ROZDZIAŁ XVI PROFILAKTYKA I EDUKACJA ZDROWOTNA 1 Studenckie Koło Naukowe przy Katedrze i Klinice Neurologii Uniwersytetu Medycznego w Lublinie 1 Students Research Group at the Chair and Department of Neurology, Medical University of Lublin, Poland 2 Katedra i Klinika Neurologii Uniwersytetu Medycznego w Lublinie 2 Department of Neurology, Medical University of Lublin MAREK MAZUREK 1, ADRIANNA DENYSIUK 1, MARTA TYNECKA-TUROWSKA 2, KONRAD REJDAK 2, EWA PAPUĆ 2 Zawroty głowy jako problem interdyscyplinarny Vertigo as an interdisciplinary problem Słowa kluczowe: zawroty głowy, diagnostyka, łagodne położeniowe zawroty głowy, rehabilitacja przedsionkowa, prewencja upadków Key words: vertigo, diagnostics, vestibular rehabilitation, benign paroxysmal positional vertigo, falls prevention WSTĘP Zawroty głowy są jednym z najczęstszych objawów zgłaszanych przez pacjentów. Przypadłość ta, często marginalizowana, jest równie powszechna co kaszel, ból głowy czy dolegliwości żółciowe [17]. Problem ten dotyka ludzi w różnym wieku, jednakże jego największe nasilenie obserwujemy po 65 roku życia kiedy to blisko 30-50% osób zgłasza występowanie zawrotów głowy. Stanowi to trzecią przyczynę wszystkich konsultacji medycznych ogółem. W populacji osób w wieku 18-64 lat zawroty głowy występowały przynajmniej jeden raz w ciągu pięciu lat u 20%-30%, natomiast nawrotowe zawroty głowy zgłaszało 7-10% chorych [4].
PROFILAKTYKA I EDUKACJA ZDROWOTNA Zawroty głowy obejmują szeroką gamę subiektywnych objawów odczuwanych przez pacjenta i są to m.in. uczucie wirowania otoczenia, uczucie wirowania ciała lub głowy, niepewność chodu, postawy, utrata równowagi, wrażenie zapadanią, unoszenia się, bądź zataczania. Dodatkowo pacjent może odczuwać różnego rodzaju lęk np. przed upadkiem, dezorientację, osłabienie. Niekiedy również może pojawić się uczucie zaciemnienia przed oczami, nudności i wymioty. Podstawowym podziałem zawrotów głowy jest klasyfikacja na układowe i nieukładowe zawroty głowy, co stanowi wstępną część diagnostyki. Osoby z zawrotami głowy układowymi doznają wrażenia ruchu otoczenia lub własnego ciała. Chory może mieć tu złudzenie wirowania, obrotu lub też padania w określoną stronę ciała i jest w stanie określić kierunek iluzorycznego ruchu. Temu typowi zawrotów najczęściej towarzyszą nudności oraz wymioty, czasem także lęk [17]. Zawroty głowy nieukładowe powodują wrażenie niestabilności i niepewności postawy oraz braku równowagi, jednak bez obiektywnych zaburzeń równowagi. Chory nieprecyzyjnie opisuje swoje doznania [17]. Przyczyną zawrotów głowy jest nieprawidłowa funkcja narządu równowagi jakim jest układ przedsionkowy. W skład układu przedsionkowego wchodzi błędnik, nerw przedsionkowy, jądra przedsionkowe (obwodowa część układu przedsionkowego), które mają połączenia z móżdżkiem, pniem i korą mózgu, narząd wzroku, a także proprioreceptory zawarte w mięśniach, stawach, więzadłach, torebkach stawowych oraz w skórze [12]. Zawroty głowy układowe są spowodowane zaburzeniami obwodowej części układu przedsionkowego, natomiast uszkodzenia umiejscowione powyżej (w ośrodkowej części układu przedsionkowego) dają najczęściej zawroty nieukładowe. Istnieje zasada mówiąca, że im bliżej błędnika umiejscowione jest uszkodzenie, tym bardziej usystematyzowany jest zawrót głowy. PRZYCZYNY ZAWROTÓW GŁOWY Najczęstszą przyczyną zawrotów głowy oraz zaburzeń równowagi są uszkodzenia ucha wewnętrznego, co