Ślady działalności m isyjnej św. M etodego na ziem iach polskich

Abp Sawa (Hrycuniak)* Białystok Ślady działalności m isyjnej św. M etodego na ziem iach polskich Historiografia polska wyraźnie świadczy, iż zagadnienie misji cyrylo-metodiańskiej wśród Wiślan i Polan było i jest problemem aktualnym. Wokół problemu misji św. Metodego na ziemiach polskich rozwinęła się ożywiona dyskusja i ukazało się wiele prac na ten temat. Jedne z nich bronią istnienia obrządku słowiańskiego w Polsce, a inne kwestionują. Zmarły prof. Jerzy Klinger tak pisał na ten temat: określenie roli obrządku słowiańskiego w całokształcie dziejów chrześcijaństwa polskiego wchodzi głęboko w pokłady uczuciowe polskiej świadomości religijnej, wywołując takie czy inne reakcje. W efekcie czego posiadamy nieliczne prace odcinające się od emocjonalnych przyjętych stereotypów 1. Nie zamierzamy omówić całości literatury poświęconej misji świętych Cyryla i Metodego i jej odbicia na ziemiach polskich. Chcemy ograniczyć się tylko do tej, która konsekwentnie uznaje istnienie zależności między działalnością dwóch Świętych a obrządkiem słowiańskim w Polsce w IX-XI w. Świętych Cyryla i Metodego Apostołami wszystkich Słowian po raz pierwszy nazwał Maciej Miechowita2. Gruntowne opracowanie poświęcone działalności świętych Cyryla i Metodego wyszło spod pióra Karola Potkańskiego3. Wielką entuzjastką obrządku słowiańskiego w Polsce jest Karolina Lanckorońska4. W swych pracach poświęconych obrządkowi słowiańskiemu Abp Sawa (Michał Hrycuniak), ur. 1938 r. w Śniatyczach, prof. dr hab. (doktorat teol. praw. uzyskał na Wydziale Teologii Prawosławnej w Belgradzie), kierownik Sekcji Teologii Prawosławnej oraz długoletni prorektor Chrześcijańskiej Akademii Teologicznej w Warszawie, kierownik Katredry Teologii Dogmatycznej i Moralnej (tamże); ordynariusz diecezji białostocko-gdańskiej Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego. 1 Nurt słowiański w początkach chrześcijaństwa polskiego. Rocznik Teologiczny ChAT 9:1967 s. 33. 2 Chronica Polonorum. Cracovia 1592 s. XV. 3 Konstantyn i Metodyusz. Kraków 1905. 4 Studies on the Roman Slavonio Rite in Poland. Roma 1961. Orientalia Christiana Analecta 161; zob. teżt. Lehr-Spławiński. Nowa faza dyskusji o zaganieniu liturgii w dawnej Polsce. Nasza Przeszłość 7:1958 s. 235-263; W. Dziewulski. Próba regeneracji teorii o obrządku słowiańskim w Polsce. Kwartalnik Historyczny 72:1965 s. 39-46.

134 A bp Sawa (Hrycuniak) porusza ona szereg istotnych problemów wskazujących na obecność misji św. Metodego i jego uczniów na ziemiach dzisiejszej Polski. Lanckorońska po raz pierwszy konsekwentnie włączyła problem obrządku słowiańskiego do kontrowersyjnego obrazu początków chrześcijaństwa polskiego i związanych z tym wydarzeń politycznych. Opracowania Lanckorońskiej doczekały się ostrej polemiki, podobnie jak wcześniej XIX-wieczne prace potwierdzające istnienie obrządku słowiańskiego w Polsce stały się obiektem reprymendy W. Abrahama5 i W. Szczęśniaka6. Dla pełności obrazu należy dodać, że jeszcze większą dyskusję wywołała praca Lanckorońskiej na temat sporu Bolesława Śmiałego i św. Stanisława7. Sprawa pozostałości po misji św. Cyryla i Metodego stała się tematem licznych analiz w historiografii polskiej i europejskiej w ciągu ostatnich trzydziestu lat. Ożywienie zainteresowań literaturą słowiańską wynikało z opracowania nie znanych dotąd źródeł oraz nowych badań archeologicznych. Przekonywającą analizę istnienia obrządku słowiańskiego w Polsce w IX - XIII w. przedstawił ks. Jerzy Klinger. Jego praca Nurt słowiański w początkach chrześcijaństwa polskiego jest podsumowaniem wyników badań nad śladami misji św. Metodego. Na podstawie prac polskich historyków J. Klinger ujmuje początkowe dzieje chrześcijaństwa w Polsce w sposób odmienny aniżeli dotychczasowa literatura historyczna, ukazując szereg nowych koncepcji. J. Klinger stwierdza między innymi, że polskie chrześcijaństwo ma znacznie bogatsze źródła niż jedna tradycja kulturalno-kościelna, jaką stanowił obrządek łaciński. Przemilczenie istnienia tego drugiego, a może i trzeciego źródła, którymi był obrządek metodiański lub nawet obrządek bizantyjski w swej czystej postaci również sporadycznie występujący na naszych ziemiach, bynajmniej nie przyczyniło się do wzbogacenia kultury polskiej, lecz raczej do jej zubożenia 8. 