Zeszyty Naukowe UNIWERSYTETU PRZYRODNICZO-HUMANISTYCZNEGO w SIEDLCACH Nr 87 Seria: Administracja i Zarz dzanie 2010 prof. nzw. dr hab. Janusz Toru ski Uniwersytet Przyrodniczo-Humanistyczny w Siedlcach Zarz dzanie gospodark odpadami komunalnymi w Polsce Waste disposal council management in Poland Streszczenie: W Polsce najbardziej zaniedbanym dzia aniem z zakresu ochrony rodowiska jest zagospodarowanie odpadów. Poziom odzysku surowców wtórnych jest bardzo ma y. W selektywnej zbiórce odpadów zbiera si zaledwie 2,5% ca ego strumienia odpadów komunalnych. Post p w stosunku do roku 2000 wynosi jedynie 0,8%. W dalszym ci gu oko o 97,5% odpadów komunalnych trafia na sk adowiska. W artykule przedstawiono istot zarz dzania gospodarka odpadami komunalnymi i rol organów administracyjnych w ochronie rodowiska. Abstract: From the scope of the environmental protection a waste disposal is action in Poland the most neglected. The level of the recycling of the recyclable waste is very low. In the selective collection of waste is about the only 2.5% entire stream of council waste. Progress towards the year amounts to 2000 merely 0.8%. Still about 97.5% of council waste is coming stockpiles across. In the article was described nature of the management waste disposal council and role of administrative organs in the environmental protection. Wstep Problem odpadów istnieje wsz dzie tam, gdzie cz owiek prowadzi dzia alno handlow, produkcyjn czy us ugow i dopóki b dzie ona prowadzona, nie da si go unikn. Powstaj ce odpady s zagro eniem wszystkich komponentów rodowiska: gleby, wód powierzchniowych i podziemnych oraz powietrza 1. G ównym miejscem powstawania odpadów komunalnych s obszary zamieszkane, dla których szczególnie wa nym aspektem jest opracowanie systemu prawid owej gospodarki odpadami, na który sk ada si : gromadzenie wed ug rodzaju, usuwanie transport z miejsca powstawania do miejsca unieszkodliwiania oraz unieszkodliwienie przez segregacj i odzysk 2. 1 P. Matczak, Problemy ekologiczne jako problemy spo eczne. Pozna 2000, s. 47. 2 R. Leboda, O. Oleszczuk, Odpady komunalne i ich zagospodarowanie. Zagadnienia wybrane, Lublin 2002, s. 9.
32 J. Toru ski Generalny podzia odpadów uwzgl dniaj cy ich w a ciwo ci i charakter jest nast puj cy: odpady komunalne i komunalnopodobne, odpady przemys owe, odpady niebezpieczne. Z kolei odpady komunalne, które s przedmiotem bada niniejszej pracy, zró nicowane pod wzgl dem sk adu, w a ciwo ci, stopnia szkodliwo- ci oraz miejsca powstawania dziel si na: - odpady bytowe z gospodarstw domowych, - odpady wielkogabarytowe (wraki samochodów, pralki, lodówki, meble, itp.), - odpady uliczne zbierane stale i sezonowo (zmiotki i zawarto ci koszy ulicznych, nieg, lód), - odpady z terenów zieleni i inne zwi zane z jej piel gnacj, - gruz z remontów i rozbiórki domów oraz innych prac budowlanych, - odpady z obiektów infrastruktury miejskiej i obiektów przemys owych. W Polsce, do niedawna, sposobem najbardziej powszechnym unieszkodliwiania odpadów by o ich sk adowanie, które zaprzecza zasadzie kierowania na wysypiska mo liwie jak najmniejszej ich cz ci. W krajach rozwini tych gospodarczo i wiadomych ekologicznie wi ksz ilo odpadów przekazuje si do ponownego wykorzystania. Restrykcyjne stosowanie si do przepisów i regulacji prawnych umo liwia zdecydowany wzrost ilo ci odpadów kierowanych do recyklingu oraz stworzenie podstaw prawnych i ekonomicznych do rozwoju systemu zbiórki i zagospodarowania odpadów 3. Obecnie nadrz dnym celem polityki pa stwa w zakresie gospodarowania odpadami jest zapobieganie ich powstawaniu u ród a, dlatego z roku na rok dzi ki odpowiednim uregulowaniom prawnym zmniejsza si ilo odpadów, nie tylko przemys owych, deponowanych na sk adowiskach lub wysypiskach. Odpady te zaczynaj by stosowane ponownie w procesach technologicznych, a tak e szerzej wykorzystywane s w drogownictwie oraz przy produkcji materia ów budowlanych i innych. Uwarunkowania prawne gospodarki odpadami wynikaj ce z przynale no ci do UE Dyrektywa Rady 75/442/EEC z dnia 15 lipca 1975 roku o odpadach Dyrektywa 75/442/EEC z 1975 roku o odpadach zwana bazow, która ukierunkowa a dzia ania Unii Europejskiej w dziedzinie gospodarki odpadami oraz nowelizuj ca j Dyrektywa 91/156/EEC z 18 maja 1991 roku stanowi nadrz dny akt prawny obowi zuj cy w krajach Wspólnoty. Wykorzystuj c 15 lat do wiadcze, zmodyfikowana dyrektywa bazowa zmieni a dotychczasowe spojrzenie na problem odpadów, zako czy a wieloletnie prace nad klasyfikacj odpadów i nada a priorytetowe znaczenie takim dzia aniom jak: 3 T. Aziewicz, Zarz dzanie us ugami komunalnymi, Warszawa 1998, s. 57. Seria: Administracja i Zarz dzanie (14)2010 ZN nr 87
