Cementownia Firley w Rejowcu.

Cementownia Firley w Rejowcu. (Część A) Copyright 2017 Zdzisław Kalinowski (Opracowano na podstawie między innymi różnych stron Internetowych, Projekt Cementowni "Firlej" w Rejowcu, pow. chełmski 1921 1926. Sygnatura dawna 620. Archiwum Państwowe w Lublinie, fotografii i opracowania napisanego przez Andrzeja Słowickiego w kwietnju 2015r. oraz innych.) 18 grudnia 1910 r. 1

Widok na panoramę cementowni Firley w Rejowcu i osiedle robotnicze ze wzgórza rozdzielni prądu. W 1878 r. część dóbr ziemskich nabyło Towarzystwo Nadwiślańskiej Kolei Żelaznej i w latach 1879-90 przeprowadzona została tędy linia kolejowa i zbudowana stacja, 13 lutego 1911 r. 3

Mieczysław Morawski, właściciel gruntów w dobrach Polesie w Starostwie Chełmskim, sprzedał na rzecz spółki akcyjnej Firley 150 mórg ziemi. Plan budowy zakładu opracowano w 1911 roku na zlecenie Towarzystwa "Morawin. Realizację projektu pokrzyżowała I wojna światowa. 4

18 października 1912 r. 5

25 października 1912 r. 6

08 czerwca 1913 r.. 7

W 1913 roku Stajnem i znajdującymi się w jego okolicach zasobami marglu zainteresowali się warszawscy przemysłowcy, właściciele cementowni Firley" pod Lublinem. Zawarli oni umowę z właścicielem dóbr Stajne Mieczysławem Morawskim kupując od niego 150 mórg ziemi położonej po obu stronach toru kolejowego. Pod koniec 1913 r. Pierwsza wojna światowa przeszkodziła w wykonaniu planowanej budowy. Zdewaluowany przez wojenną inflację kapitał spółki uniemożliwiał dalsze pro- wadzenie budowy fabryki, mimo zamówionych - i częściowo już przez firmę "F. L. Smidch" w Kopenhadze dostarczonych urządzeń i maszyn. Po zakończeniu wojny przystąpiono do kontynuacji budowy fabryki. Duża była w tym zasługa Polaka, dr Kutena, który uzyskał środki finansowe na dalszą budowę i z:1jął się jej organizacją. W szybkim tempie następowały dalsze prace, jak sporządzenie dokumentacji terenu, opracowanie planu fabryki oraz zakup maszyn i urządzeń duńskiej firmy FL Smidth. 1 W roku 1914 Towarzystwo Akcyjne Lubelskiej Fabryki Portland - Cement Firlej, bazując na miejscowych pokładach margla, rozpoczęło budowę cementowni. Rozpoczęto ją w Morawinie koło Rejowca. W roku 1914 Towarzystwo Akcyjne Lubelskiej Fabryki Portland - Cement,,Firlej", bazując na miejscowych pokładach margla, rozpoczęło budowę cementowni. Inwestycja została ukończona w roku 1924, kiedy uruchomione zostały dwa piece obrotowe o mocy produkcyjnej 120 tys. ton rocznie Działania wojenne i ucieczka wojsk rosyjskich w połowie 1915 roku przerwały budowę. Znaczna część wyposażenia cementowni została wywieziona w głąb Rosji a pozostała zniszczona przez wojska rosyjskie 11 sierpnia 1915 roku, do Rejowca wkroczyli Austriacy 1 Rola firmy FLSmidth w modernizacji fabryk cementu na terytorium Polski od początku XX wieku do wybuchu pierwszej wojny światowej została omówiona w artykule. Cementownia "Szczakowa" była pierwszą fabryka, w której firma FLSmidth przeprowadziła wszechstronną modernizację. Pierwszy piec obrotowy został zainstalowany przez firmę FLSmidth w roku 1905, wraz z młynami kulowymi do węgla i klinkieru. Sukces FLSmidth związany z modernizacją "Szczakowej" stał się początkiem owocnej współpracy tej firmy praktycznie z wszystkimi cementowniami na ziemiach polskich. Były to, jako, pierwsze fabryki "Wołyń" i "Wysoka" w 1909, a także Grodziec" i "Bonarka" w 1910, a za nimi nastąpiły dalsze. Dużą modernizacje przeprowadziła firma FLSmidth w cementowni "Goleszów", dostarczając trzy piece na metodę suchą, a także suszarnie, młyny kulowe i inne urządzenia uzupełniające. Kolejno do dwóch cementowni, a mianowicie do "Górki" w 1912 i do fabryki "Saturn" w 1929 firma FLSmidth dostarczyła maszyny i wykonała projekty, budując te zakłady "pod klucz". Cementownia "Saturn" uchodziła za jedną z najnowocześniejszych w Europie. Praktycznie wszystkie cementownie na terytorium Polski zostały modernizowane przy zastosowaniu maszyn firmy FLSmidth, jak na przykład piece obrotowe z chłodnikami planetarnymi Unax, Młyny Unidan, pierwsze w Polsce susząco-mielące młyny do węgla i wiele innych maszyn. Wystarczy wspomnieć, że na ogólną liczbę 38 pieców obrotowych, 30 pochodziło z dostaw firmy FLSmidth. Wśród tych ostatnich był jeden z największych pieców w Europie, piec nr 6 w cementowni "Szczakowa". 9

