Ocena kondycji ekonomicznej osób fizycznych i podmiotów gospodarczych miasta Sosnowiec

R A P O R T Z B A D A Ń Ocena kondycji ekonomicznej osób fizycznych i podmiotów gospodarczych miasta Sosnowiec Projekt współfinansowany przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego oraz środków budżetu Państwa w ramach Programu Operacyjnego Pomoc Techniczna 2007-2013

Raport współfinansowany przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego oraz środków budżetu Państwa w ramach Programu Operacyjnego Pomoc Techniczna 2007 2013. Raport został opracowany na zlecenie Górnośląskiego Związku Metropolitalnego ul. Barbary 21 a 40 053 Katowice tel. 32 253 04 25 www.silesiametropolia.eu Raport opracowany przez Instytut Nauk Społeczno-Ekonomicznych sp. z o.o. sp. k. ul. Polskiej Organizacji Wojskowej 17 90 248 Łódź tel. 42 633 17 19 www.inse.org.pl

Spis treści SPIS TREŚCI... 3 SPIS TABEL... 3 SPIS WYKRESÓW... 3 WSTĘP... 5 1. ANALIZA POTENCJAŁU LUDZKIEGO W SOSNOWCU... 7 2. ANALIZA KONKURENCYJNOŚCI GOSPODARKI SOSNOWCA... 12 2.1 RYNEK PRACY... 12 2.2 DOCHODY LUDNOŚCI... 15 2.3 PODMIOTY GOSPODARCZE... 18 2.4 RYNEK NIERUCHOMOŚCI... 21 3. ANALIZA SYTUACJI FINANSOWEJ GMINY SOSNOWIEC... 23 PODSUMOWANIE... 26 BIBLIOGRAFIA... 28 ŹRÓDŁA DANYCH... 29 Spis tabel Tabela 1. Procesy demograficzne w Sosnowcu w latach 2002 2012... 7 Tabela 2. Procesy migracyjne w Sosnowcu w latach 2002 2012... 8 Tabela 3. Średnie roczne dochody osób fizycznych w Sosnowcu (w tys. zł) w latach 2004 2011... 17 Tabela 4. Największe firmy z siedzibą w Sosnowcu w 2011 roku... 19 Tabela 5. Miasta GZM z najwyższą i najniższą ceną mieszkań za 1 m 2 w latach 2008 2010... 22 Tabela 6. Rynek nieruchomości w Sosnowcu w latach 2008 2012... 22 Spis wykresów Wykres 1. Liczba ludności i przyrost naturalny Sosnowca (w tys.) w latach 2002 2012... 7 Wykres 2. Współczynnik salda migracji w Sosnowcu i GZM (w promilach) w latach 2002 2012... 9 Wykres 3. Struktura ludności według wieku produkcyjnego (Sosnowiec) za rok 2002, 2007, 2012... 10 Wykres 4. Struktura ludności według wieku produkcyjnego (GZM) za rok 2002, 2007, 2012... 10 Wykres 5. Struktura ludności Sosnowca według wieku w 2012 r.... 10 Wykres 6. Struktura ludności według wykształcenia w Sosnowcu za rok 2002 i 2011... 11 Wykres 8. Struktura pracujących według płci (Sosnowiec) za rok 2007, 2010, 2012... 13 Wykres 9. Struktura pracujących według płci (GZM) za rok 2007, 2010, 2012... 13 Wykres 10. Struktura zatrudnionych w Sosnowcu i GZM według sekcji PKD w 2012 r.... 14 Wykres 11. Liczba bezrobotnych w Sosnowcu (w tys. osób) w latach 2003 2012... 15 3

Wykres 12. Stopa bezrobocia rejestrowanego w Sosnowcu, woj. śląskim i Polsce w latach 2004 2012... 15 Wykres 13. Średni roczny dochód mieszkańców Sosnowca (PIT) (w tys. zł) w ujęciu nominalnym oraz realnym (w cenach stałych z 2003 r.) oraz dynamika zmian (rok poprzedni = 100) w latach 2004 2011... 16 Wykres 14. Średni roczny dochód mieszkańców Sosnowca i GZM (PIT) (w tys. zł) w latach 2004 2011... 17 Wykres 15. Struktura dochodów ludności Sosnowca według źródła dochodów za rok 2004, 2008, 2011... 18 Wykres 16. Średnie roczne dochody na 1 firmę (CIT) (w tys. zł) w Sosnowcu i GZM w latach 2007 2011... 19 Wykres 17. Stopa przedsiębiorczości w Sosnowcu i GZM w latach 2002 2012 (liczba podmiotów prywatnych w przeliczeniu na 1000 osób w wieku produkcyjnym)... 20 Wykres 18. Stopa wejścia i wyjścia przedsiębiorstw w Sosnowcu i GZM w latach 2010 2012... 20 Wykres 19. Cena za 1 m2 mieszkania w Sosnowcu i GZM w latach 2008 2010... 21 Wykres 20. Dochody i wydatki ogółem (ceny bieżące) w Sosnowcu w latach 2002 2012... 23 Wykres 21. Udział wydatków majątkowych inwestycyjnych w wydatkach ogółem w Sosnowcu i GZM latach 2002 2012... 23 Wykres 22. Nadwyżka operacyjna (w mln zł) w Sosnowcu w latach 2006 2012... 24 Wykres 23. Nadwyżka operacyjna na 1 mieszkańca (w zł) w Sosnowcu i GZM w latach 2006 2012. 24 Wykres 24. Dochody własne na 1 mieszkańca w Sosnowcu i GZM w latach 2002 2012... 25 4