Zarz dzanie gospodark odpadami komunalnymi w Polsce 33 - zapobieganie lub redukcja produkcji odpadów przed szkodliwym wp ywem na rodowisko, poprzez rozwój technologii bezodpadowych i ma oodpadowych oraz eliminacj produkcji wyrobów, które po wykorzystaniu s trudne do utylizacji, - wykorzystanie warto ci materia owych i energetycznych odpadów, - stosowanie procesów umo liwiaj cych odzyskanie surowców wtórnych. Kolejn kwesti, której po wi cono du o miejsca, jest zdefiniowanie podstawowych terminów, takich jak: odpady, gospodarka odpadami, odzysk, usuwanie. W rozumieniu dyrektywy odpady oznaczaj ka d substancje lub przedmiot sklasyfikowany w odpowiedniej kategorii, którego posiadacz pozbywa si, ma zamiar si pozby lub których pozbycie jest obowi zkowe. Dyrektywa w swoich ramach zawiera równie list odpadów pod nazw Europejski Katalog Odpadów, w którym wylicza si 16 kategorii odpadów wed ug ród a powstawania oraz w a ciwo ci fizycznych i chemicznych. Odpady komunalne zakwalifikowane zosta y do kategorii 14 4. Dyrektywa swymi zapisami zobowi zuje pa stwa cz onkowskie do przestrzegania zasad samowystarczalno ci w odniesieniu do usuwania odpadów, a tak e nak ada obowi zek opracowania programów gospodarki odpadami oraz ustanowienia zintegrowanej sieci zak adów przetwórstwa i usuwania odpadów. Zarówno w prawie Unii Europejskiej, jak i w prawie poszczególnych krajów cz onkowskich od lat funkcjonuje jedna z fundamentalnych zasad, jaka jest zasada zanieczyszczaj cy p aci, w my l której koszty usuwania odpadów musz by pokryte przez posiadaczy, czyli wytwórc i odbiorc. Dalsze zapisy dyrektywy bazowej zobowi zuj w a ciwe organy w adzy krajowej do ustalania procedur udzielania zezwole dla zak adów prowadz cych dzia alno w zakresie usuwania lub odzysku odpadów oraz do kontroli tych jednostek 5. W opracowywanych Planach Gospodarki Odpadami komunalnymi, które uwzgl dniaj wymagania Wspólnoty, szczególn uwag nale y zwróci na Dyrektyw Rady Unii Europejskiej nr 99/31 z dnia 26 kwietnia 1999 roku w sprawie sk adowania odpadów. Poszczególne artyku y zobowi zuje pa stwa cz onkowskie do sporz dzania strategii redukcji odpadów biodegradowalnych przeznaczonych do sk adowania. Zmniejszenie ilo ci tych odpadów sk adowanych na sk adowiskach powinno by osi gane poprzez stosowanie metod recyklingu, kompostowania, produkcji biogazu oraz wprowadzania innych dzia a, które zmierzaj do odzysku materia ów i energii. Artyku 6 wy ej wymienionej Dyrektywy zobowi zuje pa stwa cz onkowskie do zapewnienia, e na sk adowisko b d przyjmowane tylko odpady po wcze niejszej obróbce 6. 4 M. Górski, Przepisy Unii Europejskiej w zakresie odpadów, Materia y seminaryjne. ód 2004. 5 A. St y ska, Ochrona rodowiska w Polsce na tle regulacji europejskich, Warszawa 2002, s. 92. 6 M. Górski, Gospodarowanie odpadami w prawodawstwie Unii Europejskiej. Ustawa o odpadach w aspekcie integracji Polski z Uni Europejsk. Pozna 2000, s. 97. ZN nr 87 Seria: Administracja i Zarz dzanie (14)2010
34 J. Toru ski Obowi zuj ca dyrektywa o odpadach po zmianach dokonanych w 1991 roku wprowadzi a mi dzy innymi list czynno ci polegaj cych na unieszkodliwieniu odpadów, która okre la 15 czynno ci oraz list czynno ci prowadz cych do odzysku odpadów, która zawiera 13 czynno ci. Informacja Komisji dla Rady i Parlamentu Europejskiego o strategii Wspólnoty w dziedzinie gospodarki odpadami Dokument opublikowany w 1989 roku przez Rad Europy w formie zalecenia nale y do najwa niejszych aktów prawnych Wspólnoty dotycz cych gospodarki odpadami, jednak nie jest to akt bezwzgl dnie obowi zuj cy. Zawiera ogólne rozwi zania i wytyczne oraz uzupe nia przepisy innych dokumentów takich jak dyrektywy czy rozporz dzenia. W formu owanych programach dzia a wspólnoty opracowano trzy podstawowe zadania z zakresu gospodarki odpadami: zapobieganie powstawaniu odpadów, recykling i powtórne wykorzystanie odpadów, bezpieczne usuwanie odpadów nie nadaj cych si do odzysku. Kolejne tre ci Strategii Gospodarowania Odpadami ustalaj podstawowe kierunki dzia a w tym obszarze, które nazwano zasadami. Nale do nich: zapobieganie, recykling i powtórne wykorzystanie, optymalizacja ostatecznego usuwania, regulacja dotycz ca transportu oraz dzia ania naprawcze. Ko cowa cz dokumentu formu uje ogólne zasady wprowadzania w ycie prawa Wspólnoty oraz skutków zniesienia granic wewn trznych. Komisja zauwa a niebezpieczna tendencj do transportu odpadów na obszary zapewniaj ce najni szy koszt takich dzia a w celu ich usuwania lub recyklingu, dlatego konieczne jest wprowadzenie regulacji zapewniaj cych usuwanie odpadów w zak adach po o onych najbli ej wykorzystuj cych technologie gwarantuj ce wysoki poziom ochrony rodowiska i zdrowia publicznego. Agenda 21 Agenda 21 jako Globalny Program Dzia a zosta a przyj ta w 1992 roku i dotyczy post powania z odpadami, a w szczególno ci wprowadzenia bezpiecznego dla rodowiska gospodarowania odpadami w skali ogólno- wiatowej 7. Na w adze nak ada obowi zek edukacji i szkolenia spo ecze stwa z zakresu wiadomo ci ekologicznej. W opracowanych dokumentach prawnych Unii Europejskiej dotycz cych odpadów nietrudno zauwa y, e nie zawieraj one szczegó owych limitów odno nie konkretnej dzia alno ci. Najbli sze temu poj ciu okre lenia zwi zane z odpadami dotycz : - dopuszczalnych emisji zanieczyszcze do powietrza atmosferycznego, wód powierzchniowych i podziemnych oraz powierzchni ziemi, 7 J. Ciechanowicz, Mi dzynarodowe prawo ochrony rodowiska, Warszawa 1999, s. 64. Seria: Administracja i Zarz dzanie (14)2010 ZN nr 87
