Załącznik do Uchwały Nr... Rady Powiatu Pabianickiego Z dnia... Powiatowy Program Ochrony Zdrowia Psychicznego 2012-2015

Załącznik do Uchwały Nr... Rady Powiatu Pabianickiego Z dnia... Powiatowy Program Ochrony Zdrowia Psychicznego 2012-2015 Pabianice, 2012 1

SPIS TREŚCI I. WSTĘP...3 II. Diagnoza sytuacji w zakresie zdrowia psychicznego na terenie Powiatu Pabianickiego...5 III. Formy wsparcia dla osób z problemami psychicznymi...12 IV. Instytucje udzielające wsparcie i pomoc w sytuacjach kryzysowych...19 V. Cele i zadania Powiatowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego...22 VI. Zarządzanie, monitorowanie i finansowanie Powiatowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego...27 VII. Podsumowanie...28 2

I. Wstęp Światowa Organizacja Zdrowia w swojej klasycznej definicji określiła zdrowie jako stan pełnego, dobrego samopoczucia fizycznego, psychicznego i społecznego, a nie tylko jako brak choroby lub zniedołężnienia. W tym aspekcie to nie tylko brak zaburzeń psychicznych, ale również stan, w którym osoba zdaje sobie sprawę ze swego potencjału, może sobie radzić ze stresem, pracować efektywnie oraz jest w stanie funkcjonować w społeczeństwie. W związku z powyższym zdrowie psychiczne jest istotnym elementem zainteresowań zdrowia publicznego. Z uwagi na uwarunkowania epidemiologiczne, poziom rozwoju zasobów opieki psychicznej i pomocy społecznej oraz integralności problemów zdrowotnych i społecznych istnieje potrzeba opracowania powiatowego programu ochrony zdrowia psychicznego. Pomimo zwiększania się wiedzy społeczeństwa na temat osób z zaburzeniami psychicznymi nadal powszechny jest problem wykluczenia chorych na ten rodzaj schorzeń. Brak zrozumienia ich potrzeb, konieczność integracji mogą powodować odsuwanie ich od życia społecznego i powstawanie poczucia izolacji. Niejednokrotnie podjęcie decyzji o skorzystaniu z pomocy psychiatrycznej czy psychologicznej poprzedzone jest długotrwałym okresem obawy o opinię bliskich, a także obniżoną samooceną. Powoduje to narastanie problemów i pogłębianie się trudności, co z kolei ogranicza możliwość prowadzenia produktywnego życia społecznego i ekonomicznego niezbędnego dla pełnego zdrowia. Zgodnie z przepisami ustawy z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego (Dz. U. Nr 111, poz. 535 z późn. zm.) ochronę zdrowia psychicznego zapewniają organy administracji rządowej i samorządowej oraz instytucje do tego powołane. Ponadto, w działaniach z zakresu ochrony zdrowia psychicznego mogą uczestniczyć stowarzyszenia i inne organizacje społeczne, fundacje, samorządy zawodowe oraz grupy samopomocy pacjentów i ich rodzin, a także inne osoby fizyczne i prawne. W tym aspekcie, ochrona zdrowia psychicznego polega w szczególności na: 1. promocji zdrowia psychicznego i zapobieganiu zaburzeniom psychicznym; 2. zapewnianiu osobom z zaburzeniami psychicznymi wielostronnej i powszechnie dostępnej opieki zdrowotnej oraz innych form opieki i pomocy niezbędnych do życia w środowisku rodzinnym i społecznym; 3