1. W poszukiw aniu śladów O ile dotychczasowe prace przedstawiały istnienie obrządku słowiańskiego na ziemiach na północ od Karpat w sposób hipotetyczny, o tyle najnowsze badania stwierdzają, że w państwie Piastów istniała obok liturgii w 5 Organizacja Kościoła w Polsce do połow y X II w. Poznań 1962. 6 Obrządek słowiański w Polsce pierwotnej. Warszawa 1904. 7 W sprawie sporu między Bolesłwem Śmiałym a iw. Stanisławem. W: Teki historyczne. T. 9. Londyn 1958 s. 1-15. Z polemiką wobec Autorki artykułu wystąpił T. Grudziński. Nowa hipoteza o konflikcie Bolesława Śmiałego z biskupem Stanisławem. Kwartalnik Historyczny 56:1959 s. 1208 n. 8 Nurt słowiański w początkach chrześcijaństwa polskiego. W: Tenże. O istocie Prawosławia. Wybór pism. Warszawa 1985 s. 410. Artykuł J. Klingera zamieszczony w wyborze jego pism z r. 1985 niewiele się różni od artykułu zamieszczonego w r. 1967 w Roczniku Teologicznym ChAT (zob. przypis nr 1).

Ślady działalności misyjnej św. Metodego. 135 języku łacińskim również liturgia w języku słowiańskim, dowodzą też bujnego rozkwitu tej ostatniej oraz tego, że jedna metropolia, o której jest mowa w Kronice Galla, musiała być metropolią słowiańską z siedzibą w Sandomierzu. Obok niej miały istnieć i inne biskupstwa słowiańskie 9. Wydaje się uzasadnione przekonanie, że podczas drugiej misji św. Metodego (IX w.) obrządek słowiański przekroczył granice Karpat na północy. Według ocen czeskiego historyka Josefa Vaśicy liturgia metodiańska w języku słowiańskim była odprawiana na Morawach i Czechach, a w IX i X w. przeszła do Bułgarii, Macedonii i Chorwacji, objęła ziemie Wiślan i Polan10. Tę samą myśl rozwija ks. Józef Umiński dodając, że liturgia słowiańska przeszła nawet na Ruś11. Według badań wielu historyków polskich losy południowej części Polski były historycznie związane z obszarem czesko-morawskim na okres 125 lat, co znacząco wpłynęło na przemiany ustrojowe, jakie w tym czasie dokonywały się u Słowian zachodnich dzięki przejściu ich do formy bytu państwowego12. H. Łowmiański uważa, że początki państwowości polskiej na ziemiach południowych należy rozpatrywać w kontekście ekspansji morawsko-czeskiej13. Proces tworzenia się organizacji państwowej w kraju Wiślan, znany z Żywotu Metodego, według K. Potkańskiego rozpoczął się od połowy VIII w., ale został przerwany inwazją morawską14. Na podstawie wzmianki z Żywotu Metodego wynika, że pierwszy chrzest zbiorowy w państwie Wiślan dokonany został jeszcze za życia Świętego, tzn. przed r. 885. Był zaś w nim także dar proroczy, tak że spełniało się wiele przepowiedni jego, z których jedną lub dwie opowiemy. Książę pogański, silny bardzo, siedzący na Wiśle, urągał wiele chrześcijanom i krzywdy im wyrządzał. Posławszy zaś do niego kazał mu powiedzieć [Metody]: Dobrze [będzie] dla ciebie, synu, ochrzcić się z własnej woli na swojej ziemi, abyś nie był przymusem ochrzczony w niewoli na ziemi cudzej; i będziesz mnie wspominał. Tak też się stało 15. Państwo Wiślan stwarzało dogodne warunki do chrystianizacji. Posiadało: 1) stosunkowo gęste zaludnienie i zaawansowane stosunki gospodarcze, a zapewne i wykrystalizowane stosunki społeczne; 2) Kraków był ośrodkiem politycznym, przygotowanym do podjęcia nowych inicjatyw; 3) posiadało gotowy model morawskiej organizacji państwowej; 4) miało dość korzystne warunki polityczne, wolne od presji frankońskiej. 9 Zob. Historia Kościoła w Polsce. T. 2. Poznań-Warszawa 1974 s. 19. 10 Slovanskd liturgie sv. Petra. Byzantinoslavica 8:1939-1946 s. 12-13. 11 Obrządek słowiański w Polsce w IX - X wiekach i zagadnienie drugiej metropolii w czasach Bolesława Chrobrego. Roczniki Humanistyczne KUL 4:1953 z. 4 s. 3-5. 12 A. Gieysztor. Ukształtowanie się państwa polskiego od połow y IX do końca X wieku. W: Historia Polski. Warszawa 1957 s. 156. 13 Początki Polski. T. 4. Warszawa 1970 s. 446. 14 Por. ŻM XI 1-3. 15 Tamże. Zob. też KM118 n.