Zarz dzanie gospodark odpadami komunalnymi w Polsce 35 - wymaganych limitów zagospodarowania odpadów opakowaniowych, - monitorowania zagro e, - wymaga dla transportu odpadów niebezpiecznych itd. Kraje rozwini te Unii od wielu lat stosuj systemy gospodarowania odpadami komunalnymi na wysokim poziomie i ci gle je udoskonalaj. rednia ilo sk adowanych na sk adowiskach odpadów z ogólnej ilo ci wytworzonych wynosi oko o 46% dla 25 krajów Unii w 2004 roku. Gospodarka odpadami komunalnymi w polskich przepisach prawnych Prawo jest podstawowym i najwa niejszym instrumentem realizacji polityki ochrony rodowiska. Akty prawne przyjmowane przez Parlament okre laj g ówne cele w zakresie ochrony rodowiska oraz reguluj odpowiedzialno i kompetencje podmiotów maj cych szczególny wp yw na stan i ochron rodowiska. XXI wiek przyniós rewolucyjne zmiany w zarz dzaniu gospodark odpadami. Od 2001 roku wprowadzane s istotne zmiany w przepisach prawnych dotycz cych ochrony rodowiska, a zarazem gospodarowania odpadami. Zwi zane s one z konieczno ci dostosowania polskiego prawa do przepisów obowi zuj cych w innych krajach Unii Europejskiej. W Polsce jeszcze do niedawna, najbardziej powszechnym sposobem unieszkodliwiania odpadów by o ich sk adowanie. Obecnie istniej ju w rodzimym prawodawstwie podstawy porz dkuj ce zagadnienia zwi zane z zarz dzaniem i nadzorem nad ich gospodark. Nale do nich ustawy, mi dzy innymi: o odpadach, o opakowaniach, o op acie produktowej i depozytowej. Restrykcyjne stosowanie si do przepisów i regulacji prawnych umo liwia zdecydowany wzrost ilo ci odpadów kierowanych do recyklingu oraz stworzenie podstaw prawnych i ekonomicznych do rozwoju systemu zbiórki i zagospodarowania odpadów. Obecnie nadrz dnym celem polityki pa stwa w zakresie gospodarowania odpadami jest zapobieganie powstawaniu odpadów u ród a. Jak wiadomo, s one zagro eniem wszystkich komponentów rodowiska: gleby, wód i powietrza. Nie sposób jednak nie zauwa y faktu, e obecnie z roku na rok dzi ki odpowiednim uregulowaniom prawnym dotycz cym odpadów zmniejsza si ilo odpadów, nie tylko przemys owych, deponowanych na sk adowiskach lub wysypiskach. Odpady te zaczynaj by stosowane ponownie w procesach technologicznych, a tak e szerzej wykorzystywane s w drogownictwie i produkcji materia ów budowlanych. Prawna ochrona rodowiska sk ada si z regulacji w prawie materialnym, procesowym i ustrojowym. W prawie materialnym zawarte s wymagania dotycz ce jako ci rodowiska, praw i obowi zków, jakie przys uguj u ytkownikom rodowiska w zakresie jego ochrony, a tak e okre lenie odpowiedzialno ci prawnej w przypadku nieprzestrzegania zasad i niewype nienia obowi zków. ZN nr 87 Seria: Administracja i Zarz dzanie (14)2010
36 J. Toru ski Prawo ustrojowe okre la natomiast podzia kompetencji i odpowiedzialno ci organów powo anych do ochrony rodowiska. Prawo procesowe ma za zadanie okre lenie rodków prawnych i procedur s u cych egzekwowaniu odpowiedzialno ci oraz sposobów nak adania obowi zków i dochodzenia praw, które umo liwiaj osi gni cie celów w ochronie rodowiska nakre lonych w prawie materialnym. Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej 8 z dnia 2 kwietnia 1997 roku jako Ustawa Zasadnicza w swych zapisach parokrotnie odnosi si do zagadnie rodowiska i jego ochrony. Po raz pierwszy problematyka rodowiska zostaje podj ta w artykule 5, który w ród obowi zków pa stwa wymienia obowi zek zapewnienia ochrony rodowiska, kieruj c si zasad zrównowa onego rozwoju. rodowisko jako przedmiot ochrony znajduje si obok innych warto ci takich jak, niepodleg o i nienaruszalno terytorium, bezpiecze stwo obywateli, wolno ci i prawa obywatelskie, a tak e dziedzictwo narodowe, które s fundamentem istnienia pa stwa. Kolejne istotne kwestie dla ochrony rodowiska wnosi artyku 74 mówi cy o obowi zku prowadzenia polityki zapewniaj cej bezpiecze stwo ekologiczne wspó czesnemu i przysz ym pokoleniom, jawno ci prowadzonej polityki, czyli prawie obywateli do informacji o stanie i ochronie rodowiska, wspieraniu dzia a obywateli na rzecz poprawy stanu rodowiska. Z powy szych zapisów wynika jasno, e Konstytucja RP stwarza podstawy do w a ciwego zarz dzania rodowiskiem, umo liwiaj c precyzyjne konstruowanie kolejnych ni szych aktów prawnych, jakimi s ustawy. Ustawy zatwierdzane przez Parlament okre laj naczelne cele ochrony rodowiska oraz reguluj kompetencje i odpowiedzialno wszystkich podmiotów maj cych wp yw na stan rodowiska. Ustawa prawo ochrony rodowiska Podstawowym aktem prawnym w systemie polskiego prawa ochrony rodowiska jest Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 roku Prawo Ochrony rodowiska 9. Ustawa ta stanowi punkt wyj cia dla ca ego zespo u przepisów prawnych dotycz cych ochrony rodowiska. Ustawa zawiera kompleksowe uregulowania w zakresie ochrony rodowiska oraz okre la warunki korzystania z jego zasobów, z uwzgl dnieniem wymaga zrównowa onego rozwoju, a w szczególno ci: - zasady ustalania: warunków ochrony zasobów rodowiska, warunków wprowadzania substancji lub energii do rodowiska oraz kosztów korzystania ze rodowiska; - udost pniania informacji o rodowisku i jego ochronie ka demu, kto ich da; - udzia spo ecze stwa w post powaniu w sprawie ochrony rodowiska; 8 Dz.U. Nr 78 poz. 483 z 1997 roku z pó. zm. 9 Dz.U. Nr 62 poz. 627 z 2001 roku z pó. zm. Seria: Administracja i Zarz dzanie (14)2010 ZN nr 87