Wstęp Przedmiotowy Raport opracowany został w ramach I etapu prac nad realizacją w latach 2012 2014 tzw. projektu gospodarczego, pt.: Ocena kondycji ekonomicznej osób fizycznych i podmiotów gospodarczych w kontekście dynamiki rozwoju społeczno-gospodarczego miast Górnośląskiego Związku Metropolitalnego wraz z opracowaniem Programu Rozwoju Gospodarczego Metropolii "Silesia" do 2025 roku, na wniosek Górnośląskiego Związku Metropolitalnego. Projekt był współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego oraz środków budżetu Państwa w ramach Programu Operacyjnego Pomoc Techniczna 2007 2013. I etap prac w projekcie gospodarczym to: Ocena kondycji ekonomicznej osób fizycznych i podmiotów gospodarczych miast GZM przeprowadzona na podstawie danych pozyskanych z różnych źródeł, m.in.: Izba Skarbowa w Katowicach, Główny Urząd Statystyczny, w tym Narodowy Spis Powszechny. W ramach tego zadania wykonano: a) narzędzie internetowe (http://statystyka.gzm.org.pl/) stanowiące bazę danych społecznoekonomicznych dla miast GZM i gmin sąsiednich, b) Syntezę z badań Oceny kondycji ekonomicznej obejmującą łącznie wszystkie miasta GZM oraz c) Przedmiotowy Raport (sporządzony indywidualnie dla każdego z miast GZM). Raport składa się z trzech rozdziałów: pierwszy przedstawia dane dotyczące struktury oraz procesów demograficznych i migracyjnych na potrzeby analizy potencjału ludzkiego w opisywanym mieście; drugi zawiera analizę konkurencyjności gospodarki uwzględniono w nim m.in. opis sytuacji na rynku pracy i nieruchomości; trzeci prezentuje analizę sytuacji finansowej opisywanego miasta (w szczególności skoncentrowano się na strukturze dochodów i wydatków w budżecie miasta). Wartości wskaźników dla danego miasta przedstawiono w Raporcie na tle GZM oraz w wybranych przypadkach województwa śląskiego i Polski, w celu określenia pozycji i potencjału każdego z miast. II etap prac w projekcie gospodarczym to opracowanie pt.: Ekspertyza globalnych trendów gospodarczych w kontekście potrzeb rozwojowych Metropolii Silesia. Wyniki i wnioski z analiz z I i II etapu stanowią materiał bazowy do docelowego III etapu projektu, tj. opracowania pt.: Program Rozwoju Gospodarczego Metropolii Silesia do 2025 r., ukierunkowanego na poprawę sytuacji społeczno-gospodarczej i na dalszy rozwój tego obszaru. 5

SOSNOWIEC liczba mieszkańców (stan na 2012 r.) 213 513 osób powierzchnia miasta 91,06 km 2 1. Katowice 2. Dąbrowa Górnicza jednostki sąsiadujące 3. Jaworzno 4. Mysłowice 5. gminy spoza GZM Rysunek 1. Sosnowiec na tle GZM Bytom Piekary Śląskie Dąbrowa Górnicza Gliwice Zabrze (1) Chorzów (2) Sosnowiec Ruda Śląska Katowice Jaworzno (1) Świętochłowice (2) Siemianowice Śląskie Mysłowice Tychy Źródło: opracowanie własne 6

tys. osób promile 1. Analiza potencjału ludzkiego w Sosnowcu W latach 2002 2012 liczba mieszkańców Sosnowca zmniejszyła się o 8% z poziomu 231,5 tys. do 213,5 tys. osób. W każdym z analizowanych lat przyrost naturalny był ujemny, przy czym bezwzględnie największą wartość przyjął w 2012 roku (-793 osoby). Liczba ludności* Tabela 1. Procesy demograficzne w Sosnowcu w latach 2002 2012 Liczba urodzeń Liczba zgonów Przyrost naturalny Wskaźnik przyrostu naturalnego Wskaźnik przyrostu naturalnego dla GZM Wskaźnik przyrostu naturalnego dla Polski 2002 231 541 1563 2323 760 3,3 2,04 0,15 2003 229 989 1671 2391 720 3,1 2,10 0,37 2004 228 192 1697 2380 683 3,0 1,97 0,19 2005 226 034 1667 2412 745 3,3 2,09 0,10 2006 224 244 1815 2581 766 3,4 1,70 0,12 2007 222 586 1872 2498 626 2,8 1,64 0,28 2008 221 259 2012 2573 561 2,5 1,01 0,92 2009 219 300 1984 2599 615 2,8 1,05 0,86 2010 216 961 1890 2576 686 3,2 0,88 0,90 2011 215 262 1790 2536 746 3,5 1,88 0,34 2012 213 513 1839 2632 793 3,7 1,97 0,04 * według faktycznego miejsca zamieszkania Wykres 1. Liczba ludności i przyrost naturalny Sosnowca (w tys.) w latach 2002 2012 250 0,0-0,1 200 150-0,2-0,3-0,4 100 50-0,5-0,6-0,7 0 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012-0,8-0,9 Liczba ludności Przyrost naturalny

Spadek ludności to problem, który dotyczy całego GZM. Porównując jednak wskaźnik przyrostu naturalnego w Sosnowcu ze średnią wartością dla GZM, zauważyć należy, że Sosnowiec cechuje się niższymi wartościami współczynnika, a więc negatywne trendy demograficzne są silniejsze. W 2012 roku różnica między wskaźnikami przyrostu naturalnego w Sosnowcu a GZM wyniosła 1,73 pkt. proc -3,7 w Sosnowcu przy -1,97 przeciętnie w GZM. Oddać przy należy, że statystyki dla GZM są znacznie niższe niż średnio ma to miejsce w kraju w Polsce od 2006 roku wskaźnik przyrostu naturalnego jest dodatni. Napływ ludności (zameldowania) Tabela 2. Procesy migracyjne w Sosnowcu w latach 2002 2012 Odpływ ludności (wymeldowania) Saldo migracji Wskaźnik salda migracji Wskaźnik salda migracji dla GZM Wskaźnik przyrostu rzeczywistego 2002 1700 2427 727 3,14 3,71-7,11 2003 1777 2616 839 3,65 3,63 6,75 2004 1563 2642 1079 4,73 3,65 7,87 2005 1511 2676 1165 5,15 3,72 9,55 2006 1653 2738 1085 4,84 4,63 7,98 2007 1587 2986 1399 6,29 4,61 7,45 2008 1533 2418 885 4,00 3,36 6,00 2009 1385 2450 1065 4,86 3,26 8,93 2010 1589 2565 976 4,50 3,38 10,78 2011 1538 2491 953 4,43 3,33 7,89 2012 1524 2325 801 3,75 3,41 8,19 Analizując procesy demograficzne w Sosnowcu, należy zwrócić uwagę również na migracje. W latach 2002 2012 saldo migracji w Sosnowcu przyjmowało wartości ujemne. Oznacza to, że w każdym z analizowanych lat wymeldowania z miasta dominowały nad zameldowaniami. Jednocześnie fluktuacje salda migracji można podzielić na dwa okresy: lata 2002 2007, będące czasem spadku salda migracji oraz lata 2007 2012, gdy saldo migracji cechowało się trendem wzrostowym. Rok 2007 był punktem zwrotnym, kiedy saldo migracji przyjęło najniższą wartość badanego okresu (-1399 osób). Od tamtej pory obserwuje się rosnące trendy. Analiza procesów migracyjnych wymaga również spojrzenia na współczynnik salda migracji, czyli stosunek salda migracji do liczby ludności danego obszaru. Wartość wskaźnika dla Sosnowca niemal przez cały analizowany okres była niższa niż przeciętnie dla GZM (wyjątkiem był rok 2002), wahając się między -3,71 w 2002 roku, -6,29 w 2007 roku (kiedy nastąpił punkt zwrotny negatywnej tendencji), a -3,75 w roku 2012. 8

