biologiczno-Chemiczny Uniwersytet w Białymstoku 15 674 Białystok, ul. Świerkowa 20B e-mail: edytabot@uwb.edu.pl 1, kajak@piasta.pl 2 Słowa kluczowe: Malaxis monophyllos, gatunek rzadki i zagrożony, dolina Rospudy. Artykuł przedstawia charakterystykę jednego z najliczniejszych stanowisk wyblinu jednolistnego Malaxis monophyllos (L.) Sw. w północno-wschodniej Polsce, zlokalizowanego w południowej części doliny Rospudy. Pędy rośliny skupione są na powierzchni około 30 m 2, na mineralnym wyniesieniu, w otoczeniu rozległych, otwartych torfowisk. W 2008 roku na stanowisku tym pojawiło się 119 pędów, z czego ponad 1/3 kwitła. W kolejnym roku obserwacji liczebność pędów zmniejszyła się o 26%. W 2009 roku odnalezione zostały również kolejne trzy stanowiska, w odległości około kilometra od wcześniejszego. W związku z dużymi wahaniami liczebności pędów wyblinu jednolistnego wskazane jest objęcie opisanych stanowisk monitoringiem, który pozwoli na oszacowanie wpływu zmian siedliskowych, w tym postępującego zacienienia, na ich liczebność i potencjał reprodukcyjny. Wyblin jednolistny jest jednym z najrzadszych krajowych storczyków. Z niewielkiej (1 2-centymetrowej) pseudobulwy wyrasta jeden liść (rzadziej 2 lub 3), a w przypadku osobników generatywnych pojedynczy pęd kwiatostanowy. Wyblin kwitnie od czerwca do lipca, jego kwiaty są niewielkie, zielonkawe, zapylane przez małe owady, m.in. komary (Szlachetko, Skakuj 1996; Vakhrameeva i in. 2008). Wyblin jednolistny to gatunek o amfiborealno- -górskim typie zasięgu (Zając 1996). Występuje w Europie, Azji oraz w północno-wschodniej części Ame- ryki Północnej, gdzie podawany jest jako var. brachypoda lub oddzielny gatunek Malaxis brachypoda (Anderson 2006). W Europie spotykany jest wzdłuż łańcuchów górskich oraz na terenach podgórskich Alp, Karpat oraz Sudetów, natomiast w borealnej części zasięgu m.in. na nizinach większości krajów nadbałtyckich. Wszędzie jest on gatunkiem bardzo rzadkim o wysokim stopniu zagrożenia. Na terenie Polski wyblin jednolistny objęty jest ochrona całkowitą. Umieszczony został również na polskiej czerwonej liście roślin w kategorii V nara- 80