stanowi blisko 50% wszystkich przypadków tych dolegliwości. Kolejną przyczyną są zaburzenia psychologiczne i psychiatryczne (15%), neurologiczne (5%), choroby ze strony układu krążenia i objawy uboczne stosowania leków (5%), natomiast w 25% przypadków nie udaje się znaleźć przyczyny zawrotów głowy i zaburzeń równowagi [12]. Przyczyny obwodowych zawrotów głowy należą: łagodne położeniowe zawroty głowy (BPPV, benign paroxysmal positional vertigo); uraz, zapalenie błędnika i nerwu VIII (przedsionkowo-ślimakowego); uraz naczyniowy błędnika; uszkodzenie toksyczne błędnika i nerwu VIII; zapalenie części przedsionkowej nerwu VIII najczęściej wirusowe, niekiedy autoimmunologiczne bądź też naczyniowe; 194
Marek Mazurek, Adrianna Denysiuk, Marta Tynecka-Turowska, Konrad Rejdak, Ewa Papuć Zawroty głowy jako problem interdyscyplinarny nowotwory w obrębie ucha wewnętrznego m.in. nerwu przedsionkowo- ślimakowego i kości skalistej; choroba Meniere a, czyli wodniak endolimfatyczny błędnika; konflikt nerwowo-naczyniowy (Jannetta). [11, 12, 16, 22] Do grupy objawów ośrodkowych zaliczymy: choroby naczyniopochodne OUN; guzy pnia mózgu i nerwiak nerwu przedsionkowo- ślimakowego; stwardnienie rozsiane, gdy ognisko demielinizacji znajduje się w strefie przebiegu nerwu VIII; migrenę; napad padaczkowy; niewydolność krążenia kręgowo-podstawnego; zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych i mózgu; zmiany zapalne OUN (zespół Ramsaya-Hunta); urazy OUN m.in. wstrząśnienia mózgu, urazy odcinka szyjnego kręgosłupa. Zawroty głowy mogą być związane również z innymi jednostkami chorobowymi. Współistnieją z chorobami sercowo-naczyniowymi, chorobami metabolicznymi, w zaburzeniach ogólnoustrojowych i narządowych. Wśród wielu jednostek chorobowych należy wymienić: nadciśnienie tętnicze, miażdżycę, podciśnienie ortostatyczne, wady i zaburzenia rytmu serca, cukrzycę (szczególnie w przebiegu hipoglikemii), a także klimakterium, zaburzenia psychiczne i emocjonalne, niewydolności nerek, niedoczynność tarczycy, zawroty głowy mogą również występować w prawidłowo przebiegającej ciąży [11, 12, 16, 22] DIAGNOSTYKA ZAWROTÓW GŁOWY Podstawowym elementem diagnostyki zawrotów głowy jest ich różnicowanie na zawroty pochodzenia układowego i nieukładowego. Dokonujemy tego przede wszystkim na podstawie dokładnego wywiadu z pacjentem. Powinien on zawierać informacje na temat okoliczności pojawiania się zawrotów, ich wzorców, kolejności i czasu dzielącego pojawienie się objawów, a także wieku chorego. Istotne są również zaburzenia towarzyszące zawrotom głowy należące do dwóch głównych grup: otolaryngologicznej i neurologicznej [17]. Objawy otolaryngologiczne obejmują przede wszystkim nieprawidłowości dotyczące narząd słuchu, występujące z szumem usznym lub bez. Do grupy objawów neurologicznych zaliczamy: ból głowy, omdlenia, zaburzenia równowagi, drętwienia, zaburzenia mówienia, dysfagie oraz niedowłady, drgawki i zaburzenia widzenia takie jak widzenie zamazane i podwójne, a także zaburzenia świadomości [15]. Po zebraniu dokładnego wywiadu należy przeprowadzić bardziej szczegółową diagnostykę w postaci badań laryngologicz- 195