promile Ujemny przyrost naturalny wraz z ujemnym saldem migracji składa się na ujemny przyrost rzeczywisty Sosnowca w każdym z analizowanych lat. Wskaźnik przyrostu rzeczywistego oscylował w latach 2002 2012 między wartością -10,78 (w 2010 roku) a -6,00 (w 2008 roku). W 2012 roku wskaźnik przyrostu rzeczywistego wyniósł dla Sosnowca -8,19. Wykres 2. Współczynnik salda migracji w Sosnowcu i GZM (w promilach) w latach 2002 2012 0,00 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012-1,00-2,00-3,00-4,00-5,00-6,00-7,00 Sosnowiec GZM Analizując strukturę ludności Sosnowca w przekroju według wieku produkcyjnego, można zaobserwować systematyczny wzrost udziału ludności w wieku poprodukcyjnym, a także spadek udziału ludności w wieku produkcyjnym w ogólnej liczbie mieszkańców miasta (wykres 3.). Tendencja ta charakterystyczna jest dla całego obszaru GZM (wykres 4.) i świadczy o negatywnym zjawisku starzenia się społeczeństwa, który obserwowany jest także na terenie całej Polski. Konsekwencją tych trendów jest wzrost obciążenia demograficznego i wysokie obciążenie systemu emerytalnego. Starzenie się ludności prowadzi do wzrostu zapotrzebowania na służbę zdrowia i pomoc społeczną, a także na specyficzne usługi dla osób starszych, co w dłuższym okresie będzie prowadzić do konieczności zwiększenia wydatków publicznych w tych obszarach. Analiza danych statystycznych dotyczących struktury ludności według wieku produkcyjnego w Sosnowcu potwierdza występowanie zjawiska starzejącego się społeczeństwa, które obecnie zauważalne jest w całej Polsce. Na podstawie obserwowanego w ostatnich 10 latach trendu można wysunąć wniosek, że liczba ludności w wieku poprodukcyjnym, a także jej udział w ogólnej liczbie ludności, będzie w kolejnych latach wzrastać. 9

lata Wykres 3. Struktura ludności według wieku produkcyjnego (Sosnowiec) za rok 2002, 2007, 2012 Wykres 4. Struktura ludności według wieku produkcyjnego (GZM) za rok 2002, 2007, 2012 14,9% 16,9% 20,7% 15,0% 17,0% 19,5% 72,0% 71,5% 67,6% 70,0% 69,9% 67,4% 13,1% 11,6% 11,7% 2002 2007 2012 ludność w wieku przedprodukcyjnym ludność w wieku poprodukcyjnym ludność w wieku produkcyjnym 15,0% 13,1% 13,0% 2002 2007 2012 ludność w wieku ludność w wieku przedprodukcyjnym produkcyjnym ludność w wieku poprodukcyjnym Wykres 5. Struktura ludności Sosnowca według wieku w 2012 r. 85 i więcej 80-84 75-79 70-74 65-69 60-64 55-59 50-54 45-49 40-44 35-39 30-34 25-29 20-24 15-19 10-14 5-9 0-4 -15-10 -5 10 15 15 10 5 0 5 10 15 mężczyźni kobiety tys. osób 10

Biorąc pod uwagę strukturę ludności Sosnowca według wieku, można zauważyć, że liczba kobiet i mężczyzn do 50. roku życia jest wyrównana. Mężczyźni nieznacznie przeważają w grupach do 40. roku życia. Udział mężczyzn w ogólnej liczbie ludności znacząco maleje powyżej 55. roku życia. Wśród osób powyżej 70. roku życia liczba kobiet jest zdecydowanie większa niż liczba mężczyzn. Wśród osób pomiędzy 80. a 84. rokiem życia kobiety przeważają ponad dwukrotnie, a wśród osób powyżej 85. roku życia liczba kobiet jest większa ponad trzykrotnie (wykres 5.). Jest to tendencja, którą obserwuje się również w innych miastach GZM. Wykres 6. Struktura ludności według wykształcenia w Sosnowcu za rok 2002 i 2011 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% Odsetek osób z wyksz. wyższym w populacji 20+ 12% 19% Odsetek osób z wyksz. średnim i wyższym w populacji 20+ 50% 60% Odsetek osób z wyksz. zasadniczym zawodowym w populacji 20+ 25% 22% 2002 2011 Warto również przyjrzeć się zmianom, jakie między 2002 a 2011 rokiem zaszły w poziomie wykształcenia mieszkańców Sosnowca. Odsetek osób z wykształceniem średnim i wyższym (w populacji osób powyżej 20 roku życia) zwiększył się z poziomu 50% do 60%. Ludność z wykształceniem wyższym stanowiła w 2002 roku 12% mieszkańców, zaś do roku 2011 odsetek ten wzrósł do poziomu 19%. Jednocześnie udziały w strukturze ludności nieznacznie zmniejszyły osoby z wykształceniem zasadniczym zawodowym (z 25% do 22%). 11

tys. osób 2. Analiza konkurencyjności gospodarki Sosnowca 2.1 Rynek pracy Analiza sytuacji na rynku pracy uwzględnia charakterystykę grupy osób pracujących i bezrobotnych oraz wskaźniki rynku pracy. Między 2005 a 2012 rokiem zauważalne były dwa okresy na rynku pracy: w latach 2005 2008 liczba osób pracujących (w podmiotach o liczbie pracujących powyżej 9 osób) wzrosła z poziomu 48,2 tys. do 52,2 tys. osób, by następnie zmniejszyć się do poziomu 47,7 tys. osób w 2012 roku. Jednocześnie stosunek osób pracujących w Sosnowcu w ludności w wieku produkcyjnym nie zmieniał się znacząco, przyjmując wartość ok. 33%. Należy jednak pamiętać, że statystki nie uwzględniają osób pracujących w mikroprzedsiębiorstwach. Wykres 7. Liczba pracujących w Sosnowcu (w tys. osób) w latach 2005 2012 53 52 51,7 52,2 100% 90% 51 50,7 50,8 80% 50 49 48 48,2 48,4 49,2 47,7 70% 60% 50% 47 40% 46 30% 30% 33% 33% 33% 34% 33% 33% 30% 45 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 20% liczba pracujących udział pracujących w ludności w wieku produkcyjnym Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z BDL. Analizując strukturę pracujących według płci, można wskazać, że w latach 2007 2012 w Sosnowcu zatrudnionych było więcej kobiet niż mężczyzn, a ponadto udział kobiet w ogólnej liczbie pracujących z każdym rokiem wzrastał, przyjmując w 2012 roku wartość 52%. Jest to nietypowe zjawisko na tle innych miast GZM. Przeciętnie w Metropolii kobiety stanowią 45,8% w strukturze pracujących (niewielki wzrost w stosunku do 2007 roku).

