ADAM SZCZEPAŃCZYK POWYROBISKOWE TERENY W ZACHODNIEJ CZĘŚCI MIASTA PIEKARY ŚLĄSKIE JAKO POTENCJALNY UŻYTEK EKOLOGICZNY [w:] Kształtowanie środowiska geograficznego i ochrona przyrody na obszarach uprzemysłowionych i zurbanizowanych, 38. WBiOŚ UŚ, WNoZ UŚ, Katowice Sosnowiec Rozwój wielu miast województwa śląskiego był i jest związany z eksploatacją surowców mineralnych. Występujące tu złoża węgla kamiennego rud cynku i ołowiu czy żelaza należą bądź należały do największych i najbogatszych w Europie. Eksploatacja tych surowców odbywała się pierwotnie sposobem odkrywkowym, przy pomocy sztolni lub płytkich szybików, a od około 200 lat poprzez głębokie szyby wgłębne. Takie sposoby gospodarowania doprowadziły do zmian i odkształceń w systemie przyrodniczym. Objawiają się one przede wszystkim deformacjami rzeźby, zniszczeniem flory i fauny oraz zanieczyszczeniem atmosfery, wód powierzchniowych i podziemnych, tak pod względem jakościowym, jak i ilościowym. Odkrywkowe sposoby eksploatacji kruszców głównie galmanu spowodowały powstanie wielu ciekawych form jak: doły, misy, wanny, rowy itp. Obszary takie charakteryzuje bardzo urozmaicona rzeźba terenu. Zaniechanie eksploatacji zaowocowało renaturalizacją tych terenów i zwiększeniem bioróżnorodności. Zaobserwowano spontaniczną sukcesję roślinności, pojawianie się wielu ciekawych gatunków zwierząt, co wiąże się z urozmaiceniem rzeźby terenu oraz dużą ilością małych zbiorników wodnych. Pojęcie krajobrazu wśród mieszkańców Śląska często wiąże się z takimi terminami jak hałdy, zwałowiska, wyrobiska, kamieniołomy, wały itp. Są to antropogeniczne formy powierzchni ziemi, które wrosły w pejzaż ziemi śląskiej i niewątpliwie stanowią o jej wyjątkowości. Wiele obiektów i obszarów związanych z górniczą eksploatacją zniknęło już lub bezpowrotnie zmieniło swój charakter. Pozostałe obszary często traktowane jako nieużytki, stanowią niewątpliwy walor pod względem historycznym, ale przede wszystkim jako ciekawe obiekty przyrodnicze charakteryzujące się bioróżnorodnością wyróżniającą miasta w skali regionu. Przykładami mogą tu być rezerwat Segiet czy użytek ekologiczny Żabie Doły. Miejscem takim są także tereny powyrobiskowe zwane Kocimi Górkami znajdujące się w Piekarach Śląskich. Waloryzacja przyrodnicza miasta wykazała występowanie na tym obszarze szeregu ciekawych form przyrody nieożywionej takich jak, wychodnie skalne, skarpy, liczne spękania i szczeliny oraz przyrody ożywionej roślin i zwierząt objętych ścisłą ochroną (Cempulik 1998). Celem artykułu jest przybliżenie walorów Kocich Górek mogących być podstawą do uznania tego obszaru za użytek ekologiczny. LOKALIZACJA OBIEKTU Badany teren znajduje się w zachodniej części miasta Piekary Śląskie na granicy z Radzionkowem. Geneza nazwy Kocie Górki prawdopodobnie wiąże się z ukształtowaniem terenu przybierającym tu postać lekko falistych pagórków. Na starych mapach niemieckich, od XIX w. pojawia się nazwa Katzenberg. Kocie Górki od północy i wschodu zamykają pola uprawne. Od południa graniczą ze strefą przemysłową miasta, obecnie intensywnie rozwijającą się. Zachodnią granicę obszaru stanowi granica z miastem Radzionków (rys. 1). Obszar Kocich Górek w całości znajduje się na terenie Garbu Tarnogórskiego, mającego w tym miejscu charakter łagodnych wzgórz (Kondracki 1998). Na opisywanym terenie południowe stoki garbu przechodzą w silnie antropogenicznie przeobrażone Obniżenie Szarleja Brynicy (Karaś-Brzozowska 1960). HISTORIA GÓRNICTWA W OKOLICACH KOCICH GÓREK Współczesny krajobraz Kocich Górek związany jest z wielowiekową tradycją eksploatacji rud cynku i ołowiu, żelaza oraz surowców budowlanych (wapieni i dolomitów triasowych). Eksploatacja złóż galeny na terenie Piekar Śląskich trwała