136 A bp Sawa (Hrycuniak) Intensywna chrystianizacja rozpoczyna się z przybyciem św. Metodego na Morawy, tym razem z więzienia. Od 873 r. zaszły poważne zmiany w życiu kościelnym i politycznym Moraw, o czym wspomina Żywot Metodego. Od tego dnia zaczęła się rozrastać nauka Boża po wszystkich grodach i poganie zaczęli wierzyć w Boga prawdziwego porzucając swe błędy. Tym bardziej państwo morawskie zaczęło rozszerzać swoje granice na wszystkie strony i wrogów swoich zwyciężać pomyślnie, jak to i oni ciągle opowiadają 16. W 875 r. następuje pierwsza wyprawa Świętopełka na Wiślan i na ich księcia, który urągał wiele chrześcijanom i krzywdy im wyrządzał. W ślad za ekspansją morawską na ziemie polskie szła akcja chrystianizacyjna17. Przyjmując fragment z Żywotu Metodego o przyjęciu chrztu przez księcia Wiślan w IX w. za w pełni wiarogodny, można zrekonstruować zasięg oddziaływania misji św. Metodego i jego uczniów. Panowanie Świętopełka w państwie Wiślan i w obu częściach Śląska znajduje dość wyraźne udokumentowanie dzięki zachowaniu bezpośrednich wskazówek źródłowych18. Należy przypuszczać, że pierwsze biskupstwo krakowskie miało znaczny zasięg i obejmowało szereg terytoriów plemiennych. W granicach tego biskupstwa znalazła się cała Polska południowa: księstwo Wiślan, Śląsk i ziemia Lędzian. Przegrana walka księcia Wiślan z państwem morawskim skłoniły przeciwnika Świętopełka do zmiany stanowiska wobec prób misyjnych św. Metodego na jego ziemiach. Uporządkowanie kwestii religijnej stało się koniecznością wobec oparcia dalszej działalności organizacyjno-państwowej na związku z ośrodkiem morawskim. W ten sposób Kraków stanowił samodzielną część składową systemu Państwa Wielkomorawskiego. Pierwsza misja chrystianizacyjna nie wywarła istotnych zmian, skoro Konstantyn Porfirogenet określa kraj Chorwatów (Małopolskę) w połowie X w. jako kraj pogański, chociaż o istnieniu tam obrządku metodiańskiego świadczą niektóre źródła archeologiczne19. Listy biskupów niemieckich do papieża Jana IX z r. 900 sugerują, że na ziemiach polskich istniało biskupstwo20. Katalogi biskupów krakowskich wymieniają pierwszego biskupa o imieniu Prochor21. Pierwszy biskup, jak z powyższego wynika, miał imię o brzmieniu słowiańskim. Drugi z wymienionych tam biskupów nosił imię łacińskie - Prokulf22. Można sądzić, że pierwsze biskupstwo krakowskie powstało jeszcze za życia św. Metodego, a po I6Łowmiański, jw. s. 475. 17 K. Potkański. Kraków przed Piastami. Rocznik Krakowski 1898 s. 270. lsłowmiański, jw. s. 478-479. 19 Tamże s. 491. 20 Zob. J. Widaj ewicz. Państwo Wiślan. Kraków 1949 s. 55 n. 21 Katalog biskupów krakowskich opracował Kętrzyński. Zob. MPH III. Warszawa 1971 s. 313 n. 22 J. Widajewicz. Prohor i Prokulf najdawniejsi biskupi krakowscy. Nasza Przeszłość 4:1948 s. 17 n.