PROFILAKTYKA I EDUKACJA ZDROWOTNA nych, neurologicznych, podstawowych badań laboratoryjnych i w razie konieczności badań obrazowych [11]. Diagnostyka neurologiczna opiera się przede wszystkim na pełnym badaniu neurologicznym pacjenta. Bardzo ważne jest stwierdzenie czy występują zaburzenia ogniskowe OUN (ośrodkowego układu nerwowego). W badaniu powinniśmy zwrócić szczególną uwagę na: zaburzenia odruchów postawnych, zaburzenia chodu, obecność objawów ogniskowych z móżdżku i pnia mózgu, występowanie oczopląsu i ewentualnie jego cechy, oraz zaburzenia w obrębie nerwów czaszkowych. Powinniśmy przeprowadzić także testy statyczno-dynamiczne takie jak próby Romberga, Unterbergera, Babińskiego-Weila, celem oceny układu równowagi, a także wykonać manewr Dix-Hallpike a aby wykluczyć łagodne położeniowe zawroty głowy [11]. Często zalecanym badaniem jest także EEG (elektroencefalografia) jednak jego wpływ na diagnostykę zawrotów jest stosunkowo niewielki. Pozwala wykryć zmiany mogące odpowiadać napadom padaczkowym lub migrenie, a więc potencjalnym przyczynom tych dolegliwości [15]. Należy także pamiętać o psychogennym podłożu zawrotów głowy. W tym przypadku diagnostyka polega na wykluczeniu innych, organicznych przyczyn tych objawów [15]. Diagnostyka otolaryngologiczna powinna rozpocząć się od oceny audiologicznej w celu określenia występowania i poziomu zaawansowania zaburzeń słuchu. Kolejnym etapem jest sprawdzenie odpowiedzi układu okoruchowego na bodźce, przy różnych położeniach głowy. Oceny dokonujemy na podstawie badań EOG (elektrookulografia), ENG (elektronystagmografia) lub VNG (wideonystagmografia) [15]. Do badań laryngologicznych wykorzystywanych w diagnostyce zawrotów głowy zaliczamy również badanie otoskopowe, testy kaloryczne, a także posturografie [10, 11]. Przydatne bywa także badanie okulistyczne. Pozwala ono wykluczyć choroby oczu mogące powodować zaburzenia widzenia odczuwane przez pacjenta jako niepewność podczas spoczynku lub chodu odbierana podobnie jak zawroty głowy [15]. Uzupełnieniem badań czynnościowych jest ocena obrazowa układu nerwowego obejmująca USG naczyń szyjnych (z dopplerowską oceną przepływów), badanie angiograficzne oraz tomografię komputerową i rezonans magnetyczny. Wykonujemy je przede wszystkim, wtedy gdy w badaniach otolaryngologicznych i badaniach pierwszego rzutu nie udało się ustalić przyczyny zawrotów. Obrazowanie metodą rezonansu magnetycznego (MRI) i tomografii komputerowej (TK) nie pozwala uwidocznić błędnika i nerwu przedsionkowego w stopniu pozwalającym na ich dokładną ocenę. Powinno się je wykonywać tylko wtedy, gdy badanie neurologiczne wykazało obecność objawów ogniskowych lub stwierdza się neurogenną głuchotę towarzyszącą zawrotom [15]. Większa rozdzielczość badania, a także mniejszy wpływ artefaktów kostnych przemawia na korzyść badania MRI [10]. 196 LECZENIE ZAWROTÓW GŁOWY Powinno być przede wszystkim ukierunkowane na przyczynę, uwzględniać edukację pacjenta i motywację do współpracy w czasie leczenia. Wskazana jest także
Marek Mazurek, Adrianna Denysiuk, Marta Tynecka-Turowska, Konrad Rejdak, Ewa Papuć Zawroty głowy jako problem interdyscyplinarny rehabilitacja przedsionkowa. Leczenie przyczynowe nie zawsze jest możliwe, dlatego w takich sytuacjach ważne jest wykorzystanie możliwości leczenia objawowego. Istotą leczenia przyczynowego jest wyeliminowanie źródła problemu. Nie zawsze jednak możliwe jest zastosowanie tego sposobu leczenia, a w wielu przypadkach jego skuteczność jest niska. Terapię przyczynową w formie diuretyków stosuje się w chorobie Meniere a. Inne przykłady takiego leczenia to wykorzystanie leków naczyniowych w niewydolności kręgowo-podstawnej, beta blokerów w