POMORSKA AKADEMIA PEDAGOGICZNA W SŁUPSKU Ogólna charakterystyka
2 małżeńskich ustrojów majątkowych. Marlena Stępień III pedagogika opiekuńczo-wychowawcza grupa C Słupsk 2001 Zawarcie małżeństwa powoduje powstanie nowej sytuacji prawnej małżonków nie tylko w zakresie stosunków osobistych, ale także na obszarze stosunków majątkowych. Pełnią one bowiem doniosłą rolę zapewnienia rodzinie bazy materialnej dla wykonywania różnorodnych funkcji małżeństwa i rodziny. Uważa się jednak, że unormowania stosunków majątkowych między małżonkami są przyporządkowane osobistym skutkom małżeństwa i spełniają rolę służebną względem założonej rodziny. Należy wskazać na dwa rodzaje stosunków majątkowych między małżonkami: 1) stosunki powstające wskutek zawarcia małżeństwa, jednak powiązane z wzajemnymi prawami i obowiązkami małżonków, np. obowiązek dostarczania środków utrzymania, odpowiedzialność za zobowiązania
3 zaciągnięte dla zaspokojenia zwykłych potrzeb rodziny; 2) stosunki majątkowe między małżonkami w zakresie wzajemnej sytuacji majątków obojga małżonków (tj. majątku, który każdy z nich miał przed zawarciem małżeństwa i majątku nabytego później). Problematyka ustrojów majątkowych dotyczy tylko drugiego rodzaju stosunków majątkowych. Unormowanie sytuacji prawnej małżonków względem majątku wniesione o do małżeństwa i majątku nabytego po jego zawarciu określa się małżeńskim ustrojem majątkowym Rodzaje Na ogół ustawodawca wyznacza rodzaje ustrojów majątkowych pozostawiając małżonkom wybór między nimi. Podobnie uczynił ustawodawca polski, który w KRO wskazał na dwa rodzaje ustrojów : ustawowej wspólności dorobku (art. 31), ustrój umowny (art. 47). Ustrój ustawowej wspólności obowiązuje w wypadku, gdy małżonkowie ani przed zawarciem małżeństwa, ani później nie zawarli umowy majątkowej, tzw. intercyzy. Na mocy takiej umowy małżonkowie mogą wybrać jedną z trzech odmian ustrojów umownych: 1) rozszerzyć wspólność ustawową, 2) ograniczyć tę wspólność, 3) wyłączyć wspólność czyli ustanowić ustrój rozdzielności majątkowej. Nie jest dopuszczalny wybór jakiegoś innego ustroju ustalonego przez małżonków, ani ustroju, który byłby kompilacją poszczególnych elementów ustrojów wskazanych w ustawie. Należy zwrócić uwagę na preferencję dla ustawowego ustroju wspólności dorobku, który ustawodawca uznaje za optymalny dla typowej rodziny. Ustrój ten zachowuje wyłączne uprawnienia każdego z małżonków do majątku nabytego przed małżeństwem, natomiast prawa majątkowe nabyte później jako należące do wspólności małżonków tworzą podstawy materialne bytu rodziny. Poza wskazanymi rodzajami ustrojów majątkowych KRO przewiduje ustrój przymusowy w postaci ustroju rozdzielności majątkowej. Pojawia się on: 1) w razie zniesienia wspólności ustawowej lub umownej przez sąd (art. 52), 2) w razie ubezwłasnowolnienia jednego z małżonków (art. 53).