Ślady działalności misyjnej św. Metodego. 137 jego śmierci Świętopełk wysłał do kraju Wiślan Wichinga, by ten zaprowadził chrześcijaństwo o charakterze łacińskim23. Wypędzenie duchowieństwa słowiańskiego z Moraw w 885/886 r. nie musiało dotyczyć obszaru polskiego czy czeskiego, jako że były one obszarami autonomicznymi. Również upadek Państwa Wielkomorawskiego w 906 r. zmniejszył wpływy łacińskie na chrześcijaństwo w Polsce. K. Budzyk uważa, że liturgia rzymska miała charakter przejściowy i obowiązywała zaledwie parę lat: Możemy przypuszczać, że fakt jej krótkotrwałej przewagi nie zdołał zmienić w sposób zasadniczy tego, co w okresie o wiele dłuższym wprowadzone zostało wcześniej. Nie rozstrzygając zatem form organizacyjnych mamy, jak sądzę, prawo mówić o istnieniu co najmniej pięćdziesięcioletniego okresu wpływów kultury południowobizantyjskiej. Istnieje duże prawdopodobieństwo przedłużenia się tych wpływów na koniec X w., gdy księstwo Ślęzan i Wiślan przeszło pod władzę czeską 24. W Czechach - po r. 906 - mimo wprowadzenia liturgii łacińskiej, liturgia słowiańska utrzymywała się w niektórych klasztorach do XIV w. W stosunku do ziem polskich pogląd ten jest tym bardziej realny, gdyż w 1. poł. X w. nie widać większego wpływu kleru łacińskiego. A. Dobriański na podstawie dokumentu fundacyjnego nowej diecezji łacińskiej w Pradze z 973 r. uważa, że diecezja w Przemyślu powstała w IX lub na początku X w.25 Najnowsze prace wykopaliskowe potwierdzają istnienie tam budowli o układzie centralnym, jednoosiowym, dwuczołowym. Jest rzeczą charakterystyczną, że rotundy pojawiają się na terenach zamieszkałych przez Słowian zachodnich w Czechach, Morawach, Słowacji i w Polsce. Najważniejsze z nich to rotundy św. Wita w Pradze, w Ostrowiu Lednickim w Wielkopolsce, św. Feliksa i A daukta na Wawelu 26. Jak wykazują badania szczegółowe rotundy polskie różniły się w niewielkim stopniu od rotund czeskich27. Obecność tego typu rotund na ziemiach polskich tłum a czyć należy akcją chrystianizacyjną i przynależnością terenów południowych Polski do Państwa Wielkomorawskiego, co znalazło także swoje odbicie w ich formie architektonicznej. Przykładem mogą być rotundy w Grzegowiczach, Ostrowiu Lednickim, Strzelnie i Przemyślu. W Przemyślu stanowi ona najstarszy przykład rotundy zamkowej28. Przemyska rotunda ma swoje analogie w Wiślicy i na Wawelu. Urbanistycznym przykładem słowiańskiego charakteru ośrodków kulturowych są kaplice w Wiślicy, w których jeszcze w 23 Szkice i materiały do dziejów kultury staropolskiej. Warszawa 1955 s. 11. 24 Tamże s. 17. 25 A. Dobrjanskij. Istorija episkopov trech soedinennych eparchiiperemyślskoj, samborskoj i sanockoj do 1794 r. Lvov 1983 s. 87. 26 J. Hawrot. Problematyka przedromańskich i romańskich rotund. Biuletyn Historii Sztuki 24:1962 s. 277-280. 27 Tamże s. 381. 28 Tamże s. 279.

138 A bp Sawa (Hrycuniak) XI w. dokonywane były pochówki. Umieszczanie kaplicy grobowej obok nawy kościoła w Wiślicy dowodzi o bliższych związkach tego ośrodka z Morawami i Kijowem niż z łacińsko-niemieckimi centrami życia religijnego. Sam Kraków także posiada liczne archeologiczne ślady świadczące o istnieniu tam obrządku słowiańskiego. Przykładem jest kościół św. Salwatora na Zwierzyńcu. Nazwa patrona świątyni wskazuje na bliskie związki z Rusią, gdzie analogicznie rozpowszechnił się kult Spasa. Pod świątynią św. Salwatora w Krakowie odkryto podobną do wiśnickiej czworokątną budowlę z absydą. Elementy te wskazują na wspólną tradycję nawiązującą do wielkomorawskiego stylu budownictwa sakralnego. Podobne tendencje architektoniczne obserwuje się na podstawie wykopalisk archeologicznych wokół katedry poznańskiej. Według ocen zawartych w studium Krystyny Józefowiczównej29 trzy elementy wskazują, że można obiekt ten kwalifikować jako najstarszy ośrodek kultu chrześcijańskiego, istniejący za czasów Mieszka I w miejscu obecnej katedry poznańskiej i posiadający wschodni charakter. Są to relikty trzech mis chrzcielnych świadczących o chrzcie zbiorowym; następnie ślady poprzecznego muru oddzielającego nawę od prezbiterium na sposób wschodniego ikonostasu i dwa boczne aneksy absydy, które odpowiadają bizantyjskiemu pomieszczeniu diakonnika30. Według Józefowiczównej31 dwa ostatnie elementy