Zniszczone tory kolejowe w czasie I wojny światowej koło Rejowca. Okupant kierując się względami strategicznymi przystąpił do budowy nowej linii kolejowej z Rejowca do Rawy Ruskiej umożliwiającej komunikację na trasie Lublin-Lwów. Oddano ją do użytku w połowie 1918 roku. Po I wojnie światowej spółka akcyjna Firley" podjęła na nowo zamysł budowy cementowni na gruntach Stajnego. Dyrekcja Robót Publicznych w Lublinie zatwierdziła w listopadzie 1921 roku projekt na budowę cementowni. Prace budowlane nadzorował inż.. mech. Stanisław Pręczkowski, finansowo wspomagał przemysłowiec żydowski - Wiktor Kuren. Budowa postępowała bardzo szybko. W 1921 r. około trzydziestoosobowa grupa internowanych żołnierzy Armii URL (w tym kilku aktorów teatru ukraińskiego z Aleksandrem Szczerbaniem (1898-1984)) osiedlił się Rejowcu k. Chełma do czasu urządzenia się w pracy przy budowie Cementowni Firley w tym gen. Dmytro Żupinas (Żupinadze) (24 V 1892 26 VIII 1968). Zainstalowano wówczas nowoczesne i wydajne maszyny i urządzenia, wybudowano własną siłownię, budynki administracyjne i mieszkalne. Pierwsze tony cementu w tej fabryce wyprodukowano w 1924 roku. 01 lipca 1924 r. 10