4 Narzucenie przez KRO ustroju rozdzielności majątkowej w razie ubezwłasnowolnienia jest rozwiązaniem zapewniającym ochronę przede wszystkim małżonka ubezwłasnowolnionego. Ustrój wspólności ustawowej Wspólność ustawowa powstaje z mocy samego prawa z chwilą zawarcia małżeństwa (art. 31), jeżeli małżonkowie wcześniej nie zawarli umowy majątkowej. Wspólność nie powstanie, jeżeli jeden z małżonków był w tym czasie ubezwłasnowolniony. Przyjmuje się, że wspólność z mocy prawa nie może powstać później, w czasie trwania małżeństwa, np. po uchyleniu ubezwłasnowolnienia. Małżonkowie mogą przyjąć wtedy wspólność ustawową tylko w drodze małżeńskiej umowy majątkowej. Można powziąć wątpliwość co do zgodności takiego stanowiska z funkcją ustroju ustawowej wspólności. Pojawia się bowiem pytanie, jaki ustrój majątkowy dotyczy małżonków w razie ustania ustroju umownego lub uchylenia ubezwłasnowolnienia. Jeżeli małżonkowie nie zawarliby umowy, a tak jest najczęściej, powstałaby szkodliwa i chyba niedopuszczalna próżnia prawna. Wydaje się więc, że słowa ustawy: z chwilą zawarcia małżeństwa powstaje z mocy ustawy wspólność majątkowa..." należy rozumieć w ten sposób, że dopiero od tej chwili jest możliwe jej powstanie. Mając jednak na uwadze, że ustawodawca preferuje omawiany ustrój i z braku wprowadzenia, czy to z woli małżonków, czy z mocy ustawy innego ustroju, należałoby uznać obowiązywanie ustroju wspólności ustawowej w każdej sytuacji, w której nie ma podstaw do przyjęcia innego ustroju. Wspólność ustawowa a majątki małżonków Wspólność ustawowa oznacza system regulujący stosunki między małżonkami ze względu na ich uprawnienia do poszczególnych praw majątkowych. Prawa te mogą należeć do majątku wspólnego, bądź do majątku odrębnego każdego z małżonków. Konieczne jest więc rozróżnienie między pojęciem wspólności ustawowej a pojęciem majątku wspólnego. Może się bowiem zdarzyć, że mimo istnienia wspólności ustawowej nie ma majątku wspólnego.
5 W systemie ustawowej wspólności mogą istnieć trzy majątki (masy majątkowe): 1) majątek wspólny, 2) majątek odrębny męża, 3) majątek odrębny żony. Umowne ustroje majątkowe małżeńskie. Ustrój przymusowy. Ustroje umowne. Na gruncie prawa polskiego przeważa pogląd, że umowa majątkowa małżeńska jest umową kształtującą stosunki majątkowe między małżonkami w sposób odmienny od przewidzianego w przepisach KRO o wspólności ustawowej. Ma ona charakter wyłącznie organizacyjny w sytuacji, gdy zawierają ją ze sobą przyszli małżonkowie. Natomiast umowa zawarta w czasie trwania małżeństwa modyfikuje istniejący już ustrój wspólności dorobku albo uchyla inny ustrój majątkowy, jaki dotychczas obowiązywał małżonków i wprowadza ustrój ustawowy. Umowa określa strukturę tych stosunków majątkowych, które wchodzą w skład ustroju majątkowo-małżeńskiego. Nie obejmuje ona natomiast tych stosunków majątkowych, które KRO normuje w przepisach o skutkach zawarcia małżeństwa. Chodzi o obowiązek utrzymania rodziny (art.27), o odpowiedzialność solidarną małżonków za zobowiązania zaciągnięte przez któregokolwiek z nich dla zaspokojenia zwykłych potrzeb rodziny (art. 30), którą małżonkowie ponoszą niezależnie od tego,,jaki wybiorą ustrój majątkowy. Rodzaje ustrojów umownych Swoboda wyboru ustroju majątkowego jest stosunkowo znaczna, zważywszy że KRO powstał w ustroju polityczno-gospodarczym, który nie sprzyjał przedsiębiorczości jednostki i w zasadzie wyłączał możliwość powstawania większych majątków, zwłaszcza produkcyjnych. Wzorcową rolę pełni jednak ustawowy ustrój wspólności dorobku, który w myśl Zaleceń kierunkowych SN z 1976 r. służy umocnieniu rodziny i zapewnia jej ustabilizowaną bazę materialną. Chodzi jednak o przeciętny model rodziny,