3. kształtowaniu wobec osób z zaburzeniami psychicznymi, właściwych postaw społecznych, a zwłaszcza zrozumienia, tolerancji, życzliwości, a także przeciwdziałaniu ich dyskryminacji. Zadania te są realizowane przez działania określone przez Radę Ministrów w rozporządzeniu z dnia 28 grudnia 2010 r. w sprawie Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego (Dz. U. Nr 24, poz.128). Program dostrzega konieczność planowej dbałości o zdrowie psychiczne ze szczególnym uwzględnieniem nie tylko leczenia czyli działań naprawczych, ale też profilaktyki i edukacji. Nakłada on na samorządy terytorialne obowiązek realizacji zadań w zakresie promocji zdrowia psychicznego, a także zapobiegania zaburzeniom psychicznym oraz zapewnienia chorym wielostronnej i powszechnie dostępnej opieki zdrowotnej oraz innych form opieki i pomocy niezbędnych do życia w środowisku rodzinnym i społecznym. Uchwałą Nr 91/2011 Zarząd Powiatu Pabianickiego dnia 27 czerwca 2011r. powołał Lokalny Zespół Koordynujący realizację Powiatowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego na lata 2011-2015, w składzie: 1.Jarosław Grabowski Przewodniczący Zespołu, Dyrektor Powiatowego Centrum Pomocy Rodzinie w Pabianicach, 2.Danuta Skwirowska- Z-ca Dyrektora Powiatowego Urzędu Pracy w Pabianicach, 3. Maria Chmielewska Dyrektor Domu Pomocy Społecznej w Pabianicach, 4.Hubert Kowalski Dyrektor Domu Pomocy Społecznej w Konstantynowie Ł., 5.Marzena Berner Kierownik Warsztatu Terapii Zajęciowej w Pabianicach 6.Anna Chojczak - Kierownik Warsztatu Terapii Zajęciowej w Konstantynowie Ł., 7. Anna Lewandowska-Kierownik Środowiskowego Domu Samopomocy w Pabianicach, 8.Bożena Buczacka- Dyrektor Zespołu szkół Specjalnych nr 5 w Pabianicach. Zadaniem powołanego zespołu było opracowanie, koordynowanie i monitorowanie jak również realizacja Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego dla Powiatu Pabianickiego. 4

II. Diagnoza sytuacji w zakresie zdrowia psychicznego na terenie Powiatu Pabianickiego Osoby z zaburzeniami psychicznymi, zgodnie z ustawą o ochronie zdrowia psychicznego, to: -osoby chore psychicznie (wykazujące zaburzenia psychotyczne), -osoby upośledzone umysłowo, -osoby wykazujące inne zakłócenia czynności psychicznych, które zgodnie ze stanem wiedzy medycznej zaliczane są do zaburzeń psychicznych, wymagają świadczeń zdrowotnych lub innych form pomocy i opieki. Z danych statystycznych wynika, iż liczba osób z zaburzeniami psychicznymi corocznie wzrasta. Przyczyn takiego stanu rzeczy można dopatrywać się w zmianach społeczno-ekonomicznych, które niosą za sobą nowe zagrożenia dla zdrowia psychicznego. Są to min.: bieda, bezrobocie, brak poczucia bezpieczeństwa zarówno socjalnego jak i ekonomicznego. W roku 2010 r. w Powiecie Pabianickim z powodu zaburzeń psychicznych (bez uzależnień) leczonych było 1.941 osób (w tym:1133 Kobiety i 808 Mężczyzn), natomiast w 2011 roku już 2.140 osób ( w tym: 1285 Kobiet i 855 Mężczyzn). Poniższe tabele przedstawiają szczegółowe dane dotyczące leczenia różnego rodzaju zaburzeń psychicznych na terenie Powiatu Pabianickiego w latach 2010-2011. 5

Według rozpoznania zasadniczego Tabela 1, Leczenie w Powiecie Pabianickim - zaburzenia psychiczne bez uzależnień - 2010 r. Wyszczególnienie Leczeni ogółe m w tym: leczeni ogółem w tym 0 mężcz yźni 19-29 30-64 -18 65 i Z kolumny I leczeni po raz pierwszy w tym leczeni po raz pierwszy w wieku lat w tym 0 19 wię ogółe mężc cej m zyźni -18-29 30-64 65 i więcej 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Ogółem z zaburzeniami psychicznymi (wiersze: 05-20) 01 1941 808 7 270 1300 364 388 160 5 72 234 77 organiczne zaburzenia niepsychotyczne 02 121 62 2 5 48 66 35 11-1 5 29 organiczne zaburzenia psychotyczne 03 354 132-15 189 150 59 27-2 27 30 schizofrenia 04 351 167-56 251 44 17 14-8 8 1 inne zaburzenia psychotyczne i urojeniowe 05 73 35-7 53 13 6 2-2 4 - epizody afektywne 06 104 44-12 89 3 45 20-8 36 1 depresje nawracające i zaburzenia dwubiegunowe 07 216 87-13 174 32 2 1 - - 2 - inne zaburzenia nastroju (afektywne) 08 131 31-12 105 14 23 3-4 19 - zaburzenia nerwicowe związane ze stresem i somatoformiczne 09 446 153 1 85 320 40 169 61 1 36 116 16 zespoły behawioralne związane z zaburzeniami odżywiania 10 - - - - - - - - - - - - zaburz. fizjologicznymi i czynnikami fizycznymi 11 1 1-1 - - 1 1-1 - - zaburzenia osobowości i zachowania dorosłych 12 50 42 3 26 20 1 19 13 3 4 12 - upośledzenie umysłowe 13 91 51-36 54 1 11 6-6 5 - całościowe zaburzenia rozwojowe 14 1 1-1 - - - - - - - - pozostałe zaburzenia rozwoju psychicznego 15 - - - - - - - - - - - - zaburzenia zachowania i emocji rozpoczynające się zwykle w dzieciństwie i w wieku młodzieńczym 16 2 2 1 1 - - 1 1 1 - - - nieokreślone zaburzenia psychiczne 17 Obserwacja stanu psychicznego., rozpoznania nieustalone, bez zaburz. psych. 18 Źródło: Sprawozdanie MZ-15 6