Cementownia "Firley" uchodziła wówczas za zakład bardzo nowoczesny, wyposażony w bardzo nowoczesne maszyny i urządzenia, własną siłownię itd. Podstawowym surowcem do produkcji były miejscowe margle, które jednak z uwagi na niską zawartość wapnia, musiały być uzupełniane kredą, sprowadzaną początkowo z Maciejowic k/kowla, a następnie z kopalni kredy w Chełmie. Wyprodukowanym cementem wypełniano beczki o pojemności 180 kilogramów każda, które następnie ładowano do wagonów kolejowych i wysyłano do odbiorców. Beczki były opakowaniem zwrotnym. W praktyce było to bardzo niewygodne i kłopotliwe. W późniejszym okresie zainstalowano pakowaczkę cementu typu "Bates", którą mechanicznie ładowano cement do toreb papierowych. Ten sposób ładowania uprościł i przyspieszył załadunek cementu, a co najważniejsze ulżył w pracy ludziom. Opakowanie nie wymagało już zwrotu, było tanie, co spowodowało obniżkę ceny cementu. Spółka akcyjna "Firley" zainteresowała się marglami zalęgającymi w okolice Rejowca i postanowiła korzystając z dogodnego rozmieszczenia złóż surowcowych (margiel w Rejowcu, kreda w Chełmie) zbudować nowoczesną fabrykę cementu portlandzkiego z piecami obrotowymi, pracującą metodą mokrą. Cement,,Firlej", bazując na miejscowych pokładach margla. Rozpoczęto budowę cementowni. Inwestycja została ukończona w roku 1924, kiedy uruchomione zostały dwa piece obrotowe o mocy produkcyjnej 120 tys. ton rocznie Spółka oprócz fabryki w Rejowcu była właścicielem Cementowni Górka w Sierszy i Wejherowo koło Gdańska. Po uruchomieniu, cementownia produkowała 250 ton klinkieru na dobę, kiedy to dokonano ulepszeń podwyższając dobową zdolność pieców do 280 ton. Jako surowca do produkcji klinkieru używano margli z miejscowej kopalni, uzupełniając je w razie potrzeby kredą pochodzącą z Maciejowa k/kowla, a od ok. 1926 r. kredą wydobywaną na Kredowej Górze w Wolwinowie k/chełma. Urobek surowców odbywał się ręcznie, a transport za pomocą zaprzęgów konnych. Po rozdrobnieniu i rozszlamowaniu, surowiec kierowano do 2 pieców obrotowych, opalanych pyłem węglowym. Wypalony klinkier po ochłodzeniu składano do zadaszonej hali. Klinkier przemielano na cement w 2 młynach kulowych o wydajności 200 ton na dobę. Cement był transportowany w drewnianych beczkach, które stanowiły opakowanie zwrotne. Od 1931 roku po zainstalowaniu automatycznej, 3-wentylowej pakowaczki typu Bates wycofano z obrotu beczki na rzecz 50 kilogramowych worków papierowych, łatwiejszych w użyciu i niepodlegających zwrotowi. Fabryka rozpoczęła działalność pod oficjalną nazwą: Lubelskie Fabryki Portland Cementu S.A. Firley w czerwcu 1924 roku. 11

Pełna nazwa zakładu cementowego. Galeria dawnych fotografii - Kronika Cementowni,, Firley,, 12

Fabryka cementu "Firley" w Rejowcu. Hala pieców rotacyjnych. 21

Ładowanie kredy na wagoniki 23

Pozyskiwaniem margla do produkcji cementu w fabryce Firley w Rejowcu. 24

Cementownia w Rejowcu od strony kopalni margla. 25

Wjazd wagoników do kopalni margla. 26

Kopalnia margla. Widoczne wagoniki i lokomotywę. 27

Podjazd na wagoniki margla i wagony. 28

Piece kotłowni zakładowej. 29

Maszynownia naprawcza zakładu. 30

Kuźnia zakładowa. 31

Widok na rampę zakładową. Strona zachodnia. Dokładna data uruchomienia zakładu nie jest znana. Przypuszcza się, że nastąpiło to w miesiącach czerwiec-sierpień). Wszystko wskazuje na to, ze uroczyste otwarcie nastąpiło dnia 26 06 1925r. Cementownia "Firley" uchodziła wówczas za zakład bardzo nowoczesny. W końcu roku wyprodukowała pierwsze tony cementu. Inwestycja została ukończona w roku 1924, kiedy uruchomione zostały dwa piece obrotowe o mocy produkcyjnej 120 tys. ton rocznie. Zakład oddano do użytku 1924 roku. Jak na tamte czasy zakład wyposażono w nowoczesne maszyny (firmy F.L. Schmidt) i nowoczesną linię technologiczną. Dopiero w roku 1925 r. uruchomiona została cementownia "Firley" w Rejowcu o wydajności 120 tys. ton cementu rocznie. Pierwszym dyrektorem był inż. Borman, jego zastępcą został inz. Stanisław Pręczkowski (od początku, jako kierownik budowy zakładu. 32

31 maja 1925 r. 33

04 czerwca 1925 r. 34

Artykuł między innymi o inż. Stanisławie Pręczkowskim dyrektorze budowy cementowni Firley w Rejowcu Głos Lubelski Pismo Codzienne z poniedziałku dnia 13 lipca 1925r.Nr 190.Str 4 Rok XII. 35