Wykres 8. Struktura pracujących według płci (Sosnowiec) za rok 2007, 2010, 2012 100% Wykres 9. Struktura pracujących według płci (GZM) za rok 2007, 2010, 2012 100% 75% 49,3% 48,4% 47,9% 75% 55,8% 54,8% 54,2% 50% 50% 25% 50,7% 51,6% 52,1% 25% 44,2% 45,2% 45,8% 0% 2007 2010 2012 0% 2007 2010 2012 kobiety mężczyźni kobiety mężczyźni Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z BDL. Na wykresie 10. przedstawiona została struktura pracujących według sekcji PKD w 2012 r. w Sosnowcu oraz GZM. Dominującą dziedziną gospodarki w Sosnowcu, a także w całym GZM, jest przetwórstwo przemysłowe (sekcja C). W Sosnowcu pracujący w przetwórstwie stanowią 23% ogółu pracujących, a w GZM 21%. Znaczący jest także odsetek osób pracujących w handlu hurtowym i detalicznym (16% w Sosnowcu, 12% w GZM) oraz edukacji (12% w Sosnowcu, 10% w GZM). Wartym odnotowania jest, że w Sosnowcu pracuje znacznie mniej osób w górnictwie i przemyśle wydobywczym niż przeciętnie ma to miejsce w GZM (8% pracujących w GZM przy 2% w Sosnowcu). Jest to niewątpliwie związane ze zmianami transformacyjnymi, jakie zachodziły w Sosnowcu przez ostatnie lata restrukturyzacją i prywatyzacją przedsiębiorstw oraz niemal zupełną likwidacją tradycyjnych gałęzi przemysłowych (m.in. górnictwa węgla kamiennego). W ich miejscu rozwinęły się nowe zakłady produkcyjne, tworząc przestrzeń do rozwoju branży motoryzacyjnej oraz handlu i usług. Oddać należy, że w Sosnowcu wykorzystano szanse jakie dawało założenie Specjalnej Strefy Ekonomicznej, a także środki unijne z funduszy europejskich. 13

Wykres 10. Struktura zatrudnionych w Sosnowcu i GZM według sekcji PKD w 2012 r. 1 25% 23% 21% 20% 15% 10% 5% 0% 8% 2% 0,0% 0,1% 2% 1% 2% 2% 16% 12% 6% 6% 5% 5% 1% 1% 4% 3% 2% 1% 3% 2% 4% 2% 7% 6% 12% 10% 10% 7% 5% 5% 2% 0,2% 1% 0,1% Sosnowiec GZM Między 2003 a 2012 rokiem bezrobocie w Sosnowcu uległo redukcji. Tendencje rynku pracy, na które zwrócono uwagę przy analizie liczby osób pracujących, widoczne są również przy analizie poziomu bezrobocia. W badanym okresie widoczne były dwie tendencje: okres spadku bezrobocia w latach 2003 2008 oraz wzrostu bezrobocia w latach 2008 2012. Między 2003 a 2008 rokiem sytuacja na rynku pracy w Sosnowcu ulegała znacznej poprawie liczba osób bezrobotnych zmniejszyła się z poziomu 20,2 tys. do 7,4 tys., zaś stopa bezrobocia rejestrowanego zmalała z 22,9% do 9,5%. Po 2008 roku bezrobocie wzrastało: do 2012 roku liczba osób bezrobotnych zwiększyła się do poziomu 11,6 tys., zaś stopa bezrobocia wzrosła do poziomu 15,3%. Obserwowane w Sosnowcu zmiany na rynku pracy analogicznie zachodziły na terenie województwa śląskiego oraz w całej Polsce. Zauważyć należy jednak, że przez cały analizowany okres stopa bezrobocia rejestrowanego w Sosnowcu (15,3% w 2012 roku) była znacznie wyższa niż a terenie województwa (11% w 2012 roku), a także kraju (13,4% w 2012 roku). 1 A rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo, B górnictwo i wydobywanie, C przetwórstwo przemysłowe, D wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz, parę wodną, gorącą wodę i powietrze do układów klimatyzacyjnych, E dostawa wody; gospodarowanie ściekami i odpadami oraz działalność związana z rekultywacją, F budownictwo, G handel hurtowy i detaliczny; naprawa pojazdów samochodowych, włączając motocykle, H transport i gospodarka magazynowa, I działalność związana z zakwaterowaniem i usługami gastronomicznymi, J informacja i komunikacja, K działalność finansowa i ubezpieczeniowa, L działalność związana z obsługą rynku nieruchomości, M działalność profesjonalna, naukowa i techniczna, N działalność w zakresie usług administrowania i działalność wspierająca, O administracja publiczna i obrona narodowa; obowiązkowe zabezpieczenia społeczne, P edukacja, Q opieka zdrowotna i pomoc społeczna, R działalność związana z kulturą, rozrywką i rekreacją, S pozostała działalność usługowa, T gospodarstwa domowe zatrudniające pracowników; gospodarstwa domowe produkujące wyroby i świadczące usługi na własne potrzeby, U organizacje i zespoły eksterytorialne. 14

tys. osób Wykres 11. Liczba bezrobotnych w Sosnowcu (w tys. osób) w latach 2003 2012 25 20 20,2 19,7 17,2 15 10 13,2 9,9 7,4 10,2 10,6 10,3 11,6 5 0 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Liczba osób bezrobotnych Wykres 12. Stopa bezrobocia rejestrowanego w Sosnowcu, woj. śląskim i Polsce w latach 2004 2012 25% 22,9% 20,4% 20% 15% 10% 5% 19,0% 16,9% 17,6% 15,5% 16,3% 14,8% 12,7% 15,3% 13,9% 13,1% 13,7% 12,0% 11,2% 9,5% 12,1% 12,4% 12,5% 13,4% 9,2% 11,1% 9,2% 9,4% 10,0% 10,2% 6,9% 0% 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Sosnowiec województwo śląskie Polska 2.2 Dochody ludności W latach 2004 2011 nastąpił wzrost dochodów mieszkańców Sosnowca, jednak średni roczny dochód mieszkańców Sosnowca jest niższy niż przeciętnie w GZM (wykres 14.). W 2004 roku średni roczny dochód ludności Sosnowca wyniósł 18,3 tys. zł, zaś do 2011 roku wzrósł do poziomu 28,7 tys. zł (wykres 13.). Należy jednak podkreślić, że tendencja wzrostowa dochodów nie świadczy bezpośrednio o wzroście zamożności mieszkańców. Analiza dochodów została więc poszerzona o dochody w ujęciu realnym. Urealnienia dochodów dokonano w oparciu o wskaźnik cen towarów i 15