6 w której małżonkowie uzyskują środki utrzymania z pracy najemnej. Taki model był powszechny w ustroju gospodarczo-politycznym, w którym majątek należący do osoby fizycznej obejmował w zasadzie wyłącznie przedmioty zaspokajające potrzeby konsumpcyjne, a prowadzenie działalności gospodarczej było zastrzeżone dla podmiotów uspołecznionych. Potrzeba odmiennego od ustawowego ukształtowania stosunków majątkowych pojawia się natomiast w wypadku, gdy małżonkowie mają znaczniejszy majątek przed zawarciem małżeństwa lub prowadzą na własny rachunek działalność gospodarczą. Małżonkowie mogą więc wspólność ustawową rozszerzyć albo ją ograniczyć. Natomiast jest niedopuszczalne ustalenie takiego ustroju umownego, który by łączył różne elementy wspólności i rozłączności majątkowej. Swoboda małżonków jest jednak na tyle szeroka, że mogą oni w drodze umowy wyłączyć tę wspólność i przyjąć ustrój rozdzielności majątkowej (art. 47 1). Ustrój przymusowy Pojawia się on w miejsce wspólności ustawowej lub umownej niezależnie od woli małżonków. Ustrój ten w postaci rozdzielności majątkowej może zaistnieć z mocy orzeczenia sądu albo z mocy samej ustawy. W pierwszym wypadku ustawowa rozdzielność majątkowa jest rezultatem zniesienia przez sąd, na żądanie jednego z małżonków, wspólności ustawowej lub umownej (art. 52 1). Zniesienia dokonuje sąd w procesie wbrew woli jednego z małżonków, jeżeli istnieją ku temu ważne powody. W drugim wypadku rozdzielność majątkowa jest skutkiem ustania z mocy prawa wspólności ustawowej jak i umownej w wyniku zdarzenia, jakim jest ubezwłasnowolnienie jednego z małżonków (art.53). W obu wypadkach z mocy ustawy obowiązuje między małżonkami ustrój rozdzielności jako ustrój narzucony przez ustawę (art. 54). Ustrój ten ma na celu ochronę jednego z małżonków przed niekorzystnym działaniem drugiego z nich, zwłaszcza w ramach zarządu majątkiem. W odniesieniu do ubezwłasnowolnienia chodzi ponadto o to, że małżonek psychicznie niepełnosprawny nie tylko nie przyczynia się do powstania tego majątku, ale swoim lekkomyślnym działaniem mógłby
7 spowodować jego uszczerbek. Przede wszystkim jednak zniesienie wspólności ma uwadze ochronę małżonka ubezwłasnowolnionego przed nadużyciem przez drugiego małżonka jego uprawnień do zarządu majątkiem wspólnym. Ustanie ustroju wspólności ustawowej i umownej Wspólność majątkowa zarówno ustawowa, jak i umowna jest oparta na małżeństwie jako stosunku prawnym osobistym, co oznacza, że ustanie małżeństwa powoduje ustanie ex lege tej wspólności. Ustanie wspólności jest więc następstwem takich zdarzeń jak śmierć jednego z małżonków, orzeczenie sądu rozwiązujące albo unieważniające małżeństwo. O tych przyczynach KRO w ogóle nie wspomina, ustawodawca uznał widocznie ustanie wspólności za oczywisty skutek tych zdarzeń. Poza tym wspólność ustaje także w czasie trwania małżeństwa w wypadku: 1) zawarcia przez małżonków umowy znoszącej wspólność i wprowadzającej rozdzielność majątkową, 2) orzeczenia sądu znoszącego wspólność na żądanie jednego z małżonków, 3) ubezwłasnowolnienia jednego z małżonków. I tu można wyróżnić ustanie wspólności z woli małżonków (umowa), z mocy orzeczenia sądu i z mocy prawa (ubezwłasnowolnienie). Zmiana ustroju W wypadku ustania wspólności wskutek ustania małżeństwa przez śmierć małżonka następuje zarówno ustanie wspólności, jak i otwarcie spadku po zmarłym. Wskutek ustania wspólności połowa majątku wspólnego przypada małżonkowi pozostającemu przy życiu, a druga połowa należy do spadku po zmarłym. Bliższe wyjaśnienie sytuacji prawnej małżonka żyjącego i spadkobierców należy do zakresu wykładu prawa spadkowego. W wypadku rozwiązania małżeństwa (rozwodu) skutkiem powstałym ex lege jest rozdzielność majątkowa. Natomiast w razie dalszego trwania małżeństwa w miejsce wspólności zniesionej przez sąd powstaje między
8 małżonkami rozdzielność majątkowa (art. 54). Podobny skutek osiągną małżonkowie przez umowne zniesienie ustroju wspólności i zastąpienie jej ustrojem rozdzielności. Literatura: J. St. Piątowski System prawa rodzinnego, A. Dyoniak Ustawowy ustrój majątkowy małżeński, Ustrój wspólności zysków a ustrój wspólności dorobku, S. Rzonca Pojęcie zarządu majątkiem wspólnym małżonków, F. Zedler Dochodzenie roszczeń majątkowych, A.Zieliński Zarząd majątkiem wspólnym małżonków (wybrane zagadnienia).
9