13 lipca 1925 r. 36

18 września 1925r. 38

W roku 1926 powołano w rejowieckiej cementowni oddział Związku Zawodowego Robotników Przemysłu Chemicznego. Rejowiec, 15 lipca 1926 r. cementownia FIRLEY w Rejowcu otrzymała z Brazylii zamówienie na 3, 000 ton cementu. Charakterystyczne jest, iż należność pokryto z góry gotówką w kwocie 50,000 dolarów. FIRLEY jest zdolny do konkurencji ze względu na uruchomione w 1925 r najnowocześniejsze instalacje produkcyjne. Ogłoszenie z 1925 roku. 18 września 1926r. 39

W maju 1926 został aresztowany za udział w strajku w cementowni w Rejowcu i osadzony w więzieniu w Chełmie.Stanisław Gębala. Widok ogólny na zakład cementowy Firley w Rejowcu. 40

Na potrzeby zakładu wybudowano osiedla mieszkaniowe: - Zaparkanie - dla członków zarządu i pracowników umysłowych Domy Zarządu fabryki Cementowni Firley w Rejowcu. - Morawinek dla pracowników wykwalifikowanych firmy (Najprawdopodobniej nazwę przyjęto od nazwiska dawnego właściciela gruntu, na którym powstało - Morawskiego.) - powstaje też grupa baraków w niewielkiej odległości od zakładu. 41

09 lipca 1929r. 42

Miejscowy margiel był podstawowym surowcem do produkcji cementu. Uzupełniano go niedużą ilością kredy, którą sprowadzano początkowo aż spod Kowla, a później z Chełma. Załogę fabryki liczącą 300 osób stanowili specjaliści sprowadzeni z różnych stron kraju oraz niewykwalifikowani robotnicy werbowani z okolicznych wsi. Pracę otrzymali też żołnierze Atamana Symona Petlury. Znaczący ślad w kierowaniu i losach fabryki zaznaczył dyrektor Henryk Riidiger. Kryzys z 1931-1934 roku pogorszył opłacalność produkcji. Sytuację finansową cementowni starano się ratować częstymi przestojami, zmniejszeniem zatrudnienia i ograniczaniem produkcji cementu. Znacznie wzrosło bezrobocie. W drugiej połowie 1934 roku cementownia wznowiła produkcję ciągłą. Na potwierdzenie, że pracował Jan Sztaba w cementowni przytoczę następujące fakty: - w czasopiśmie Technik Lubelski z 1931r można wyczytać: w publikowanej liście członków Stowarzyszenia Techników woj. lubelskiego w Lublinie na rok, 1931 iż przy członkach zamiejscowych ze Zjednoczone Fabryki Portland.Cementu "Firlej" S.A. pod pozycjami: 124 występuje Rudiger Henryk 2 Rejowiec Cementownia Firley i 128. Sztaba Jan. W tej samej publikacji zawarta jest informacja o zbiórce na fundusz lokalny trzecia lista składek zadeklarowanych na fundusz lokalny Stowarzyszenia Techników. Na piątym miejscu widnieje Jan Sztaba z Rejowca deklarując składki po 25 zł. Oprócz pracy zawodowej w cementowni Firley był bardzo zaangażowany w działalność samorządową na rzecz gminy Rejowiec 3. Przez szereg lat pracował społecznie, jako: - Członek Rady Gminy w Rejowcu powołany w dniu 29.12.1933r, - Gminna Komisja Rewizyjna powołany w dniu 13.02.1934r, - Członek Rady Gminy w Rejowcu powołany w dniu 21.01.1939r Zachowane materiały z działalności wspomnianych ciał samorządowych wyraźnie wskazują, jaki zakład przemysłowy i rejon gminy Jan Sztaba reprezentował. Być może z tych faktów ktoś wyciągnął błędny wniosek, że był dyrektorem w Cukrowni. 2 Dyrektor cementowni Firley w Rejowcu. (Morawinek) 3 Zasięg terytorialny gminy Rejowiec obejmował teren, na którym zamieszkiwał i pracował Jan Sztaba. 44