profilaktyce zawrotów głowy w przebiegu migreny lub też antybiotyków w zapaleniu ucha środkowego powikłanym zapaleniem błędnika [11, 17]. Leczenie objawowe to leczenie zmniejszające uczucie gwałtownych zawrotów głowy oraz towarzyszące objawy wegetatywne. W tej grupie znajdują się neuroleptyki, anksjolityki oraz leki przeciwhistaminowe ze szczególnym uwzględnieniem roli betahistyny. Powinny być one stosowane jednak przez względnie krótki czas, ponieważ hamują one powstawanie kompensacji ośrodkowej. Podawanie ich w zawrotach głowy przez dłuższy okres może wydłużyć czas powrotu do normalnego życia [15]. Jednym z najpowszechniej stosowanych leków w zawrotach głowy jest betahistyna. Jest ona analogiem histaminy i silnym antagonistą receptora histaminowego H3 oraz słabym agonistą receptora histaminowego H1. Poprzez działanie na receptor histaminowy H3 powoduje ona wzrost uwalniania neurotransmiterów z zakończeń nerwowych, między innymi histaminy. Wzrost ilości uwalnianej histaminy powoduje rozszerzenie naczyń krwionośnych ucha wewnętrznego. Ponadto betahistyna podnosi poziom neurotransmitera serotonina w pniu mózgu, co hamuje aktywność jądra przedsionkowego i również osłabia odczuwanie zawrotów głowy. W leczeniu farmakologicznym niezwykle ważne jest ostrożne stosowanie leków działających hamująco na ośrodkowy układ nerwowy, które hamują proces kompensacji oraz leków naczyniowych. Początkowo betahistyna była zalecana wyłącznie w chorobie Meniere a, obecnie jest również stosowana w innych zawrotach głowy, które sugerują niewydolność mikrokrążenia w uchu wewnętrznym. W porównaniu z innymi lekami jak cinnarizina czy flunarizina, betahistyna nie powoduje tak silnego procesu ośrodkowej kompensacji, nie wywołuje też senności, czy zahamowania psychoruchowego. Ocena kliniczna skuteczności w/w leków w zawrotach głowy jest bardzo trudna, jako że nie ma możliwości obiektywnego pomiaru wpływu tych leków na subiektywne odczucia związane z zawrotami głowy. Dodatkowo wyniki testów oto neurologicznych i audiometrycznych niekoniecznie, muszą dawać takie same rezultaty jak subiektywne odczucia pacjentów. Bardzo ważnym aspektem w procesie leczniczym jest edukacja pacjentów i odpowiednia motywacja do współpracy. Pozwala ona chorym lepiej zrozumieć istotę zaburzeń i metody leczenia dzięki czemu bardziej aktywnie uczestniczą oni w procesie terapeutycznym osiągając lepsze wyniki w krótszym czasie [2, 14, 20]. Jako że farmakoterapia nie pozwala obecnie na stuprocentowe rozwiązanie problemu zawrotów głowy w każdym przypadku, dlatego ważna jest również rehabili- 197
PROFILAKTYKA I EDUKACJA ZDROWOTNA tacja ruchowa chorych ( przedsionkowa ). Podstawą tego typu leczenia jest wpływ na procesy kompensacji czyli wyrównania powstałych zaburzeń poprzez fizjologiczne mechanizmy przystosowawcze na poziomie ośrodkowego układu nerwowego. Pozwalają one stopniowo wytłumić objawy wywołane uszkodzeniem układu równowagi. Proces kompensacji jest spowalniany przez leki hamujące aktywność układu przedsionkowego, a także poprzez unikanie pozycji i ruchów ciała skutkujących pojawianiem się zawrotów głowy [15, 18]. Odmienny wpływ wywiera rehabilitacja przedsionkowa, która przyspiesza ośrodkową kompensację i poprawia koordynację pomiędzy narządem wzroku i drogami przewodzącymi czucie głębokie. Dzięki temu powtarzanie odpowiednich ruchów we właściwej dawce umożliwia w pewnym stopniu przystosowanie się mózgu do nowego