Zarz dzanie gospodark odpadami komunalnymi w Polsce 37 - obowi zki organów administracji; - odpowiedzialno i sankcje. Ustawa narzuca równie obowi zek ponoszenia op at za korzystanie ze rodowiska, o którym mowa w artykule 290 293. Podmiot zobowi zany jest do ustalania wysoko ci op at we w asnym zakresie i wniesienia tej op aty na rachunek w a ciwego urz du marsza kowskiego, w terminie do ko ca miesi ca nast puj cego po up ywie ka dego kwarta u. Ustawa o odpadach Nowe zasady funkcjonowania systemu gospodarki odpadami komunalnymi wynikaj z wymaga okre lonych w odpowiednich dyrektywach Unii Europejskiej i znajduj swoje odzwierciedlenie w nowej Ustawie z dnia 27 kwietnia 2001 roku o odpadach 10, która wesz a w ycie w drugiej po owie 2001 roku. Wed ug tej ustawy obowi zuje nast puj ca hierarchizacja post powania z odpadami: zapobieganie powstawaniu odpadów i ich minimalizacja; zapewnienie odzysku, g ównie recyklingu odpadów, których powstania w danych warunkach technologiczno- ekonomicznych nie da si unikn ; unieszkodliwianie odpadów (poza sk adowaniem); bezpieczne dla ludzkiego zdrowia i rodowiska sk adowanie odpadów, których nie da si podda procesom odzysku lub unieszkodliwiania z powodu warunków techniczno-ekonomicznych. Oznacza to, e zgodnie z zasadami zrównowa onego rozwoju ilo odpadów Oprócz wy ej wymienionych ustaw i rozporz dze, uchwalono inne dokumenty prawne, równie wa ne dla ochrony rodowiska w Polsce: Ustawa o obowi zkach przedsi biorców w zakresie gospodarowania niektórymi odpadami oraz po op acie produktowej i op acie depozytowej 11 Ustawa okre la obowi zki przedsi biorców b d cych wytwórcami produktów lub importerami, zwi zane z wprowadzaniem na rynek krajowy produktów w opakowaniach oraz okre la zasady ustalania i pobierania op aty produktowej i op aty depozytowej. Osoba wprowadzaj ca na rynek niektóre rodzaje produktów ma obowi zek zebrania ich oraz odzysku po zu yciu. Ustawa o opakowaniach i odpadach opakowaniowych 12 Celem tej ustawy jest zdefiniowanie poj cia opakowania i odpadu opakowaniowego oraz stworzenie mechanizmów obronnych, które zapewni ochron rodowiska przed zanieczyszczeniami w postaci odpadów opakowaniowych. Przepisy ustawy skupi y si przede wszystkim na okre leniu obowi zków producenta, importera oraz eksportera opakowa i produktów 10 Dz.U. Nr 62 poz. 628 z 2001 roku z pó. zm. 11 Dz.U. Nr 63 poz. 639 z 2001 roku z pó. zm. 12 Dz.U. Nr 63 poz. 638 z 2001 roku z pó. zm. ZN nr 87 Seria: Administracja i Zarz dzanie (14)2010
38 J. Toru ski w opakowaniach, jak równie obowi zków sprzedawców i u ytkowników tych produktów. Ustawa o utrzymaniu czysto ci i porz dku w gminach 13 Dnia 1 stycznia 1997 roku zosta a wprowadzona w ycie ustawa z dnia 13 wrze nia 1996 roku o utrzymaniu czysto ci i porz dku w gminach. Koncentruje si ona na odpadach komunalnych, okre laj c zadania w asne gmin oraz obowi zki zarz dzaj cych nieruchomo ciami, dotycz ce utrzymania czysto ci i porz dku, a tak e warunki udzielania zezwole podmiotom wiadcz cym us ugi w zakresie obj tym regulacj ustawy. Jednym z najistotniejszych elementów tej e ustawy jest artyku 3, w którym uszczegó owione zosta y zadania gmin w zakresie gospodarki odpadami komunalnymi, zapisane jako: - zapewnienie warunków do wykonywania prac zwi zanych z utrzymaniem porz dku i czysto ci, mi dzy innymi przez odpowiednie jednostki organizacyjne powo ane do realizacji tych celów; - budowa, utrzymanie i eksploatacja w asnych lub wspólnych z innymi gminami sk adowisk odpadów komunalnych oraz obiektów ich wykorzystania i unieszkodliwiania; - prowadzenie selektywnej zbiórki, segregacji i magazynowania odpadów przydatnych do wykorzystania oraz wspó dzia anie z jednostkami organizacyjnymi i osobami podejmuj cymi zbieranie i zagospodarowanie tego rodzaju odpadów; - zapobieganie zanieczyszczaniu ulic, placów, a tak e innych terenów otwartych w szczególno ci poprzez likwidacj sk adowisk odpadów nie przeznaczonych do tego celu, zapobieganie takiemu sk adowaniu, organizowanie odbioru odpadów komunalnych z urz dze ruchomych oraz ustawianie koszy na odpady w obszarze zwi kszonego ruchu ulicznego. Decyzje o formie i sposobie realizacji powy szych zada podejmowane s przez organy gminy i mog odbywa si w ró nych strukturach organizacyjnych dopuszczonych zapisami odr bnych ustaw. Zgodnie z artyku em 7 omawianej ustawy, podmioty inne ni gminne jednostki organizacyjne maj obowi zek uzyska zezwolenie na wiadczenie us ug w zakresie prowadzenia, wykorzystywania i unieszkodliwiania odpadów komunalnych. Zezwolenie takie wydaje wójt, burmistrz lub prezydent miasta w a ciwy dla danego obszaru i posiada ono form decyzji administracyjnej. Kolejnym istotnym fragmentem omawianej ustawy jest rozdzia zobowi zuj cy w a cicieli nieruchomo ci do zapewnienia czysto ci i porz dku na posesji przez: - wyposa enie posesji w odpowiednie urz dzenia s u ce gromadzeniu odpadów komunalnych oraz utrzymanie pojemników tych w odpowiednim stanie sanitarnym; - gromadzenie powsta ych odpadów w odpowiednio do tego przeznaczonych urz dzeniach; 13 Dz.U. Nr 132 poz. 622 z 1996 roku z pó. zm. Seria: Administracja i Zarz dzanie (14)2010 ZN nr 87