Pod koniec lat 20-tych XX w. bardzo silnie związany z organizacją PW i WF. Wkrótce dostrzeżono jego zaangażowanie. W 1931 roku został wybrany do zarządu Koła Gminnego PW i WF w Rejowcu. Zarządzie był oprócz niego miedzy innymi: Bolesław Rossa, Stefan Szkolnik, Wacław Cegłowski, Józef Kostrzewa, Szymon Dubiel, Feliks Turewicz, Bolesław Rusin, Stanisław Tola, Tadeusz Imbor, Ignacy Warda Jan Karło.. Przeszedł do konspiracji. Przed aresztowaniem związany był z por. Ludwikiem Połys ps. Michał z Chełma, który był założycielem w początkowej fazie na tym terenie organizacji niepodległościowej Służba Zwycięstwu Polski a następnie z ZWZ. 4 W niedługim czasie zostaje aresztowany przez Gestapo za swoją aktywność poza zawodową. Jedno z pomieszczeń biurowych. 4 Wspominałem między innymi o tym na swojej stronie internetowej w dniu 01.08.2009r 45

27 pażdziernika 1933r. 46

18 lutego 1934 r. 12 lutego 1935 r. 48

Warszawa styczeń 1938r. Dokument z wydanej obligacji. Zjednoczone Fabryki Portland-Cementu "FIRLEY" S.A. w Warszawie. Akcja zbiorowa (5 akcji) łącznie na 500 złotych. Warszawa 1938r. Początkowo nazwa Firley odnosiła się do Lubelskiej 52

Fabryki Portland-Cementu (Cementownia Rejowiec), a następnie (po połączeniu) także do "Cementowni "Górka" w Sierszy i "Ogrodzieniec". Produkcja cementu, płytek oraz piece wapienne w Sierszy. Spółka notowana przed wojna także na giełdzie w Brukseli. Druk Polskiej Wytwórni Papierów Wartościowych S.A. na papierze ze znakiem wodnym. Zjednoczone Fabryki Portland-Cementu "FIRLEY" S.A. w Warszawie. Akcja zbiorowa (5 akcji) łącznie na 500 złotych. Warszawa 1938r. Początkowo nazwa Firley odnosiła się do Lubelskiej Fabryki Portland- Cementu (Cementownia Rejowiec), a następnie (po połączeniu) także do "Cementowni "Górka" w Sierszy i "Ogrodzieniec". Produkcja cementu, płytek oraz piece wapienne w Sierszy. Spółka notowana przed wojna także na giełdzie w Brukseli. Druk Polskiej Wytwórni Papierów Wartościowych S.A. na papierze ze znakami wodnymi. 06 czerwca 1939 r 53

W czasie działań wojennych we wrześniu 1939 roku zakład nie poniósł poważnych strat, pozwoliło to w październiku1939 roku okupacyjnym władzom niemieckich przejąć cementownię i w krótkim czasie podjąć produkcję. Cementownia Firley występuje pod nową nazwą w kwietniu 1940 r. zakład przeszedł pod niemiecki zarząd spółki Ostdeursche Chemische Werke Gesellschaft mit beschrankter Haftung (Wschodnioniemiecka Chemiczna Fabryka Akcyjna z ograniczoną odpowiedzialnością). Po klęsce wrześniowej 1939 roku, na skutek działań wojennych fabryka dostała się w ręce okupanta. W kwietniu 1940 roku Niemcy oficjalnie przejęli fabrykę, włączając ją pod zarząd Ostdeursche Chemische Werke Gesellschaft mit beschrankter Haftung (Wschodnioniemiecka Chemiczna Fabryka Akcyjna z ograniczoną odpowiedzialnością). 05 grudnia 1940 r. 55

18-19 maja 1941 r. Okres okupacji to ciągłe zabiegi okupanta o maksymalne wykorzystanie mocy produkcyjnych fabryki. Wykonywano jedynie remonty niezbędne dla utrzymania bieżącej produkcji. Po rabunkowej eksploatacji fabryki, w 1944r oku, hitlerowcy opuszczając w pośpiechu Rejowiec, zdemontowali bardziej wartościowe i możliwe do transportu maszyny i urządzenia, unieruchamiając produkcję W roku 1943 produkcja cementu została wstrzymana. Niemcy opuszczając zakład na początku lipca zdemontowali większość maszyn i urządzeń, wysyłając je transportami kolejowymi na tereny III Rzeszy. (c.d.n.) 57

Dokumentacja z początków istnienia Cementowni Firley w Rejowcu. 58

Projekt szopy i remizy parowozowej w cementowni Firley w Rejowcu pow. chełmski. 83