stanu wynikającego z zaburzeń w układzie równowagi. Pozwala to pacjentom skuteczniej poruszać się w przestrzeni pomimo zawrotów głowy. Przy planowaniu rehabilitacji należy wziąć pod uwagę czynniki mogące stanowić przeciwwskazania do tego typu leczenia takie jak zmiany w szyjnym odcinku kręgosłupa. W celu właściwego spersonalizowania terapii należy uwzględnić także wiek i styl życia pacjenta, a także współistniejące choroby oraz ogólną sprawność fizyczną [7, 8, 13]. Leczenie rehabilitacyjne stosowane jest obecnie w terapii łagodnych położeniowych zawrotów główy (benign paroxymal positional vertigo, BPPV) oraz terapii ruchowej pobudzającej procesy kompensacji. Łagodne, położeniowe zawroty głowy stanowią najczęstszą przyczynę zawrotów głowy [15]. Spowodowane są one zaburzeniami kompleksu kanałowo-osklepkowego w uchu wewnętrznym. Nieprawidłowe fragmenty oderwanych otolitów w narządzie przedsionkowym na skutek ułożenia ciała w pewnych krytycznych pozycjach ulegają przemieszczeniu do kanałów półkolistych (zwykle tylnego lub rzadziej bocznego). Wyróżniamy tutaj dwa zjawiska. W canalithiasis występuje gromadzenie się otolitów w łuku kanału półkolistego. Podcza ruchów głowy ulegają one przemieszczeniu, odkształcając osklepek i wywołując zawroty głowy. Innym zjawiskiem jest cupulothiasis, w którym występuje nieprawidłowa stymulacja nabłonka zmysłowego na skutek przyklejania się otolitów do narządu osklepkowego kanału półkolistego. Zmiany takie mogą być spowodowane: urazami, zabiegami chirurgicznymi, zaburzeniami naczyniowymi, infekcjami, a także zwyrodnieniem nabłonka zmysłowego powstającym u ludzi w zaawansowanym wieku [1, 6, 15, 18]. Podstawą diagnostyki położeniowych zawrotów głowy jest wywiad z którego wynikają kilkunastosekundowe, zwykle silne, zawroty głowy o charakterze wirowania, obserwowane po przyjęciu przez pacjenta tzw. pozycji krytycznych. Występują one zwykle podczas leżenia, przekręcania się w łóżku, schylania się, gwałtownego podnoszenia się ku górze, naprzemiennym zwracaniu głowy w przeciwne strony. Zawrotom nie towarzyszy ból głowy, mroczki przed oczami, upośledzenie słuchu ani szumy uszne, jednakże może współistnieć uczucie niestabilności, nudności lub wymioty. W diagnostyce bardzo przydatny bywa manewr Dix-Hallpike a. Przeprowadzamy go układając pacjenta w pozycji na plecach z głową odchyloną do tyłu o około 20o i skręconą w bok o 45o. Pozostawiamy pacjenta w tej pozycji przez około 30 sekund i obserwujemy czy występuje oczopląs. Jeżeli nie wystąpił polecamy pacjentowi ponownie usiąść i powtarzamy test po 30 sekundach z głową skręconą w 198
Marek Mazurek, Adrianna Denysiuk, Marta Tynecka-Turowska, Konrad Rejdak, Ewa Papuć Zawroty głowy jako problem interdyscyplinarny drugą stronę. Obserwacja oczopląsu odbywa się w okularach Frenzl a. Uniemożliwiają one fiksacje wzrokową i dzięki oświetleniu gałek ocznych oraz obecności powiększających soczewek pozwalają dokładnie monitorować stan narządu wzroku [1, 5, 9, 15, 18]. Obecnie podstawę leczenia łagodnych położeniowych zawrotów głowy stanowią tzw. manewry repozycyjne. Stosowane są one w celu przemieszczenia i rozproszenia uszkodzonych cząstek narządu otolitowego z dobańkowej części kanału kanału półkolistego, przez nieosklepkowy koniec kanału, do łagiewki i woreczka [9]. Podczas manewrów pacjent jest układany na kozetce lekarskiej w kolejnych pozycjach, w których pozostaje około 3 minut. Obecnie