nieprzerwanie od XII w. Istniały tu wyjątkowo dogodne warunki dla rozwoju górnictwa gdyż złoża występowały na bardzo małej głębokości (Majorczyk 1985). Szacuje się, że w XIV w. istniało tu około 700 szybików (Rechowicz 1969). Obszar zajęty przez pola górnicze obejmował południową i zachodnią część Piekar Śląskich. Największe z nich to: Scharlej, Wilhelmine, Jene, Otto, Nowa Helena i Cecylia (Żydek 1972). Obecnie wszystkie zakłady są nieczynne, a na ich terenie trwa rekultywacja lub intensywne przygotowania pod różne inwestycje. Istnieją jedynie nieliczne pozostałości górniczej przeszłości tego obszaru w postaci hałd i szybików. Górnictwo na terenie Kocich Górek zaczęło się rozwijać od XVIII w. Rudy wydobywano sposobem odkrywkowym, co doprowadziło do znacznych odkształceń powierzchni terenu, których ślady dotrwały do dnia dzisiejszego (fot. 1). Eksploatowano tzw. żelaziak brunatny, którego złoża sięgały do 8 m. Wiek XIX to okres
powstawania wielu kopalń i hut w rejonie tarnogórsko- bytomskim. Działalność swą rozpoczynają też zakłady, które wycisnęły znaczne piętno w krajobrazie Kocich Górek, a mianowicie kopalnia Katzenberg w Piekarach oraz huta Łazarza w Radzionkowie. Pierwsze wzmianki o kopalni Katzenberg (Kocia Góra) pochodzą z pierwszej połowy XIX w. (Majorczyk 1985, Rechowicz 1969, Żydek 1972). Działalność kopalni wiązała się z występującymi tu złożami rud cynku i ołowiu. Kopalnia była własnością rodu Donnesmarcków. Hutę Łazarza otwarto w 1884 r. Wybudowano wtedy przepust dla kolei wąskotorowej, przy pomocy, której wywożono z Huty odpady poprodukcyjne. Trasa kolei przebiegała przez Kocie Górki, jej długość wynosiła 1 km, a odgałęzienia o długości około 300 m przystosowane były do rozładowywania wagonów (Wrodarczyk 1999). Działalność huty doprowadziła do całkowitego zniszczenia zieleni na terenie Kocich Górek i dopiero zamknięcie zakładu umożliwiło powolną sukcesję roślinności. Na przełomie XIX i XX w. nad Kocimi Górkami przebiegała również linia kolejki linowej, którą dostarczano surowce z kopalni Matiasgrube do Huty Łazarza (Wrodarczyk 1999). Przez wiele lat na obszarze Kocich Górek eksploatowano również wapienie i dolomity dla pobliskich wapienników. Pozostałością tej działalności są niewielkie kamieniołomy. Gospodarcze wykorzystanie pola zakończyło się przed drugą wojną światową i od tej pory obszar ten nie podlega celowemu zagospodarowaniu. Dopiero w latach 60. XX w. przeprowadzono tu akcję zadrzewiania. Fot. 1. Charakterystyczny krajobraz Kocich Górek (A. Szczepańczyk) ANTROPOGENICZNE FORMY MORFOLOGICZNE JAKO WALOR PRZYRODNICZY Rzeźba Kocich Górek jest bardzo urozmaicona, występują tu liczne doły, warpie, przekopy, rowy, wanny, misy, pagórki, urwiska i przewieszki. Zanik działalności gospodarczej człowieka spowodował rozwój na tych terenach naturalnych procesów egzogenicznych, takich jak wietrzenie chemiczne i fizyczne, erozja (głównie związana z wodami opadowymi), ruchy masowe, jak spływanie, obsuwanie. Naruszenie górotworu w wyniku działalności górniczej doprowadziło do powstania licznych zagłębień, a także niewielkich szczelin w skałach węglanowych. W części południowej obszaru znajduje się duże zagłębienie w kształcie wanny (ściany urwiste dno płaskie). Zaobserwować tu można liczne stożki napływowe uformowane u podnóża ścian, pochodzące z