Zarz dzanie gospodark odpadami komunalnymi w Polsce 39 - usuwanie i unieszkodliwianie zebranych odpadów poprzez korzystanie z us ug wyspecjalizowanej i upowa nionej jednostki; - udokumentowanie p acenia za sk adowanie lub korzystanie z us ug podmiotów zwi zanych z usuwaniem odpadów. Szczegó owe wytyczne dotycz ce utrzymania porz dku i czysto ci na terenie gminy uj te s w uchwa ach Rady Gminy. Rada Gminy ustala zasady utrzymania czysto ci i porz dku na swoim terenie w uj ciu szczegó owym, czyli: sposoby usuwania odpadów przez wyspecjalizowane podmioty oraz ich cz stotliwo, wykaz urz dze do gromadzenia odpadów na terenach nieruchomo ci i w pobli u dróg oraz stawki ponoszonych op at za us ugi zwi zane z usuwaniem odpadów oraz ich unieszkodliwianiem. Artyku 6 ustawy o utrzymaniu porz dku i czysto ci w gminie swym zapisem o konieczno ci stosowania ni szych op at za selektywne gromadzenie i transport odpadów ma nak oni w a cicieli nieruchomo ci do ich segregacji. Kwestie wysoko ci stawek ustawa pozostawia do rozstrzygni cia Radzie Gminy. Ilo i sk ad odpadów komunalnych w Polsce Badania z zakresu ilo ci i jako ci powstaj cych odpadów komunalnych w Polsce by y prowadzone od dawna, g ównie ze wzgl du na mo liwo- ci ich ostatecznego przetwarzania i unieszkodliwiania. Sk ad morfologiczny odpadów komunalnych jest zmienny, a ich ilo stale wzrasta. Spowodowane jest to otwarciem rynku na towary importowane oraz rozwojem polskiego przemys u opakowa. Nagromadzenie du ej ilo ci odpadów na stosunkowo niewielkiej powierzchni wp ywa bardzo niekorzystnie na rodowisko, powoduj c zanieczyszczenia wód powierzchniowych i gruntowych, atmosfery, gleby i ro linno ci, stanowi zagro enie sanitarno- epidemiologiczne, a tak e niszczy walory estetyczne rodowiska. Wp yw na ilo i sk ad odpadów ma szereg czynników, mi dzy innymi: poziom ycia mieszka ców, wyposa enie techniczno-sanitarne budynków, struktura zabudowy, warunki klimatyczne, pora roku, itp. Tak e w istotny sposób ró ni si odpady komunalne powstaj ce w ma ych miastach i na terenach wiejskich od odpadów gromadzonych w du ych aglomeracjach miejskich. W Polsce wytwarza si ponad 9 mln ton sta ych odpadów komunalnych rocznie, z czego oko o 96% trafia na sk adowiska komunalne. Ilo unieszkodliwionych odpadów poprzez kompostowanie i spalanie stanowi oko o 4% ogólnej ilo ci zebranych odpadów. Przeliczenie ilo ci odpadów zebranych na tony jest niezwykle trudne, gdy morfologia odpadów komunalnych zmienia si z roku na rok i nawet na tym samym terenie jest inna. Odpady s du o l ejsze dzi ki zast powaniu opakowa szklanych opakowaniami z folii, papieru i plastiku. Ponadto na skutek zmiany sposobu ogrzewania mieszka oraz pod czania domów do ZN nr 87 Seria: Administracja i Zarz dzanie (14)2010
40 J. Toru ski sieci centralnego ogrzewania wyeliminowane zosta y ci kie frakcje odpadów, pozostaj ce po spalaniu w gla (popió i u el). Metody utylizacji i unieszkodliwiania odpadów komunalnych Ochrona rodowiska przed odpadami wi e si z jak najwi kszym stopniem jego zagospodarowania. Ka dy odpad mo e by potencjalnym surowcem. Zagospodarowani wszystkich odpadów mo e odbywa si na drodze ich ponownego gospodarczego wykorzystania b d spalenia. Utylizacja wykorzystanie materia ów lub odpadów, które straci y warto u ytkow. Unieszkodliwienie likwidacja lub ograniczenie uci liwo ci odpadów dla rodowiska przez poddanie ich obróbce powoduj cej zmian ich cech fizycznych, chemicznych lub biologicznych. Rozró nia si nast puj ce metody unieszkodliwiania odpadów komunalnych: - kompostowanie, - spalanie, - piroliza, - paliwa z odpadów - sk adowanie na sk adowiskach. Wszystkie sposoby zagospodarowania odpadów maj swoje dobre i z e strony, gdy nie ma rozwi zania uniwersalnego, które by oby ca kowicie nieuci liwe dla rodowiska. Obecnie stosowane technologie najcz ciej prowadz do powstawania nowych, bardziej szkodliwych odpadów i dlatego analiza wad i zalet dost pnych metod jest bardzo istotna 14. Kompostowanie Kompostowanie to kontrolowany proces tlenowy, w którym odpady organiczne zostaj roz o one na kompost, b d cy innym nawozem organicznym. Polega na rozk adzie zwi zków organicznych przez mikroorganizmy takie jak bakterie czy grzyby. Efektem ko cowym tego procesu jest produkt podobny do gleby, wykorzystywany do jej wzbogacenia o sk adniki nawozowe. Wyprodukowanie kompostu o wysokich walorach nawozowych wi e si z zapewnieniem w a ciwego przebiegu ca ego procesu kompostowania, czyli: zapewnienia odpowiedniego sk adu chemicznego odpadów, utrzymywania w a ciwej wilgotno ci masy kompostowej, w a ciwej regulacji przep ywu powietrza, udzia u odpowiednich mikroorganizmów i oczywi cie odpowiedniej temperatury. Stosowane systemy kompostowania dzieli si na pryzmowe odbywaj ce si w pryzmach na otwartej przestrzeni, w warunkach naturalnych i komorowych i komorowe w warunkach sztucznych, to jest w specjalnych komorach, w sztucznie wytworzonych, optymalnych warunkach technologicznych. 14 J. Korytkowski, M. Za ska, Poradnik gospodarowania odpadami dla przedsi biorstw i gmin, Gda sk 2001, s. 107. Seria: Administracja i Zarz dzanie (14)2010 ZN nr 87
Zarz dzanie gospodark odpadami komunalnymi w Polsce 41 Wytworzony kompost wykorzystywany jest w rolnictwie, ogrodnictwie, a tak- e do rekultywacji ha d i terenów zdegradowanych. Spalanie Spalanie to najbardziej radykalna metoda unieszkodliwiania odpadów komunalnych odbywaj ca si w specjalnie do tego przeznaczonych piecach. Piece takie przy zastosowaniu urz dze odpylaj cych mog by dobrym rozwi zaniem w przypadku bardzo du ych aglomeracji miejskich. Termiczne przekszta cenie odpadów odbywa si w temperaturze pomi dzy 750 C 1000 C. W wyniku spalania obj to odpadów redukuje si do oko o 10%, a ich mas do oko o 35% warto ci pocz tkowej. Termiczne przekszta canie odpadów mo e by prowadzone w: - instalacjach z paleniskami rusztowymi, najcz ciej stosowanych do spalania odpadów komunalnych; - piecach obrotowych, stosowanych