najczęściej stosuje się manewry Semonta, Epleya oraz ćwiczenia pozycyjne Brandta-Daroffa. Przy wykonywaniu manewru uwalniającego Semonta pacjent znajduje się w pozycji siedzącej z głową zwróconą w płaszczyźnie poziomej o 45o w stronę ucha zdrowego. Kolejny krok to ułożenie pacjenta szybkim ruchem na stronę chorą z głową zwróconą ku górze pod kątem 45o. Polecamy choremu pozostać w tej pozycji przez około 3 min, po czym energicznym ruchem powracamy z pacjentem do pozycji siedzącej i od razu kładziemy go na stronę zdrową z głową ponownie skierowaną ku górze pod kątem 45o. Odliczamy kolejne 3 minuty po których pacjent może powrócić do pozycji siedzącej [18, 19]. W manewrze repozycyjnym Epleya początkowo pacjentowi przez około 2-3 minuty leżeć na kozetce z głową wysuniętą poza nią i skręconą o 45o w stronę chorego ucha. Następnie rotujemy głowę pacjenta o 90o w stronę ucha i pozostawiamy chorego w takim ułożeniu również przez około 2-3 minuty. Po tym czasie głowę wraz z tułowiem przekręcamy o kolejne 90o stopni w stronę ucha zdrowego. Dwie do trzech minut później polecamy pacjentowi przyjąć pozycje siedzącą z nogami opuszczonymi poza kozetkę [6, 18]. Ćwiczenia pozycyjne Brandta-Daroffa polegają na wielokrotnym powtarzaniu naprzemiennych ruchów głowy i tułowia. Pacjent rozpoczyna ćwiczenie w pozycji siedzącej po czym kładzie się na stronę ucha chorego z głową zwróconą ku górze pod kątem 45o i pozostaje w tym ułożeniu przez około 30 sekund. Następnie chory ponownie siada i odczekuje kolejne 30 sekund. Dalej kładzie się na stronę ucha zdrowego z głową zwróconą ku górze pod kątem 45o. Po 30 sekundach pacjent powraca do pozycji siedzącej. Seria składa się z 5 powtórzeń ćwiczenia i wykonywana jest 2 razy dziennie przez 3 tygodnie lub 3 razy dziennie przez 2 tygodnie [3, 18]. Wielką zaletą leczenia za pomocą manewrów i ćwiczeń repozycyjnych jest fakt, że nie wymaga ono użycia specjalistycznego sprzętu i można je przeprowadzić w praktycznie każdym gabinecie lekarskim. Dodatkowo ćwiczenia pozycyjne Brandta- Daroffa mogą być wykonywane w warunkach domowych samodzielnie przez pacjenta. Standardowo leczenie rozpoczyna się od wykonania manewru Semonta lub Epleya. Według niektórych źródeł możliwe jest ustąpienie objawów nawet u 50% pacjentów [18]. Jeśli zawroty dalej występują powtarzamy manewr raz dziennie przez kilka następnych dni. W przypadku gdy nadal brak jest poprawy zmieniamy manewr Semonta na Epleya lub Epleya na Semonta w zależności od tego manewru, który stosowaliśmy jako pierwszy. Jeśli objawy dalej nie ustępują zlecamy pacjentowi wykonywanie ćwiczenia Branda-Daroffa. Epley stwierdził wyleczenie 90% 199
PROFILAKTYKA I EDUKACJA ZDROWOTNA pacjentów po zastosowaniu swojego manewru [6]. natomiast Semont i wsp. przedstawili wyniki świadczące o około 85% wyleczeń po jednym zastosowaniu manewru Semonta i nawet 90% po dwóch manewrach [19]. Brandt i Daroff utrzymywali że nawrót dolegliwości nastąpił jedynie u 2 z 66 chorych poddanych ich ćwiczeniom [3]. Pozostali autorzy podają niższą skuteczność tego typu leczenia. Skuteczność całego cyklu rehabilitacyjnego przynosi ulgę w objawach u około 80% pacjentów. Niestety pomimo dobrych wyników po pewnym czasie często obserwowane są nawroty objawów. Po pierwszym roku zawroty powracają u około 33% pacjentów, a po pięciu latach nawroty stwierdza się u około 50% chorych [18]. Ważnym zagadnieniem jest także profilaktyka upadków u osób dotkniętych problemem zawrotów głowy. Nie ulega wątpliwości, że osoby cierpiące na zaburzenia równowagi są na nie znacznie częściej narażone. Zagrożenie to jest szczególnie duże u ludzi starszych, bowiem na skutek zmniejszonej sprawności ruchowej nie są oni w stanie wykonać odpowiednich ruchów asekurujących, powstrzymujących przed upadkiem lub zmniejszających jego negatywne skutki. Badania wykazują, że w okresie wczesnej starości (65-75 r.