dochody w tys. zł dynamika zmian usług konsumpcyjnych (ang. Consumer Price Index, CPI) poprzez zamianę indeksów łańcuchowych na indeksy jednopodstawowe (rok 2003=100). Średni roczny dochód realny mieszkańców Sosnowca w 2004 r. wynosił 17,7 tys. zł rocznie i wzrósł do 23,1 tys. zł rocznie w 2012 r. Najbardziej dynamicznie dochody wzrastały między 2006 a 2008 rokiem. Od 2008 roku dochody realne utrzymywały się na stałym poziomie, ok. 22,5-23 tys. zł. Wykres 13. Średni roczny dochód mieszkańców Sosnowca (PIT) (w tys. zł) w ujęciu nominalnym oraz realnym (w cenach stałych z 2003 r.) oraz dynamika zmian (rok poprzedni = 100) w latach 2004 2011 31 29 27 25 23 21 19 17 15 28,653 26,549 27,193 25,359 22,718 22,751 23,118 20,655 19,495 22,573 22,746 18,301 21,011 19,524 17,733 18,574 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 14% 12% 10% 8% 6% 4% 2% 0% dochody nominalne dynamika zmian - nominalnie dochody realne dynamika zmian - realnie Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Skarbowej oraz GUS, BDL. Porównując średni roczny dochód mieszkańców Sosnowca z przeciętnymi dochodami na terenie GZM zauważyć należy, że każdego roku w Sosnowcu odnotowywano niższe dochody niż w Metropolii. Różnica wahała się między 5% a 7%. Co więcej od 2008 roku obserwuje się coroczne powiększanie różnicy w dochodach między Sosnowcem a GZM w 2011 roku średni dochód w Sosnowcu był o ponad 2000 zł niższy niż przeciętnie w GZM (średni dochód w Sosnowcu wynosił 28,7 tys. zł, zaś w GZM 30,8 tys. zł). 16

tys. zł Wykres 14. Średni roczny dochód mieszkańców Sosnowca i GZM (PIT) (w tys. zł) w latach 2004 2011 35 30 25 20 19,6 18,3 20,7 19,5 22,2 20,7 24,1 22,7 26,7 25,4 28,4 29,1 26,5 27,2 30,8 28,7 15 10 5-2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Sosnowiec GZM Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Skarbowej. Mieszkańcy Sosnowca najwyższe średnie dochody uzyskują z pracy na własny rachunek. W latach 2004 2011 wielkość dochodów z tego tytułu wzrosła z 42,6 tys. zł do 67,4 tys. zł. Należy jednak zauważyć, że udział tych dochodów w dochodach ogółem jest stosunkowo niewielki w 2004 roku dochody z pracy na własny rachunek stanowiły 11% wszystkich dochodów w Sosnowcu, a do 2011 roku odsetek ten zwiększył się do poziomu 13%. Tabela 3. Średnie roczne dochody osób fizycznych w Sosnowcu (w tys. zł) w latach 2004 2011 Z pracy na własny rachunek Z pracy najemnej Z rent i emerytur Z zysków kapitałowych Z umów zlecenie i o dzieło 2004 42,6 23,2 15,8 3,4 3,5 2005 46,2 24,2 16,8 7,3 3,6 2006 53,0 24,9 17,9 13,8 3,9 2007 62,9 26,7 18,3 42,5 4,3 2008 70,5 30,3 20,0 16,7 4,8 2009 64,1 31,5 21,8 20,4 5,5 2010 62,4 33,1 23,2 10,5 5,8 2011 67,4 34,7 24,6 10,5 5,9 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Skarbowej. Największy odsetek dochodów w Sosnowcu notowany jest z tytułu pracy najemnej ponad 60% wszystkich dochodów w każdym z analizowanych lat. Średnie dochody z tego tytułu w 2011 roku wynosiły 34,7 tys. zł (a więc niemal połowę niższe niż z tytułu pracy na własny rachunek). Między 2004 a 2011 rokiem średnio o 9 tys. zł wzrosły roczne dochody 17

mieszkańców z tytułu rent i emerytur i w 2011 roku stanowiły one 20% wszystkich dochodów w mieście. Najniższe dochody uzyskiwane są z umów zlecenie i o dzieło, choć ich wielkość również wzrasta z każdym rokiem. Z kolei najmniejszy udział w dochodach ogółem mają dochody z zysków kapitałowych (mniej niż 1%) i wykazują się też one największymi fluktuacjami (w latach 2004 2011 średnie dochody wahały się między 3 a 43 tys. zł). Wykres 15. Struktura dochodów ludności Sosnowca według źródła dochodów za rok 2004, 2008, 2011 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% 2004 10,9% 60,6% 3,0% 24,9% 0,5% 2008 14,3% 63,9% 3,4% 17,8% 0,7% 2011 13,0% 62,8% 3,7% 20,0% 0,4% z pracy na własny rachunek z pracy najemnej z umów zlecenie i o dzieło z rent i emerytur z zysków kapitałowych Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Skarbowej. 2.3 Podmioty gospodarcze W Sosnowcu najwięcej miejsc pracy stworzyła firma produkująca systemy wydechowe do pojazdów samochodowych Magneti Marelli Exhaust Systems Polska sp. z o.o. Przychody ze sprzedaży tej firmy wyniosły w 2012 roku ponad 2,5 mld zł, a zatrudnienie przekroczyło poziom 3 tys. osób. Warto jednak zauważyć, że w Sosnowcu mieści się jeden z oddziałów globalnego przedsiębiorcy, którego główna siedziba znajduje się we Włoszech. Na drugim miejscu pod względem zatrudnienia znalazła się Kopalnia Węgla Kamiennego Kazimierz-Juliusz, która wchodzi w skład Katowickiej Grupy Kapitałowej (Katowicki Holding Węglowy posiada 100 procent akcji). Jest to ostatnia czynna kopalnia węgla kamiennego w Sosnowcu, a zarazem pracodawca zatrudniający ponad 1 tys. osób. Warto jednak mieć na uwadze, że ze względu na malejące zasoby złoża węglowego oraz brak funduszy na inwestycje, istnieje duże ryzyko zamknięcia tego zakładu. Z kolei trzecia spółka w rankingu (Bowim) to polskie przedsiębiorstwo, którego główną działalnością jest handel wyrobami hutniczymi. W 2012 roku przychody ze sprzedaży spółki wyniosły ponad 1 mld zł, a zatrudnienie 277. Przychody pozostałych wymienionych firm przyjmowały wartości poniżej 0,5 mln zł. 18