nawiązują do południowego typu rozwiązań bazylikowych, który wykształcił się w zasięgu oddziaływania ośrodków znanych jako długotrwałe centra obrządku wschodniego. Na podstawie powyższego można stwierdzić, że źródła archeologiczne w połączeniu z innymi źródłami wskazują na obecność liturgii słowiańskiej na ziemiach polskich. J. Klinger, analizując chrzest Mieszka na podstawie literatury i wzmianek źródłowych zawartych w Rocznikach Krasińskich i Kronikach Galla i Thietmara, przedstawia wnioski wskazujące na metodiański charakter chrztu pierwszego władcy Polski32. Według jego ocen na to, że była to tradycja metodiańska wskazuje kilka elementów: 1) istnieje analogia pomiędzy przejrzeniem w czasie postrzyżyn Mieszka, a przejrzeniem w czasie chrztu św. Włodzimierza, co w obu przypadkach można tłumaczyć tym, że chrzest nazwany jest w Kościele greckim photismos, czyli przejrzenie; 2) we wschodnim obrzędzie chrztu istniał rytuał postrzyżyn włosów, dlatego dwa razy opisane przez Galla postrzyżyny nie muszą być wcale postrzyżynami pogańskimi, czego już Gall nie rozumiał; 3) istnieje analogia pomiędzy rozmnożeniem pokarmów w czasie postrzyżyn Ziemowita, a otwartą dla wszystkich ucztą św. Włodzimierza; 4) cud rozmnożenia pokarmów może być symbolem poświęcenia chlebów, pszenicy, wina i oleju (na pamią 29 Z badań nad architekturą przedromańską i romańską w Poznaniu. Wrocław 1963 s. 69. 30 K 1 i n g e r. Nurt słowiański s. 384-386. 31 Jw. s. 68. 32 Klinger, Nurt słowiański s. 380-385. Zob. też A. Bielowski. Wstęp krytyczny do dziejów Polski. Lwów 1850 s. 517-518; Abraham, jw. s. 158.

Ślady działalności misyjnej św. Metodego.. 139 tkę nakarmienia rzesz pięciu chlebami przez Chrystusa)33, co ma miejsce w bizantyjskich nieszporach w wigilię wielkich świąt. Powyższe spostrzeżenia znajdują potwierdzenie w pierwszych wierszach Rocznika Krasińskich mówiące, iż św. Metody ochrzcił jakiegoś księcia w Polsce, a tym księciem był Mieszko34. Rzeczywiście Mieszko mógł być ochrzczony w obrządku słowiańskim, jeśli nie przez samego Metodego, to przez któregoś z jego uczniów. Bardzo wiele kontrowersji wywołała wzmianka w Kronice Galla Anonima o istnieniu w Polsce za czasów Bolesława Chrobrego dwóch metropolii: Quod suo tempore Polonia duos metropolitanos cum suis suffraganeis continebat35. Kronikarz pisze, że po śmierci króla modlili się wszyscy: arcybiskupi, biskupi i opaci (słowo arcybiskupi zostało użyte w liczbie mnogiej). Dopiero S. Kętrzyński stworzył na ten temat pierwszą logiczną konstrukcję, odrzucając jednak istnienie metropolii słowiańskiej. Cała literatura na ten temat usiłowała wyjaśnić istnienie drugiej metropolii sugerując, iż jest to metropolia moguncka lub nowo powstała za czasów Bolesława Chrobrego metropolia w Sandomierzu36. Po raz pierwszy drugą metropolię uznał za słowiańską ks. Józef Umiński twierdząc, że żadnej drugiej łacińskiej metropolii w państwie Chrobrego nie było. Tym drugim metropolitą (obok łacińskiego w Gnieźnie) był biskup obrządku słowiańskiego. Jeden i drugi rządzili swoimi obrządkami na terenie całego państwa. Umiński zauważa, że właśnie dlatego Gall mówi nie o dwóch metropoliach [...] lecz o dwóch metropolitach wewnątrz całego Państwa (Polonia duos metropolitanos continebat). Taki tok rozumowania jest bardzo prawdopodobny wobec braku innych porzekonywających interpretacji zapisu Galla37. 2. N ow e spojrzenie O istnieniu obrządku słowiańskiego na ziemiach polskich w IX-XI w. z całą strukturą hierarchiczną pisał już Gumplowicz38 i Lanckorońska39. J. 33 K 1 i n g e r. Nurt słowiański s. 383. 34 Myeschko per Cirulum et Methodium baptizatur et per Adalbertum confirmatur. Yesse dux Hungarorum, pater sancti Stephani regis, per sanctos Cirulum et Methodium in fide catehesatus [...] ac per sanctum Adalbertum perfecte edoctus, genuit sanctum Stephanum [...] Qui [Adalbertus] eum ibi baptizando, Poloniam adivit et Polonos confirmavit. MPH III. (Wyd. 2. Warszawa 1961) s. 128. 35 Kronika Polska. T. 1. Wrocław 1965 s. 30. 36 S. Kętrzyński. O zaginionej metropolii czasów Bolesława Chrobrego. Warszawa 1947 s. 45. 37 U m i ń s k i, jw. s. 36. 38 Początki biskupstwa krakowskiego (Z teki pozgonnej M. Gumplowicza). Warszawa 1908; zob. zwł. s. 17 n. 39 W sprawie sporu s. 1-15.