ż.) skłonności do upadków występują u około 29% badanych, natomiast wysokie ryzyko upadków u około 17% [21]. W wieku starczym także konsekwencje tego typu zdarzeń są znacznie poważniejsze niż u ludzi młodszych, często pogarszają na stałe jakość ich życia. Przemawia to za koniecznością wprowadzenia działań prewencyjnych w postaci zapewnienia chorym odpowiedniej opieki, a także dostosowania ich środowiska życia (odpowiednie rozmieszczenie mebli w mieszkaniu, montaż dodatkowych uchwytów w łazience i toalecie, rozmieszczenie w krytycznych miejscach taśm antypoślizgowych, odpowiednie doświetlenie pomieszczeń). 200 PODSUMOWANIE Zawroty głowy to jedna z najpowszechniejszych i najczęściej zgłaszanych dolegliwości przez pacjentów. Nawet ⅓ osób dorosłych w ciągu pięcioletniego okresu zgłaszała w wywiadzie zawroty głowy. Ze względu na subiektywne odczuwanie i mnogość przyczyn, ich diagnostyka bywa niejednokrotnie wymagająca i długotrwała. Problem zawrotów głowy wymaga podejścia interdyscyplinarnego zarówno na etapie procesu diagnostycznego, jak również późniejszego leczenia i rehabilitacji. Tego typu postępowanie może skrócić przebieg choroby, zapobiegać ewentualnym skutkom tych dolegliwości oraz zmniejszyć nakłady finansowe związane z powikłaniami. Samo leczenie zawrotów głowy to proces niezwykle złożony, w którym w wielu przypadkach niemożliwa jest terapia przyczynowa, dlatego wciąż poszukuje się nowych rozwiązań i propozycji objawowego ich leczenia. Często osoby cierpiące na omawiane dolegliwości wymagają indywidualnie dostosowanej, a niekiedy także długotrwałej rehabilitacji. Należy zwrócić uwagę, iż nieleczone zawroty głowy mogą prowadzić do znacznego upośledzenia życia chorego. Chorzy narażeni są na upadki oraz długotrwałe ich powikłania, co nie tylko obciąża samego pacjenta, który niejednokrotnie bywa wykluczony z dotychczasowej aktywności zawodowej, ale również osoby bliskie oraz personel medyczny. Jedynym rozwiązaniem jest jak
Marek Mazurek, Adrianna Denysiuk, Marta Tynecka-Turowska, Konrad Rejdak, Ewa Papuć Zawroty głowy jako problem interdyscyplinarny najszersze spojrzenie na chorego z zawrotami głowy, a także otoczenie go kompleksową opieką. PIŚMIENNICTWO 1. Baloh R.W. i wsp.: Benign positional vertigo. Neurology 1987; 37: 371-378. 2. Bhattacharyya N. i wsp.: Clinical practice guideline benign paroxysmal positional vertigo. Otolaryngol Head Neck Surg 2008; 139(5 Suppl 4): 47-81. 3. Brandt T., Daroff R.: Physical therapy for benign paroxysmal positional vertigo. Arch Otolaryngol 1980; 106: 484-485. 4. Colledge N.R.: The prevalence and characteristics of dizziness in an elderly community. Age Ageing 1999; 23: 117 120 5. Dix M.R., Hallpike C.S.: The pathology, symptomatology and diagnosis of certain common disorders of vestibular system. Proc Royal Soc Med. 1952; 45: 341-254. 6. Epley J.M.: The canalith repositioning procedure: for treatment of benign paroxysmal positional vertigo. Otolaryngol Head Neck Surg 1992; 107: 399-404. 