tys. zł Nazwa firmy Tabela 4. Największe firmy w Sosnowcu w 2012 roku Przychody ze sprzedaży (w tys. zł) Liczba pracujących Magneti Marelli Exhaust Systems Polska sp. z o.o. 2 741 759 3237 Katowicki Holding Węglowy S.A. KWP Kazimierz-Juliusz Sp. z o.o.* b.d. 1050 Bowim SA 1 084 750 277 Automotive Lighting Polska sp. z o.o. 491 854 b.d. Severstallat Silesia sp. z o.o. 324 772 215 Plastic Components and Modules Poland SA 296 291 b.d. Plastic Components Fuel Systems Poland sp. z o.o. 288 572 b.d. Timken Polska sp. z o.o. 236299 b.d. Heraeus Electro Nite Polska sp. z o.o. 204 409 206 Vitkovice Milmet SA 175 276 450 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z listy 2000 największych firm w Polsce. Dane dotyczą przychodów oraz zatrudnienia w całej spółce, bądź (*) oddziałów/zakładów zlokalizowanych na terenie miasta. Analizując średnie roczne dochody przypadające na 1 firmę (na podstawie analizy CIT), zauważyć należy, że sytuacja dochodowa podmiotów gospodarczych ulegała licznym zmianom w analizowanym okresie. W 2007 i 2008 roku średnie dochody firm w Sosnowcu wzrastały i były wyższe niż przeciętnie w GZM (w 2007 roku różnica wyniosła niemal 5 tys. zł, a w 2008 ponad 19 tys. zł). Rok 2009 przyniósł jednak spadek dochodów przedsiębiorstw w Sosnowcu średnie dochody zmalały o ponad 50% (do wartości 59,8 tys. zł) i jednocześnie spadły poniżej średnich dochodów w GZM. W 2010 i 2011 roku średnie dochody w Sosnowcu i GZM wynosiły 80-85 tys. zł, przy czym dochody w Sosnowcu były nieznacznie niższe od średniej dla Metropolii. Wykres 16. Średnie roczne dochody na 1 firmę (CIT) (w tys. zł) w Sosnowcu i GZM w latach 2007 2011 140 120 100 80 60 102,3 97,4 120,5 101,5 59,8 78,8 83,6 85,2 81,5 84,6 40 20 0 2007 2008 2009 2010 2011 Sosnowiec GZM Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Skarbowej. 19

liczba podmiotów prywatnych na 1000 osób w wieku produkcyjnym Wykres 17. Stopa przedsiębiorczości w Sosnowcu i GZM w latach 2002 2012 (liczba podmiotów prywatnych w przeliczeniu na 1000 osób w wieku produkcyjnym) 180 160 140 155 159 161 159 155 156 157 154 132 134 138 138 138 140 140 142 164 161 151 149 167 154 120 100 80 60 40 20 0 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Sosnowiec GZM Na terenie Sosnowca zanotowano wyższą niż przeciętnie w GZM stopę przedsiębiorczości, rozumianą jako liczbę podmiotów prywatnych w przeliczeniu na 1000 osób w wieku produkcyjnym. Warto również zwrócić uwagę na wzrost wartości tego wskaźnika w ostatniej dekadzie w 2002 roku na 1000 mieszkańców w wieku produkcyjnym przypadało 155 firm, a w 2012 roku liczba ta wyniosła 167 (wykres 17.). Wykres 18. Stopa wejścia i wyjścia przedsiębiorstw w Sosnowcu i GZM w latach 2010 2012 12 10 8 6 4 2 4 2 0-2 -4 2010 2011 2012-3 -6 stopa wejścia brutto stopa wyjścia brutto stopa wejścia netto 20

zł Stopa wejścia netto, która jest różnicą pomiędzy liczbą jednostek rozpoczynających działalność w danym roku a liczbą jednostek, które ją zakończyły, odniesiona do liczby jednostek według stanu na koniec roku poprzedzającego, w latach 2010 2012 zmieniała się. W 2010 i 2012 r. zaobserwowano wzrost liczby przedsiębiorstw (stopa wejścia netto wyniosła w 2010 r. 4, a w 2012 r. 2). 2011 rok był okresem zmniejszania się liczby przedsiębiorstw, a stopa wejścia netto przyjęła wtedy wartość ujemną ( 3). 2.4 Rynek nieruchomości W latach 2008 2010 w Sosnowcu odnotowano nieznaczny spadek ceny za 1 m2 mieszkania. W 2008 r. wyniosła ona 2800 zł/1 m2, w 2009 r. 2780 zł/1 m2, a w 2010 r. 2770 zł/1 m2 (wykres 19.). Ceny mieszkań w Sosnowcu w analizowanym okresie były niższe niż przeciętne ceny w GZM. Najwyższe ceny mieszkań występowały w tym samym okresie w Katowicach, Tychach i Gliwicach. Najniższe ceny mieszkań były w Rudzie Śląskiej, Piekarach Śląskich oraz w Bytomiu. Ceny mieszkań w Sosnowcu ulokowały się na przeciętnej pozycji (tabela 5.) w 2010 roku były przeciętnie o 880 zł/m2 niższe od najwyższych cen w Katowicach i o 670 zł/m2 wyższe od najniższych cen w Bytomiu. Wykres 19. Cena za 1 m2 mieszkania w Sosnowcu i GZM w latach 2008 2010 3100 3050 3000 2950 2900 2850 2800 2750 2700 2650 2600 3050 3000 2950 2800 2780 2770 2008 2009 2010 Sosnowiec GZM Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Instytutu Analiz Monitora Rynku Nieruchomości. 21

najniższe najwyższe Tabela 5. Miasta GZM z najwyższą i najniższą ceną mieszkań za 1 m 2 w latach 2008 2010 Lata 2008 2009 2010 Katowice 3750 3600 3650 Tychy 3600 3400 3550 Gliwice 3100 3300 3300 Sosnowiec 2800 2780 2770 Ruda Śląska 2100 2400 2450 Piekary Śląskie 2150 2300 2250 Bytom 1950 2000 2100 Źródło: opracowanie własne. Liczba nowych mieszkań oddanych do użytku utrzymuje się w Sosnowcu na stałym poziomie. W 2008 r. wynosiła ona 0,8 na 1000 mieszkańców, a w 2012 r. 0,9 na 1000 mieszkańców. Zmniejszyła się powierzchnia mieszkań oddanych do użytku. W 2008 r. osiągnęła ona wielkość 106,6 m 2 na 1000 mieszkańców, zaś w 2012 r. 104,5 m 2 na 1000 mieszkańców. W tym samym czasie nieznacznie wzrosła przeciętna powierzchnia użytkowa mieszkania na 1 osobę w 2009 r. miała wartość 22,6 m 2, a w 2012 r. 23,4 m 2. Tabela 6. Rynek nieruchomości w Sosnowcu w latach 2008 2012 Lata 2008 2009 2010 2011 2012 Liczba nowych mieszkań oddanych do użytku (na 1000 mieszkańców) 0,8 0,6 0,5 0,8 0,9 Powierzchnia mieszkań oddanych do użytku (na 1000 mieszkańców) 106,6 129,5 78,6 94,5 104,5 Przeciętna powierzchnia użytkowa mieszkania na 1 osobę (m 2 ) b.d. 22,6 22,8 23,1 23,4 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Instytutu Analiz Monitora Rynku Nieruchomości. 22