140 Abp Sawa (Hrycuniak) Klinger w swej pracy wykazuje niewystarczalność zastrzeżeń historyków negujących istnienie metropolii słowiańskiej40. Oto fakty, które on przedstawia, świadczące o zakorzenieniu się misji słowiańskiej na ziemiach polskich41. Wraz z upadkiem Państwa Wielkomorawskiego, pisze on, nie uległ likwidacji obrządek słowiański w Polsce, lecz został wzmocniony. A kt darowizny króla węgierskiego Stefana I na rzecz kościoła w Nitrze w 1006 r. wspomina o istnieniu kapituły bez biskupa42. Według ks. Klingera biskup nitrzański przeniósł się do Krakowa. Znamienne, że o tym wydarzeniu nie piszą ani Thietmar, ani Gall. Przyczynę takiej postawy kronikarzy należy upatrywać w tym, iż działalność św. Metodego i jego uczniów była na przemian tolerowana i zwalczana przez Rzym. Obydwaj dziejopisarze pisali wówczas, kiedy chrześcijaństwo słowiańskie nie cieszyło się poparciem władców polskich. W Kronice Kosmasa przed r. 1022 jest mowa o jakimś persecutio christianorum za czasów Bolesława Chrobrego43. W Paterikonie pieczerskim mnicha Polikarpa, w Żywocie Mojżesza Węgrzyna opisany jest pobyt świętego w państwie Bolesława Chrobrego. Święty został potajemnie postrzyżony przez przebywającego w Polsce mnicha z Athosu, czym wywołał gniew króla i został wygnany z jego państwa44. Dwie wzmianki mówiące o wypędzeniu mnicha i prześladowaniu chrześcijan w państwie Chrobrego kolidują z uzyskaniem zgody od papieża na koronację45. Wydaje się jednak, że sprzeczności na tym polu w gruncie rzeczy nie było, gdyż postępowanie Bolesława było akceptowane przez Rzym, który niechętnie patrzył na rozwój obrządku wschodniego na ziemiach polskich. Stąd też działania Chrobrego ograniczające działalność duchowieństwa słowiańskiego nie przeszkodziły w otrzymaniu korony od papieża. J. Klinger zwraca uwagę na jeszcze jeden element tego problemu. Jedna ze strof hymnu żałobnego zapisanego przez Galla po śmierci króla Bolesława skierowana jest do wyznawców obrządku słowiańskiego i łacińskiego. Czytamy: Latinorum et Slavorum ąuotąuot estis incole46. Z tego samego okresu pochodzi zapis Rocznika kapituły krakowskiej i dotyczy trzech arcybiskupów: 1027 Ypolitus archiepiscopus obiit, Bossuta successit, 1028 Stephanus archiepiscopus obiit47. Kętrzyński udowodnił, że zapis ten dotyczy dwóch metropolii, a konkretnie zmian na dwóch różnych katedrach arcybiskupich48. Ks. Umiński i ks. Klinger, idąc w ślad rozumowania Kętrzyńskie 40 Odnosi się to zwł. do argumentów W. Dziewulskiego zawartych w pracy: Próba regeneracji. 41 Klinger. Nurt słowiański s. 392-398. 42 Tamże s. 392. 43 MGH IX 63. ^Por. Kievo-Pećerskij paterik. Kiev 1930. Zob. też A. F. Grabskij. Po povodu p o l skovizantijskich otnosenij v naćałe X I veka. B. m. r. w. 45 Klinger. Nurt słowiański s. 394-395. 46 Tamże s. 395. 47 MPH II 294. 48 Jw. s. 9.