7. Herdman S.J. i wsp.: Strategies for balance rehabilitation: fall risk and treatment. Ann N Y Acad Sci 2001; 942: 394-412. 8. Humphriss R.L. i wsp.: Contraindications to the Dix-Hallpike manoeuvre: A multidisciplinary review: Contraindicaciones de la maniobra de Dix-Hallpike: Una revisin multidisciplinaria. International Journal of Audiology, 2003, Vol.42(3), p.166-173. 9. Józefowicz-Korczyńska M.: Rehabilitacja zawrotów głowy i zaburzeń równowagi. Otolaryngologia 2010, 9(1):7-12. 10. Kantor I.: Współczesne metody diagnostyki układu równowagi. Terapia 2009, 3-6. 11. Litwin T., Członkowska A.: Zawroty głowy w praktyce neurologa diagnostyka i leczenie., Polski Przegląd Neurologiczny 2008, 78. 12. Narożny W. i wsp.: Epidemiologia zawrotów głowy i zaburzeń równowagi. Forum Med. 2010, 356 365. 13. Pośpiech L.: Postępy w rehabilitacji zawrotów głowy i zaburzeń równowagi. Pol Merk Lek 2001; 55: 60-61. 14. Pośpiech L.: Praktyczne podejście do rehabilitacji zawrotów głowy. Solvay Pharma, Biblioteczka Prospera Ménière a, Warszawa 1997; 4: 1-65. 15. Prusiński A. (red.): Zawroty głowy. Wyd. Lekarskie PZWL, Warszawa 2002. 16. Prusiński A.: Klasyfikacja, obraz kliniczny i leczenie zawrotów głowy. Polski Przegląd Neurologiczny 2011, 11-19. 201
PROFILAKTYKA I EDUKACJA ZDROWOTNA 17. Prusiński A.: Neurologia Praktyczna. Wyd. Lekarskie PZWL, Warszawa 2011, 157-161. 18. Rogowski M., Piszczatowski B.: Leczenie zawrotów głowy. Terapia 2009, 7-12. 19. Semont A. i wsp.: Curing BPPV with liberatory manoeuvre. Adv Otolrhinolaryngol 1988; 112: 173-182. 20. Serafini G. i wsp.: Benign paroxysmal positional vertigo of posterior semicircular canal: results in 160 cases treated with Semont s manoeuvre. Ann Otol Rhinol Laryngol 1996; 105: 770-775. 21. Ślusarska B. i wsp.: Health problems of the elderly aged 65-75 years supervised by a community nurse. GERONTOLOGIA POLSKA 2016; 24: 17-25. 22. Tomaszewski M. i wsp.: Dizziness- pathogenesis, diagnosis and treatment. Health Problems of Civilization 2015, 11-17. STRESZCZENIE Zawroty głowy są trzecią najczęstszą przyczyną wszystkich konsultacji medycznych. Najczęstszą ich przyczyną są uszkodzenia ucha wewnętrznego, które stanowią blisko połowę przypadków. Diagnostyka zawrotów opiera się głównie na dokładnym wywiadzie, badaniach neurologicznych, otolaryngologicznych, okulistycznych, badaniach czynnościowych, a także dodatkowych badaniach obrazowych, w tym MRI głowy. Leczenie zawrotów głowy jest ukierunkowane na usunięcie ich przyczyny. W przypadku, gdy tego rodzaju leczenie jest niemożliwe stosujemy terapię objawową obejmującą farmakoterapię m.in preparaty betahistyny, rehabilitację przedsionkową, edukację chorego, podejmowane są również działania obejmujące prewencję upadków. ABSTRACT Vertigo is the third cause of all medical consultations. The most common cause of it is damage to the inner ear, which contributes to nearly half of all the vertigo cases. Diagnosis of vertigo relies on gathering a thorough medical history, neurological, otorhinolaryngological and ophthalmological examination, or, in some cases, additional imaging tests. The treatment for vertigo should always be focused on the underlying reason. If this cannot be achieved, symptomatic treatment with e.g. betahistine, as well as vestibular rehabilitation and patient education may be applied in order to lower the risk of falling. Artykuł zawiera 26523 znaki ze spacjami 202