w przypadku odpadów sta ych i p ynnych; - piecach pu kowych, stosowanych do spalania materia ów o du ej wilgotno ci; - piecach fluidalnych, s u cych do niszczenia odpadów sta ych, osadów i odpadów p ynnych o jednolitym lub zbli onym sk adzie, wielko ci i warto ci kalorycznej. Podstawowymi wadami tej metody s : po pierwsze efektywno odzysku energii elektrycznej wydzielaj cej si podczas spalania si ga jedynie 15 18 %, gdzie tymczasem ponowne wprowadzenie do obiegu odzyskanych materia ów pozwala zaoszcz dzi od trzech, a nawet do pi ciu razy wi cej energii. Po drugie na ka de 3 tony spalonych odpadów przypada 1 tona pozosta o ci, których nie da si ju w aden sposób zagospodarowa ani zneutralizowa. Po trzecie spalanie odpadów jest najdro sz metod ich niszczenia. adnej gminy, czy nawet miasta nie sta na spalarni spe niaj c wszystkie wymogi i normy emisji szkodliwych substancji. Nawet gdyby znalaz y si pieni dze na sam infrastruktur, to aden bud et nie wytrzyma rocznych kosztów eksploatacji takiego zak adu. W 2005 roku w Polsce termicznej metodzie unieszkodliwiania poddano 44,4 tys. ton odpadów, czyli o po ow mniej ni w roku poprzednim. Podstawow przyczyna spadku stosowania tej metody by y w przewadze wzgl dy ekonomiczne. Paliwa z odpadów Przerób odpadów na paliwo sta e lub p ynne to obecnie metoda o charakterze bardziej eksperymentalnym. Po zastosowaniu odpowiedniej technologii uzyskuje si z odpadów paliwo w postaci brykietów, granulatu lub substancji p ynnych. Proces produkcji paliwa z odpadowych tworzyw sztucznych oparty jest na ich przekszta ceniu w substancje p ynn. Odbywa si to w specjalnym piecu, do którego dostarcza si uprzednio przygotowane ZN nr 87 Seria: Administracja i Zarz dzanie (14)2010
42 J. Toru ski i pozbawione zanieczyszcze tworzywa, a nast pnie podgrzewa do temperatury maksymalnie 400 C. Kolejnym etapem procesu jest dodanie odpowiedniego katalizatora, który powoduje szybki odparowanie roztopionej masy. W wyniku skraplania powstaje wielocz steczkowy kondensat, bardzo podobny w swym sk adzie do w glowodorowych zwi zków ropy naftowej. Pó produkt ten jest surowcem odbieranym przez rafinerie i wykorzystywany do produkcji paliw bez konieczno ci stosowania adnych dodatkowych zabiegów. Technologie produkcji paliw z odpadów rozwija y si g ównie w Niemczech, a tak e w Szwajcarii, Szwecji i we Francji. Zak ady funkcjonuj ce w mi dzynarodowej grupie SITA od wielu lat wdra aj i unowocze niaj technologie mechanicznej obróbki odpadów w celu wytworzenia z nich paliwa do wspó spalania w piecach przemys owych lub kot ach energetycznych. Na bazie do wiadcze tej grupy w latach 2000 2005 równie w Polsce powsta y pierwsze instalacje do produkcji paliwa z odpadów. Produkuje si w nich dwa rodzaje paliwa alternatywnego z przeznaczeniem do odzysku energii g ównie w piecach cementowych i wapienniczych. Pierwszy typ to PASi paliwo alternatywne impregnowane, które uzyskuje si g ównie z odpadów niebezpiecznych. Drugi typ, PASr, to paliwo alternatywne rozdrobnione, otrzymywane z odpadów innych ni niebezpieczne, w tym z odpadów komunalnych. Piroliza Piroliza czyli termiczne rozbicie zawieraj cych substancje organiczne bez dost pu tlenu. Proces pirolizy dla odpadów komunalnych przebiega najcz ciej w temperaturach 450 C 1000 C. Produktami pirolizy odpadów komunalnych s : gazy palne, olej, smo a, toksyczny u el i zanieczyszczona woda. Celem pirolizy jest zmniejszenie obj to ci odpadów i uzyskanie wysokokalorycznych produktów, takich jak gaz i koks. Jest to ma o popularna metoda termiczna, praktycznie w ogóle nie stosowana w Polsce. Nieufno, z jak traktowana jest na wiecie sprawia, e wszelkie procedury zatwierdzaj ce jej wdro enie w poszczególnych krajach Unii Europejskiej trwaj d ugo i obwarowane s wieloma zastrze eniami prawnymi i finansowymi. Sk adowanie na sk adowiskach Sk adowanie odpadów na sk adowiskach jest najprostsz i uniwersaln metod ich zagospodarowania polegaj c na bezpiecznym deponowaniu materia u w miejscu do tego przeznaczonym. Na wysypiska powinny trafia odpady nie wykorzystane gospodarczo lub nie unieszkodliwione w inny sposób. Wybór lokalizacji sk adowiska wymaga szczegó owej analizy cech terenu. Przede wszystkim dotyczy to warunków geologicznych i geotechnicznych, uk adu istniej cych cieków i zbiorników wodnych, warunków klimatycznych i po o enia w stosunku do terenów zabudowanych. Nale y podkre li, e bez wzgl du na przyj t technologie unieszkodliwiania sta ych odpadów komunalnych (kompostowanie, spalanie), sk adowanie na wysypi- Seria: Administracja i Zarz dzanie (14)2010 ZN nr 87