mln zł 3. Analiza sytuacji finansowej gminy Sosnowiec W latach 2002 2012 dochody i wydatki Sosnowca wzrastały, przyjmując zbliżone wartości i podobną dynamikę wzrostu. Po nadwyżce budżetowej w latach 2007 i 2008, w 2009 roku miał miejsce największy deficyt budżetowy badanego okresu (w wysokości ponad 100 tys. zł). Od tamtej pory wydatki każdego roku przewyższały dochody, choć poziom deficytu malał (w 2012 roku wyniósł 36 tys. zł). Wykres 20. Dochody i wydatki ogółem (ceny bieżące) w Sosnowcu w latach 2002 2012 800 700 600 500 400 300 200 100 0 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 dochody ogółem wydatki ogółem Wykres 21. Udział wydatków majątkowych inwestycyjnych w wydatkach ogółem w Sosnowcu i GZM latach 2002 2012 30% 25% 20% 15% 10% 5% 7% 14% 5% 13% 13% 8% 9% 14% 20% 18% 24% 19% 12% 20% 19% 22% 11% 20% 12% 17% 14% 17% 0% 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Sosnowiec GZM

zł mln zł Analizując udział wydatków majątkowych inwestycyjnych w wydatkach Sosnowca ogółem, należy zauważyć, że poziom inwestycji w Sosnowcu ulegał fluktuacjom udział wydatków majątkowych w wydatkach ogółem wahał się między 5% (w 2003 roku) a 24% (w 2007 roku). Jednocześnie tylko w dwóch latach wartość wskaźnika była wyższa niż średnia dla GZM (w 2006 i 2007 roku). W 2009 roku, a więc w czasie największego deficytu budżetowego badanego okresu, wydatki inwestycyjne wyniosły 127 mln zł, co stanowiło niemal 24% wszystkich wydatków. W 2010 roku poziom inwestycji zmalał, jednak w kolejnych dwóch latach cechował się trendem wzrostowym (w 2012 roku inwestycje w Sosnowcu wyniosły ponad 100 mln zł, co stanowiło 14% wydatków ogółem). Wykres 22. Nadwyżka operacyjna (w mln zł) w Sosnowcu w latach 2006 2012 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 90,5 66,4 52,4 31,1 20,0 14,1 16,8 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 nadwyżka operacyjna (w mln) Wykres 23. Nadwyżka operacyjna na 1 mieszkańca (w zł) w Sosnowcu i GZM w latach 2006 2012 500 450 400 350 300 250 200 150 100 50 0 463,62 406,70 394,94 296,00 296,47 257,49 237,00 262,00 269,31 199,90 144,40 64,37 92,08 78,62 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Sosnowiec GZM 24

zł W analizie budżetu JST należy zwrócić szczególną uwagę na wynik budżetu operacyjnego. Stanowi on bowiem jeden z najistotniejszych wskaźników sytuacji finansowej JST, ilustrując czy jednostka jest w stanie pokryć wydatki bieżące dochodami bieżącymi. Obecnie prawo finansów publicznych narzuca jednostkom samorządu terytorialnego obowiązek zrównoważenia budżetu w części operacyjnej, dopuszczając jednocześnie możliwość finansowania tej części budżetu nadwyżką budżetową z lat ubiegłych oraz wolnymi środkami (art. 242 ustawy o finansach publicznych). Przy analizie wyniku budżetu operacyjnego Sosnowca podkreślić należy, że w latach 2002 2012 miała miejsce nadwyżka operacyjna, choć między 2002 a 2012 rokiem jej wartość znacznie zmalała. Dodatni wynik budżetu operacyjnego oznacza, że Sosnowiec ma możliwości finansowe na prowadzenie nowych inwestycji lub spłatę wcześniejszego zadłużenia. Porównując wynik operacyjny w Sosnowcu ze średnią dla GZM, zauważyć należy, że za wyjątkiem 2002 roku, nadwyżka operacyjna w przeliczeniu na 1 mieszkańca była w Sosnowcu niższa niż przeciętnie w jednostkach GZM. Co więcej od 2009 roku różnica z każdym rokiem się ulegała zwiększeniu (w 2012 roku poziom nadwyżki operacyjnej w Sosnowcu był ponad trzykrotnie niższy niż przeciętny wynik w GZM). Wykres 24. Dochody własne na 1 mieszkańca w Sosnowcu i GZM w latach 2002 2012 3000 2500 2000 1500 1000 500 1 109 1 087 974 873 1 416 1 146 1 510 1 253 1 622 1 391 1 979 1 636 2 268 2 211 1 948 1 708 2 316 2 360 2 478 1 793 1 885 1 939 0 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Sosnowiec GZM Analizując dochody własne Sosnowca należy zwrócić uwagę, że przez cały analizowany okres ulegały one zwiększeniu, wciąż jednak pozostając na poziomie niższym niż przeciętnie w GZM (w przeliczeniu na 1 mieszkańca). Źródłami dochodów własnych są m.in. wpływy z podatków, opłat i dochody z majątku. Jak zauważono we wcześniejszych rozdziałach, w Sosnowcu wpływy z PIT i CIT są niższe niż przeciętnie w GZM (m.in. w konsekwencji wysokiego poziomu bezrobocia). 25