materiału naniesionego przez wody opadowe. W pobliżu opisywanej formy znajduje się szczelina szeroka na około 40 cm, głęboka na 2 m i długa na 7 m, pochodzenia najprawdopodobniej zapadliskowego. Liczne rowy, będące pozostałością szlaków transportowych, wykorzystywane są przez wody opadowe i przez nie głównie są rzeźbione. Stoki pokryte są najczęściej darnią, nielicznie rosną na nich brzozy brodawkowate. Natomiast szczytowe partie pagórków są spłaszczone i porośnięte gęstszymi skupiskami drzew. Deniwelacje terenu są dość duże i często przekraczają 10 m. Północna część obszaru ma nieco odmienną fizjonomię, także pod względem ukształtowania terenu. Znajdują się tu dwa głębokie nieckowate zagłębienia wypełnione piaskami plejstoceńskimi. Liczne wychodnie skalne zawierają zapis historii tego obszaru, odnaleźć w nich można skamieniałości oraz prześledzić etapy sedymentacji (fot. 2). Ciekawostką są pagórki usypane ze skały płonnej, zawierają one mnóstwo ciekawych skamieniałości charakterystycznych dla okresu triasowego jak liliowce, małże czy bioglify. Występują na tym obszarze bardzo liczne niewielkie zagłębienia o średnicy około 5 m. Kształt tych form zbliżony jest do koła. Zbocza są łagodne, w wielu miejscach na ich dnie występują małe stawy lub podmokły grunt. Są to ewapotranspiracyjne zagłębienia charakterystyczne dla obszarów powyrobiskowych. Pagórki mają tu mniejsze deniwelacje (nie przekraczające 4 m). W tym rejonie nie występują wychodnie skalne. Fot. 2. Wychodnie skalne na terenie Kocich Górek (A. Szczepańczyk)
WALORY PRZYRODY OŻYWIONEJ Cechą charakterystyczną opisywanego obszaru jest występowanie roślin ciepłolubnych, których zbiorowiska przybierają postać zdegradowanych, szczątkowych muraw kserotermicznych. Roślinność bogato reprezentowana jest przez następujące gatunki: bukowica zwyczajna Betonica officinalis, chaber drakiewnik Centaurea scabiosa, dzwonek jednostronny Campanula rapunculoides, posłanek pospolity Helianthemum ovatum, lepnica rozdęta Silene vulgaris, traganek szerokolistny Astragalus glycyphyllos, wilczomlecz sosnka Euphorbia cyparissias (Cempulik 1995). Ścisłą ochroną objęte są stanowiska dziewięćsiła bezłodygowego Carlina acaulis oraz goryczki krzyżowej Gentiana cruciata. W części środkowej i południowej badanego obszaru spore powierzchnie zajmują zadrzewienia z klonem zwyczajnym, brzozą brodawkowatą, olchą czarną, jaworem i dębem czerwonym. Rozległe obniżenie w tej części obszaru zamknięte urwistymi stokami zasiedlone jest przez rzadkiego, nienotowanego wcześniej na terenie Piekar Śląskich orlika pospolitego Aquilegia vulgaris (fot. 3). Pospolita jest tu ponadto roślina obcego pochodzenia - rozchodnik kaukaski Sedum spurium. Autor stwierdził tu także dwa stanowiska chronionego grzyba purchawicę olbrzymią Langermannia gigantea. Fot. 3. Orlik pospolity (Aquilegia vulgaris) (A. Szczepańczyk) Powierzchnię Kocich Górek przecina pośrodku droga. W jej pobliżu rosną topole balsamiczne nasadzone tu w latach 60. XX wieku. Część Kocich Górek położona na północ od drogi ma odmienną fizjonomię. Pagórkowaty teren porośnięty roślinami ciepłolubnymi urozmaicają liczne małe zbiorniki wodne. Są to miejsca rozrodu wielu gatunków płazów. Zbiorniki pokryte są rzęsą wodną i rdestnicą pływającą. Wokół nich rosną płaty szuwaru trzcinowego oraz pałki szerokolistnej. Z ciekawszych gatunków fauny należy wymienić występującego tu kumaka nizinnego. Odsłonięte stoki zamieszkują jaszczurki zwinka, żyworodna oraz rzekotka drzewna. Stwierdzono ponadto ropuchę szarą i zieloną oraz żaby moczarową, trawną i wodną. Pomiędzy pagórkami występuje wiele podtopień gruntu, które porastają głównie turzyce. Z fauny na uwagę poza wymienionymi płazami i gadami zasługują liczne ptaki min.: kwiczoł, pustułka, modraszka, piecuszek, łozówka, łyska, kokoszka, wilga. Ogółem na obszarze Kocich Górek stwierdzono 5 roślin objętych ochroną: kruszczyk szerokolistny Epipactis helleborine, dziewięćsił bezłodygowy Carlina acaulis, goryczka krzyżowa Gentiana cruciata, kalina koralowa Viburnum opulus, orlik pospolity Aquilegia vulgaris oraz rzadkiego grzyba purchawicę olbrzymią Langermannia gigantea.