Ślady działalności misyjnej św. Metodego. 141 go, wykazali, że zapis dotyczy łacińskiej metropolii gnieźnieńskiej i słowiańskiej krakowskiej. Według J. Umińskiego słowiańska metropolia w Krakowie miała istnieć aż do czasów biskupa Suli, do 1037 r.49 Stanowisko to potwierdza H. Paszkiewicz50. Stwierdzenia te dowodzą, że po śmierci króla Bolesława obrządek słowiański funkcjonuje na ziemiach polskich. Najbardziej rozwiniętą formę przybrała koncepcja K. Lanckorońskiej, która wywodzi rodowód metropolii sandomierskiej od metropolii św. Metodego, obejmującej południowe obszary Polski. Lanckorońska twierdzi, że po wygnaniu z Moraw duchowieństwa obrządku słowiańskiego Gorazd uszedł do Polski, przenosząc stolicę metropolii do Krakowa51. W ten sposób metropolia krakowska była bezpośrednią kontynuacją metropolii morawskiej. Ocenę tę potwierdzają wykopaliska archeologiczne. Na początku X w. obok nowej katedry św. Wacława istniała słowiańska katedra św. Michała. Według słów Wincentego Kadłubka św. Stanisław zginął między dwoma katedrami52. Biskupstwa słowiańskie istniały również w Sandomierzu i Wiślicy, na co wskazują wspomniane już zespoły archeologiczne53. Bolesław Chrobry, starający się o koronę u papieża, nie był zwolennikiem obrządku słowiańskiego. Podobnie Kazimierz Odnowiciel zalecał arcybiskupowi krakowskiemu Aronowi latynizację i likwidację słowiańskiej liturgii wschodniej. Wznowiony przez Bolesława Śmiałego obrządek św. Metodego przestał istnieć w zorganizowanej formie po wygnaniu króla54. Jednym z najbardziej przekonywających dowodów na istnienie słowiańskiego obrządku wschodniego na ziemiach polskich jest słowiańskie brzmienie imienia pierwszego biskupa krakowskiego - Prochor55. Na rozwój liturgii św. Metodego na naszych ziemiach wskazuje rozwinięty we wczesnym chrześcijaństwie kult św. Gorazda i św. Dymitra - patrona Salonik, w których urodził się św. M etody56. Ważnym też dowodem jest powtórne wprowadzenie obrządku słowiańskiego w Polsce nie z Moraw, lecz za pośrednictwem czeskim57. Należy także wspomnieć o pieśni Bogurodzica, noszącej wiele znamion wpływów Kościoła wschodniego, która przeniknęła na grunt polski nie za czasów św. Wojciecha, lecz w XIII w. wraz z litanią Kyrie eleison 58. Modlitwy do świętych Braci Cyryla i Metodego znajdują się w brewiarzach 49 Jw. s. 24. 50 The Origin o f Russia. London 1954 s. 381. 51 Studies s. 18. 52 Tamże s. 63. 53 Tamże s. 47 przypis 35. 54Łowmiański, jw. s. 498. 55 T. Lehr-Spławiński. O d piętnastu wieków. Warszawa 1961 s. 72. 56 Dziewulski, jw. s. 45. 57Łowmiański,jw. s. 502. 58 Tamże. Zob. też. J. Birkenmajer. Zagadnienie autorstwa Bogurodzicy. Gniezno 1935 s. 113.

142 A bp Sawa (Hrycuniak) polskich od początku XIV w. Były one przepisywane z brewiarzy czeskich59. Podobnie rzecz się ma z wprowadzeniem obrządku słowiańskiego do klasztorów benedyktyńskich założonych w 1380 r. w Oleśnicy i w 1390 r. na Kleparzu ze świątyniami patronów noszących imiona świętych wschodnich60. Do r. 1922 Kościoł rzymskokatolicki w Polsce obchodził wspomienie obu Świętych słowiańskich dnia 10 marca. Pod tą datą obaj figurują jako Oświeciciele Słowian w księdze liturgicznej Officia propria patronorum regni Polonici, wydanej w 1637 r. w Antwerpii. Kult niektórych świętych bułgarskich w chrześcijaństwie polskim, jak również wykopaliska archeologiczne potwierdzają istnienie wspólnej tradycji słowiańskiej tkwiącej swoimi korzeniami w IX i X w. Rozstrzygające znaczenie w udokumentowaniu istnienia obrządku słowiańskiego na ziemiach polskich mają pisane wzmianki źródłowe. H. Łowmiański z Powieści dorocznej wydobywa istotne dane: Byli bowiem jednym narodem słowiańskim. Słowianie, którzy siedzieli nad Dunajem i których Węgrzy podbili, Morawianie i Czesi, Lęchowie i Polanie, zwani dziś Rusią. Dla nich bowiem przełożono najpierw na Morawie księgi, które to pismo nazwane zostało słowiańskim, a to pismo jest na Rusi i u Bułgarów dunajskich 