Zarz dzanie gospodark odpadami komunalnymi w Polsce 43 sku wyst puje zawsze albo jako metoda uzupe niaj ca, albo jako ko cowy element procesu zagospodarowania. Na wysypiskach mog by deponowane odpady gospodarczo bytowe, pochodz ce z gospodarstw domowych, obiektów infrastruktury spo- ecznej itp., wielkogabarytowe w postaci starych przedmiotów trwa ego u ytku jak stare meble, materace, pralki, lodówki, opakowania tekturowe itp., u el i popió, gruz budowlany i ziemia z wykopów oraz odpady przemys owe o charakterze odpadów komunalnych. Plan Gospodarki Odpadami Funkcjonowanie systemu gospodarki odpadami komunalnymi w Polsce wynika z ustawy o odpadach z 2001 roku, która wprowadzi a mi dzy innymi zasady zrównowa onego rozwoju i odpowiedzialno ci. Zgodnie z nimi, ilo odpadów odprowadzanych bezpo rednio do rodowiska powinna zmierza do zera. W tym celu ustawodawca wprowadza obowi zek wykonywania planów gospodarki odpadami na wszystkich szczeblach zarz dzania krajowym, wojewódzkim, powiatowym i gminnym. Plany te zawieraj harmonogramy przedsi wzi techniczno- -technologicznych i organizacyjnych w zakresie zmniejszania energoch onno ci i materia och onno ci produkcji, czyli stosowanie tzw. czystych technologii, stosowania analizy pe nego cyklu ycia produktu, wykorzystywania odnawialnych róde energii. Ponadto plany okre laj (artyku 14): - aktualny stan gospodarki odpadami; - prognozowane zmiany w zakresie gospodarki odpadami; - dzia ania zmierzaj ce do poprawy sytuacji w zakresie gospodarowania odpadami; - instrumenty finansowe s u ce realizacji zamierzonych celów; - system monitoringu i oceny realizacji zamierzonych celów. Plany opracowywane na poszczególnych szczeblach okre laj w szczególno ci: - rodzaj ilo i ród o pochodzenia odpadów, które maja by poddawane procesom odzysku lub unieszkodliwiania; - rozmieszczenie istniej cych instalacji i urz dze do odzysku lub unieszkodliwiania odpadów wraz z wykazem podmiotów prowadz cych dzia alno w tym zakresie; - dzia ania zmierzaj ce do zapobiegania powstawaniu odpadów lub ograniczenia ilo ci odpadów i ich negatywnego oddzia ywania na rodowisko oraz prawid owego post powania z nimi, w tym ograniczenia ilo ci odpadów ulegaj cych biodegradacji zawartych w odpadach komunalnych kierowanych na sk adowiska; - projektowany system gospodarowania odpadami. ZN nr 87 Seria: Administracja i Zarz dzanie (14)2010
44 J. Toru ski Krajowy Plan Gospodarki Odpadami w sektorze komunalnym, na lata 2006-2014 Za o enia: w 2010 roku odzyska si lub unieszkodliwi odpady komunalne ulegaj ce biodegradacji w takim stopniu, aby kierowa do sk adowania ilo równ 75% odpadów wytworzonych w 1995 roku (4 380 tys. ton). W 2013 roku zredukuje si w ten sam sposób sk adowane odpady do 50% wytworzonych w porównywalnym 1995 roku; w 2007 roku odpady opakowaniowe zostan poddane w 50% odzyskowi, a w 25% recyklingowi; w 2006 roku 20% odpadów wielkogabarytowych b dzie odbieranych w wyniku selektywnej zbiórki, w 2010 roku 50%, a w 2014 roku 60%; selektywna zbiórka odpadów budowlanych zapewni wydzielenie ich ze wszystkich odpadów komunalnych w 2006 roku w 15%, w 2010 roku w 40% i w 2014 roku w 60%; selektywna zbiórka odpadów niebezpiecznych w celu ich unieszkodliwienia powinna obj w 2010 roku 50% i 2014 roku 80%. 16 czerwca 2003 roku zosta uchwalony Plan Gospodarki Odpadami dla województwa lubelskiego. Co 2 lata Zarz d województwa zobowi zany jest do sk adania sprawozdania z realizacji Planu przed Sejmikiem województwa. W zwi zku z powy szym, pierwsze sprawozdanie zosta o przed o one 3 pa dziernika 2005 roku i zawiera o nast puj ce wnioski, jakie zosta y sformu owane w oparciu o dane przeanalizowane za okres 2 lat wdra ania Planu: - zaobserwowano zmniejszanie si ilo ci odpadów odbieranych od mieszka ców województwa lubelskiego, co mo e wiadczy o tym, e wzrasta ilo odpadów trafiaj cych do rodowiska w sposób niekontrolowany; - bior c pod uwag, e w roku 2005 ilo mieszka ców obj tych zorganizowan zbiórk wzros a jedynie o 10,7% w stosunku do roku 2003 (z 65,7% w roku 2003 do 72,7% w 2005 roku) nale y obawia si, e osi gni cie wska nika 100% obs ugi w roku 2006 jest ma o realne; - nale y zwi kszy nacisk na dzia ania u atwiaj ce dost p mieszka ców do pojemników na odpady przy jednoczesnym egzekwowaniu od mieszka ców posiadania umów na odbiór odpadów; - jako zjawisko korzystne nale y uzna inwestycje z zakresu zwi kszania skuteczno ci selektywnej zbiórki, jednak inwestycje te koncentrowa y si g ównie na zbiórce odpadów maj cych warto materia ow (papier, tektura, tworzywa sztuczne, metale i szk o), znikomy udzia mia y zadania dotycz ce zbiórki odpadów niebezpiecznych. Nie inwestowano natomiast w zbiórk odpadów wielkogabarytowych i budowlanych; Seria: Administracja i Zarz dzanie (14)2010 ZN nr 87
Zarz dzanie gospodark odpadami komunalnymi w Polsce 45 - brak inwestycji w zakresie realizacji zbiórki selektywnej odpadów ulegaj cych biodegradacji mo e skutkowa problemami w realizacji stopnia redukcji odpadów z tej grupy trafiaj cych na sk adowiska; - aktualnie, zamiast 10 zak adów segregacji odpadów, planowanych do wybudowania w roku 2005, funkcjonuje 9, co nale y uzna za niewystarczaj c ilo ; - jako zjawisko korzystne nale y uzna stopniowe zamykanie sk adowisk i przeznaczanie ich do rekultywacji; - trwaj cy proces tworzenia zwi zków gminnych zmierza do budowy obiektów ponadgminnych; - w najbli szych latach konieczne jest wskazanie do wybudowania (lub adaptacja istniej cych) obiektów s u cych do sk adowania odpadów zawieraj cych azbest; - nie wszystkie gminy maj uchwalone Plany Gospodarki Odpadami, co mo e spowodowa miedzy innymi trudno ci z pozyskiwaniem rodków na przedsi wzi cia zwi zane z unieszkodliwianiem i odzyskiem odpadów. Zadania dla gmin wynikaj ce z Krajowego Planu Gospodarki Odpadami Przed gminami zosta y postawione najtrudniejsze zadania do zrealizowania, czyli osi gni cie w krótkim czasie za o onych limitów ograniczenia masy odpadów przekazywanych do sk adowania, a tak e obj cie wszystkich mieszka ców gmin systemem zbierania odpadów. Najbardziej efektywnym systemem jest odbiór