PROPOZYCJA USTANOWIENIA UŻYTKU EKOLOGICZNEGO NA OBSZARZE KOCICH GÓREK Potrzeba ochrony przyrody na terenach o silnej antropopresji jest przedmiotem studiów i zainteresowania wielu organizacji. Obserwowane od kilkunastu lat znaczne polepszenie jakości środowiska przyrodniczego wiąże się między innymi z coraz większą świadomością ekologiczną społeczeństwa, czego przejawem są liczne monografie przyrodnicze wydawane przez śląskie miasta. Niestety, często działania te nie prowadzą do czynnej ochrony obszarów przyrodniczo cennych. Opisany w artykule teren Kocich Górek wyróżnia się pod względem przyrodniczym, tak w skali miasta jak i regionu. Zróżnicowanie form morfologicznych pochodzenia antropogenicznego poddanych obecnie działalności czynników naturalnych, występowanie licznych wychodni skał wapiennych oraz gatunków roślin i zwierząt chronionych to elementy, które powinny zadecydować o objęciu ochroną tego obszaru. Autor proponuje ustanowienie użytku ekologicznego Kocie Górki (rys. 2). Rys. 2. Granice proponowanego użytku ekologicznego Kocie Górki Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody, daje samorządom lokalnym, wiele narzędzi służących do propagowania i ochrony cennych obiektów przyrodniczych. Podstawową formą ochrony przyrody powinien stać się użytek ekologiczny, o którym artykuł 42. mówi: użytkami ekologicznymi są zasługujące na ochronę pozostałości ekosystemów mających znaczenie dla zachowania różnorodności biologicznej- naturalne zbiorniki wodne, śródpolne i śródleśne oczka wodne, kępy drzew i krzewów, bagna, torfowiska, wydmy, płaty nieużytkowanej roślinności, starorzecza, wychodnie skalne, skarpy, kamieńce, siedliska przyrodnicze oraz
stanowiska rzadkich lub chronionych gatunków roślin, zwierząt, grzybów, ich ostoje oraz miejsca rozmnażania lub miejsca sezonowego przebywania (Dz. U. 04.92.880 z dnia 30 kwietnia 2004r.). Przykładami obiektów chronionych na terenach poeksploatacyjnych, które dzięki swoim walorom przyrodniczym zostały objęte ochroną są min. rezerwaty przyrody Segiet w Bytomiu, Las Murckowski w Katowicach, stanowisko dokumentacyjne Kamieniołom Blachówka. Nieodległe Podziemia Tarnogórsko- Bytomskie związane również z górniczą tradycją zostały objęte programem Natura 2000. Na terenie przyległego Radzionkowa podobnie jak w Piekarach Śląskich nie ma obecnie obszarów chronionych. Ustanowienie użytku ekologicznego Kocie Górki mogłoby stanowić początek szerszego programu ochrony przyrody na terenie sąsiadujących miast i utworzenie sieci obszarów chronionych. Taka sytuacja przyczyniłaby się z pewnością do skuteczniejszego zachowania i ochrony bioróżnorodności. Obecnie niepokojące jest zmniejszanie się ilości stawów w tym rejonie, co w znacznym stopniu może zubożyć środowisko. Niebezpieczeństwo stanowią również dzikie wysypiska śmieci oraz rozbudowa zakładów mięsnych i bazy paliw w pobliskim Radzionkowie. Szybka reakcja na te negatywne zjawiska mogłaby zahamować degradacje Kocich Górek LITERATURA Cempulik P. 1998. Przyroda na Górnym Śląsku. Jak zachować jej najcenniejsze wartości. Piekary Śląskie. Wydawnictwo Kubajak, Krzeszowice. Cempulik P. 1995. Waloryzacja przyrodnicza Piekar Śląskich. Maszynopis w Wydziale Ekologii i Rolnictwa Urzędu Miejskiego w Piekarach Śląskich, Piekary Śląskie. Karaś-Brzozowska C. 1960. Charakterystyka geomorfologiczna Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego, (red. M. Kimaszewski). Wyd. PAN- komitet do spraw GOP t. 37, Warszawa. Kondracki J. 1998. Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa: 243-247 Majorczyk R. 1985. Historia górnictwa kruszcowego kruszcowego rejonie Bytomia, Piekary Śląskie. Mapa topograficzna 1:10000 Bytom- Radzionków M-34-50-D-d-1. Wyd. GGK, Warszawa 1994. Mapa topograficzna 1:50000, ark. M-34-50-D Bytom. Wyd. GGK, Warszawa 1997. Rechowicz H. 1969: Tarnowskie Góry- zarys rozwoju powiatu. Śląski Instytut Wydawniczy, Katowice. Ustawa o ochronie przyrody z 16 kwietnia 2004 (Dz.U.04.92.880 z dnia 30 kwietnia 2004r.) Wrodarczyk R. 1999. Kocie Górki. Radzianczanin nr. 6. Żydek K. 1972. Od Pecare do Piekar Śląskich. Opowieść o dziejach Piekar Śląskich. Komitet obchodów 900- lecia Piekar Śląskich, Piekary Śląskie