61. Z tekstu wynika, że pismo słowiańskie przełożone zostało między innymi dla Lęchów-Lachów. Wydaje się to wskazywać, że w Polsce działała misja św. Metodego. Łowmiański zwrócił też uwagę na inne źródło pomijane w polskiej historiografii: Skazanije o słowiańskoj piśmiennosti z XV w.62 Pierwszy fragment tego źródła mówi o wynalezieniu pisma słowiańskiego przez Konstantyna Filozofa, które wprowadzone zostało wśród Lęchów. Trzeci fragment mówi, iż Konstantyn nauczał Morawię, Lęchów i Czechów i inne narody i wiarę prawowierną utwierdził wśród nich i księgi im napisał w języku słowiańskim. Potem, gdy mnogo lat minęło, przyszedł Wojciech do Moraw i Czech, i do Lęchów, zniszczył wiarę prawdziwą i słowiańskie pismo odrzucił i zaprowadził pismo łacińskie i wiarę 63. Źródło to nie jest jedynym, które mówi o negatywnym nastawieniu św. Wojciecha wobec obrządku słowiańskiego. Roczniki Krasińskich podają o istotnych zmianach w Czechach i na Morawach po przybyciu św. Wojciecha64. Autor XV-wiecznego źródła znał obrządek św. Metodego oraz Żywot Konstantyna65. Łowmiański, oceniając wiarogodność tego źródła, stwierdza, że św. Wojciech zwalczał wśród Lęchów przede wszystkim duchowieństwo 59 A b r a h a m, jw. s. 158. 60 Tamże s. 505. 61 Ł o w m i a ń s k i, jw. s. 505. 62 Tamże s. 506. 63 MPH I 90. 64 MPH III 128. 65 U m i ń s k i, jw. s. 5-6.

Ślady działalności misyjnej św. Metodego. 143 słowiańskie, odmawiające podporządkowania się hierarchii łacińskiej 66. Hierarchia słowiańska była ostro zwalczana, o czym świadczy bulla papieża Jana VIII w sprawie założenia biskupstwa praskiego, a adresowana do Bolesława Chrobrego. Dokument zaleca, ażeby Bolesław nie powoływał na stanowisko duchownych ludzi należących do obrządku bułgarskiego 67. Konflikty między tymi dwoma obrządkami istniały w państwie polskim i były kontynuacją walki Wichinga ze św. Metodym. Spór dotyczył zarówno kwestii dogmatycznych, jak i organizacyjnych. J. Klinger uważa, iż ten właśnie moment był przyczyną konfliktu Bolesława Śmiałego z biskupem Stanisławem i że biskup Stanisław zginął za to, że bronił obrządku słowiańskiego68. * Na zakończenie podkreślić należy, że historia Polski X i XI w. zawiera wiele świadectw o tym, iż w życie jej duży wkład wniosło duchowieństwo prawosławnego obrządku słowiańskiego, chociaż o tych faktach historycy Polski na ogół milczą. Tym bardziej z satysfakcją należy odnotować fakt, że obecnie przedstawiciele Kościoła rzymskokatolickiego w Polsce zaczynają mówić o wschodnim obrządku słowiańskim. Kardynał Józef Glemp w swoim orędziu wielkanocnym pisze: Wiadomo [...], że święci Bracia objęli swoimi misjami Słowian bałkańskich, a więc dzisiejszą Bułgarię, Jugosławię, Węgry, Czechosłowację oraz Polskę i Ruś, przynajmniej ich południowe części [...] 69. Podobnie w wydaniu naukowym rocznika slawistów Uniwersytetu Gdańskiego za 1985 r. w artykule ks. Bolesława Kumora Problem chrześcijaństwa metodiańskiego w państwie Wiślan czytamy: sumując całą problematykę chrześcijaństwa metodiańskiego w Polsce południowej, należy przyjąć możliwość istnienia tego typu chrześcijaństwa w plemiennym państwie Wiślan 70. Również papież Jan Paweł II w encyklice Slavorum Apostoli pisze: pozostaje faktem, że o dzieło Braci z dalekiego Sołunia otarły się także początki chrześcijaństwa w Polsce 71. Kościół prawosławny w Polsce pragnie i dziś kontynuować tradycję słowiańskiego chrześcijaństwa, wywodzącą się z misji świętych, równych A postołom Braci Cyryla i Metodego oraz ich uczniów na południowych terenach naszego Kraju. Uznanie prawa do tego przez braci rzymskokatolickich może posłużyć do dalszego rozwoju stosunków ekumenicznych. 66Łowmiański, jw. s. 509. 67 Tamże. 68 K 1 i n g e r. Nurt słowiański s. 401-407. 69 Prymas Polski na uroczystość Zmartwychwstania Pańskiego. POEp 18:1985 nr 14 s. 4. 70 B. Kumor. Problem chrześcijaństwa metodiańskiego w państwie Wiślan. Rocznik Slawistów 1985 nr 3 s. 54. 71 SA 24.