bezpo redni odpadów segregowanych u ród a, lecz dla wielu gmin zw aszcza wiejskich, w których podstaw bytu jest rolnictwo jest on bardzo kosztowny. Nawet zwi zki kilku gmin maj ograniczenia w pozyskaniu zewn trznych róde dofinansowania budowy systemu zbierania odpadów, poniewa licz si tylko zwi zki minimum 150-tysi czne, a takie na stosunkowo niewielkim obszarze aby zminimalizowa koszty transportu bardzo trudno utworzy. Wynika z tego, e gminy maj upora si z tym problemem same wykorzystuj c zapisy ustawy pozwalaj ce na na o- enie obowi zku zakupu pojemników na w a ciciela nieruchomo ci lub firm odbieraj c odpady, na któr najcz ciej spada ten obowi zek. Firmy takie ponosz odpowiedzialno nie tylko w zakresie wprowadzania selektywnego zbierania odpadów, ale równie za wy czenie ze sk adowania i zagospodarowanie okre lonej ilo ci odpadów ulegaj cych biodegradacji oraz maj zmniejsza koszty funkcjonowania systemu. Poniewa zwi zków gmin nie sta na budow niezb dnej sieci instalacji, jej wytworzenie w Polsce, tak jak ca ego systemu gospodarki odpadami, potrwa jeszcze przez nast pne pokolenia. ZN nr 87 Seria: Administracja i Zarz dzanie (14)2010
46 J. Toru ski Podsumowanie Podstawowym ród em zanieczyszczenia powierzchni terenu w Polsce s odpady komunalne powstaj ce w wyniku dzia alno ci bytowo- -gospodarczej cz owieka w rodowisku miejskim i osiedlowym. Z analizy literatury, obserwacji oraz bada naukowych wynika, e zagospodarowanie odpadów komunalnych jest nieodzownym elementem dla egzystencji cz owieka, dlatego te uzasadniony staje si wymóg budowy sprawnego systemu gospodarki odpadami komunalnymi na ka dym szczeblu podzia u terytorialnego kraju, który b dzie spe nia unijne kryteria. Dzia ania takie nadaj w a- ciwy kierunek zmierzaj cy do poprawy gospodarki odpadowej i ochrony powierzchni ziemi przed zanieczyszczeniem. Nadrz dnym celem, jaki Polska ma do osi gni cia jest stosowanie si do dyrektyw unijnych i zobowi za akcesyjnych w zakresie zagospodarowania odpadów, do których w szczególno ci nale : redukcja sk adowania odpadów biodegradowalnych o 25% do 2010 roku i o 50% do 2013 roku, odzysk na poziomie 60% i recykling 55% odpadów opakowaniowych do 2014 roku, dostosowanie sk adowisk odpadów komunalnych do standardów UE (zamykanie sk adowisk niespe niaj cych tych norm), a tak e odzysk i recykling zu ytego sprz tu elektrycznego. Bez podj cia szybkich dzia a cele te wydaj si dla Polski nieosi galne, co mo e poci gn za sob kary finansowe ju w 2011 roku, których konsekwencje poniesie podatnik. Podstawowe zadania w zakresie gospodarki odpadami na o one s na gminy i przedsi biorców. Zadania gminy dotycz przede wszystkim systemu zbierania oraz funkcjonowania instalacji i urz dze do odzysku i unieszkodliwiania odpadów komunalnych. Ustawowo wszyscy mieszka cy gminy powinni by obj ci zorganizowanym systemem odbierania wszystkich rodzajów odpadów komunalnych. Gmina musi zapewni warunki funkcjonowania systemu selektywnego zbierania i odbierania odpadów komunalnych w celu ograniczenia sk adowania odpadów ulegaj cych biodegradacji, wydzielania odpadów niebezpiecznych ze strumienia odpadów komunalnych oraz osi gni cia poziomów odzysku i recyklingu odpadów opakowaniowych. Ponadto gmina buduje, utrzymuje i eksploatuje w asne lub z innymi gminami b d przedsi biorcami instalacje i urz dzenia do odzysku i unieszkodliwiania odpadów komunalnych. Zwi kszono tak e wymagania w zakresie udzielania zezwole przedsi biorcom, jakie powinni spe nia, wiadcz us ugi odbierania odpadów od w a cicieli nieruchomo ci. Przedsi biorcy musz przekazywa organowi gminy informacje dotycz ce masy odebranych poszczególnych rodzajów odpadów komunalnych oraz sposobów ich zagospodarowania, w tym tak e odpadów ulegaj cych biodegradacji. Istnieje jednak potrzeba poprawy stanu gospodarki odpadowej, w gminach brakuje dobrze rozwini tego systemu selektywnej zbiórki odpadów opakowaniowych i w tym wzgl dzie konieczna b dzie radykalna poprawa. Brakuje te instalacji do odzysku innego ni recykling, co znacznie utrudni wykonanie wysokich poziomów odzysku odpadów opakowaniowych. Seria: Administracja i Zarz dzanie (14)2010 ZN nr 87
Zarz dzanie gospodark odpadami komunalnymi w Polsce 47 Bibliografia Aziewicz T., Zarz dzanie us ugami komunalnymi, Warszawa 1998, s. 57. Ciechanowicz J., Mi dzynarodowe prawo ochrony rodowiska, Warszawa 1999. Dz.U. Nr 132 poz. 622 z 1996 roku z pó. zm. Dz.U. Nr 62 poz. 627 z 2001 roku z pó. zm. Dz.U. Nr 62 poz. 628 z 2001 roku z pó. zm. Dz.U. Nr 63 poz. 638 z 2001 roku z pó. zm. Dz.U. Nr 63 poz. 639 z 2001 roku z pó. zm. Dz.U. Nr 78 poz. 483 z 1997 roku z pó. zm. Górski M., Gospodarowanie odpadami w prawodawstwie Unii Europejskiej. Ustawa o odpadach w aspekcie integracji Polski z Uni Europejsk. Pozna 2000. Górski M., Przepisy Unii Europejskiej w zakresie odpadów, materia y seminaryjne. ód 2004. Korytkowski J., Za ska M., Poradnik gospodarowania odpadami dla przedsi biorstw i gmin, Gda sk 2001. Leboda R., Oleszczuk O., Odpady komunalne i ich zagospodarowanie. Zagadnienia wybrane, Lublin 2002, s. 9. Matczak P., Problemy ekologiczne jako problemy spo eczne. Pozna 2000. St y ska A., Ochrona rodowiska w Polsce na tle regulacji europejskich, Warszawa 2002. ZN nr 87 Seria: Administracja i Zarz dzanie (14)2010
48 J. Toru ski Seria: Administracja i Zarz dzanie (14)2010 ZN nr 87