Podsumowanie Niniejsze opracowanie miało na celu ocenę kondycji ekonomicznej osób fizycznych i podmiotów gospodarczych w Sosnowcu. Ocena została przygotowana w oparciu o analizę potencjału ludzkiego, konkurencyjności lokalnej gospodarki oraz sytuacji finansowej gminy. Analiza potencjału ludzkiego umożliwiła stwierdzenie, że w latach 2002 2012 w Sosnowcu nastąpił spadek liczby ludności, będący konsekwencją ujemnego przyrostu naturalnego oraz ujemnego salda migracji. W analizowanym okresie zmieniła się też struktura ludności. Zaobserwowano wzrost udziału ludności w wieku poprodukcyjnym oraz spadek udziału ludności w wieku produkcyjnym i przedprodukcyjnym w ogólnej liczbie ludności. Jest to efekt starzenia się społeczeństwa, występujący na terenie całego kraju. Problem starzejącego się społeczeństwa jest związany z rosnącym obciążeniem ekonomicznym, a także z koniecznością zwiększenia wydatków na opiekę społeczną oraz ochronę zdrowia. Postępujący proces starzenia się społeczeństwa może negatywnie wpłynąć na sytuację na rynku pracy i ograniczyć dostęp do zasobów ludzkich. Zmniejszenie się liczby mieszkańców miasta wpływa także na obniżenie konkurencyjności gospodarki lokalnej oraz ogranicza możliwość rozwoju lokalnego. Korzystną zmianą w przypadku potencjału ludzkiego jest wzrost poziomu wykształcenia ludności zamieszkującej Sosnowiec. Analizując konkurencyjność gospodarki Sosnowca, można zauważyć, że w latach 2005 2008 liczba osób pracujących w Sosnowcu rosła, natomiast od 2011 roku obserwuje się tendencję malejącą. Należy też podkreślić, że w Sosnowcu było zatrudnionych więcej kobiet niż mężczyzn (odmiennie niż przeciętnie w GZM), a liczba pracujących kobiet ciągle wzrastała. Wiodącą dziedziną gospodarki w Sosnowcu jest przetwórstwo przemysłowe (szczególnie znaczącą rolę odgrywa branża motoryzacyjna). Podkreślono również, że wskaźnik bezrobocia rejestrowanego dla Sosnowca w latach 2004 2012 osiągał wyższe wartości niż w przypadku województwa śląskiego i całego kraju (w 2012 roku, stopa bezrobocia na poziomie 15,3% była jedną z najwyższych wśród miast GZM). Zauważono również wzrost zamożności mieszkańców Sosnowca, jednak podkreślono przy tym, że średni roczny dochód mieszkańców Sosnowca jest niższy niż przeciętnie w GZM. Korzystnym zjawiskiem jest występowanie wyższej niż w GZM stopy przedsiębiorczości. Zauważono również, że ceny mieszkań w Sosnowcu w badanym okresie były niższe niż przeciętne ceny w GZM. Analiza sytuacji finansowej Sosnowca wykazała, że na przełomie 2008 i 2009 roku wydatki zaczęły wyraźnie przewyższać dochody. W 2009 roku wystąpił największy deficyt 26

budżetowy na skutek znacznego wzrostu wydatków przy jednoczesnym spadku dochodów. Deficyt budżetowy utrzymywał się również w kolejnych latach. Zwrócono jednak uwagę, że wraz ze zwiększonymi wydatkami wzrastały inwestycje (szczególnie w 2009 roku), co należy uznać za działania rozwojowe. Zwrócono także uwagę na występowanie nadwyżki operacyjnej, która zwiększa możliwości miasta do czynienia nowych inwestycji, a także spłatę wcześniejszego zadłużenia. Analiza rozwoju społeczno-gospodarczego Sosnowca w latach 2002 2012 pozwala stwierdzić, że miasto rozwija się dynamicznie, wykorzystując możliwości, jakie przyniosło członkostwo w Unii Europejskiej, a także adaptując się do zmian, którym musiało sprostać w wyniku restrukturyzacji przemysłu. Po likwidacji przemysłu tradycyjnego, gospodarka Sosnowca zaczęła rozwijać się w innych kierunkach utworzone zostały nowoczesne zakłady produkcyjne (również przez inwestorów zagranicznych), a także rozwinął się handel i usługi. Należy jednak pamiętać, że wciąż w większości analizowanych obszarów, wartości wskaźników rozwoju są niższe od przeciętnie występujących na terenie GZM. Pozytywne trendy ostatnich lat pozwalają jednak postawić tezę, że w perspektywie najbliższych lat gospodarka Sosnowca będzie się rozwijać w dynamiczny sposób, zbliżając się do poziomu rozwoju pozostałych miast GZM. 27

Bibliografia Abramowska-Kmon, O nowych miarach zaawansowania procesu starzenia się ludności, Szkoła Główna Handlowa, Instytut Statystyki i Demografii, Studia demograficzne 1(159) 2011, Czynniki i ograniczenia rozwoju miast województwa pomorskiego w świetle relacji przestrzennych i dostępności komunikacyjnej. Raport końcowy, R. Guzik (red.), UniRegio Centrum Studiów Regionalnych, Kraków 2011, Grzebyk M., Kryński Z., Konkurencja i konkurencyjność przedsiębiorstw. Ujęcie teoretyczne, Uniwersytet Rzeszowski, Korniak T., Rynek lokali mieszkaniowych w Metropolii Śląskiej, Monitor Rynku Nieruchomości, Kraków 2010, Migracja powrotna w województwie dolnośląskim skala zjawiska, potencjał oraz pogłębiona charakterystyka powracających, Centrum Doradztwa Strategicznego, Kraków 2010 Mitek A., Miciuła I., Współczesne determinanty rozwoju przedsiębiorstw prywatnych, Uniwersytet Szczeciński, Studia i Pracw Wydziału Nauk Ekonomicznych i Zarządzania nr 28, Mobilność zawodowa, społeczna i przestrzenna a potrzeby gospodarki regionalnej, Raport z badania w ramach projektu systemowego Wojewódzkiego Urzędu Pracy w Katowicach, Sopot-Katowice 2010, Podsumowanie III kwartałów 2011 roku na rynku nowych nieruchomości mieszkaniowych, Raport portalu RynekPierwotny.com, Warszawa 2011, Procesy i struktury demograficzno-społeczne na obszarze województwa śląskiego w latach 1988-2008, Urząd Statystyczny w Katowicach, Katowice 2010, Przewodnik inwestora, Katowicka Specjalna Strefa Ekonomiczna, Sektor nowoczesnych usług biznesowych w Polsce, Association of Business Service Leaders in Poland, Warszawa 2013, Sitek S., Foresight rynku pracy jako meta przedsięwzięcie, Opracowanie w ramach projektu badawczego pn. Społeczno-gospodarcze i przestrzenne kierunki zmian regionalnego oraz lokalnych rynków pracy województwa śląskiego SGP WSL Uniwersytet Śląski, Chorzów 2013, Sitek S., Gospodarcze uwarunkowania przemian na rynku pracy, Uniwersytet Śląski, 28

Strzeszyński J., Polski rynek mieszkaniowy. Analiza porównawcza największych miast, Monitor Rynku Nieruchomości, Kraków 2011, Szczepański M. (red), Od badania do działania. Analiza trendów rozwojowych i zmian gospodarczych w obszarze Górnośląskiego Związku Metropolitalnego, Wyższa Szkoła Zarządzania i Nauk Społecznych, Tychy 2011, Tendencje na rynku mieszkaniowym w Katowicach, Narodowy Bank Polski, Warszawa 2012, Trajektorie migracyjne województwa podkarpackiego Raport z badania lokalnych uwarunkowań gospodarczych, cywilizacyjnych oraz związanych z rynkiem pracy, Centrum Doradztwa Strategicznego Kraków 2010. Źródła danych Baza danych średnich i dużych podmiotów gospodarczych z siedzibą na terenie GZM (na podstawie danych z Krajowego Rejestru Sądowego, Monitora Polski B, Gazele Biznesu, Lista 2000), Główny Urząd Statystyczny, Bank Danych Lokalnych, Instytut Analiz Monitora Rynku Nieruchomości, Izba Skarbowa, Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej, Urząd Statystyczny w Katowicach, Wojewódzki Urząd Pracy. 29