Kilka substancji lub inne substancje psychoaktywne Zaburzenie psychiczne spowodowane używaniem substancji psychoaktywnych Inne substancje pobudzające, w tym kofeina Leki uspokajające i nasenne Kanabinole Tabela 2. Zaburzenia spowodowane używaniem substancji psychoaktywnych -2010r. Wyszczególnienie ogółem Leczeni W tym mężczyźn i W tym leczeni ogółem w wieku lat 0-18 19-29 30-64 65 i więcej Leczeni po raz pierwszy w życiu ogółem W tym mężczyźni 0-18 W tym leczeni w wieku lat 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Ogółem grupy 10 10 3 3 3-6 6 3 2 1-19- 29 30-64 65 i więcej ostre zatrucie uzależnienia 1 1 - - 1 - - - - - - - zaburzenia psychotyczne inne ostre zatrucie uzależnienia 1 1 - - 1 - - - - - - - zaburzenia psychotyczne inne ostre zatrucie 1 1 1 - - - 1 1 1 - - - uzależnienia 1 1 1 - - - 1 1 1 - - - zaburzenia psychotyczne inne ostre zatrucie uzależnienia 3 3 1 2 - - 3 3 1 2 - - zaburzenia psychotyczne 1 1 - - 1 - - - - - - - Źródło: Sprawozdanie MZ-15 inne 2 2-1 1-1 1 - - 1-7

według rozpoznania zasadniczego Zaburzenia psychiczne spowodowane używaniem alkoholu Tabela 3. Zaburzenia spowodowane używaniem alkoholu -2010r. Leczeni W tym leczeni ogółem w wieku lat Leczeni po raz pierwszy w życiu W tym leczeni w wieku lat Wyszczególnienie ogółe W tym 0-18 19-30- 65 i więcej ogółe W tym 0-18 19-30- 65 i m mężcz 29 64 m mężczyźni 29 64 więcej yźni 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Ogółem z zaburzeniami psychicznymi związanymi z alkoholem ostre zatrucia 43 34-11 32-23 20-9 14 - używanie szkodliwe uzależnień 2 1 - - 2 - - - - - - - abstynencyjny bez majaczenia abstynencyjny z majaczeniem zaburzenia psychotyczne 6 4-1 5-1 1 - - 1 - bez majaczenia amnestyczny 1 1 - - 1 - - - - - - - inne zaburzenia psychiczne 34 28-10 24-22 19-9 13 - Źródło: Sprawozdanie MZ-15 8

Według rozpoznania zasadniczego Tabela 4. Leczeni w Powiecie Pabianickim - zaburzenia psychiczne bez uzależnień - 2011 r. Wyszczególnienie Leczeni ogółe m w tym: leczeni ogółem w tym 0 65 i mężcz yźni 19-29 30-64 wię -18 Z kolumny I leczeni po raz pierwszy w tym leczeni po raz pierwszy w wieku lat w tym 0 19 ogółe mężc cej m zyźni -18-29 30-64 65 i więcej 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Ogółem z zaburzeniami psychicznymi (wiersze: 05-20) 01 2140 855 10 222 1451 457 339 117 6 64 197 72 organiczne zaburzenia niepsychotyczne 02 123 64-3 44 76 24 7 - - 1 23 organiczne zaburzenia psychotyczne 03 400 154-10 208 182 58 27-3 15 40 schizofrenia 04 434 195 1 46 310 77 4 1 1 1 2 - inne zaburzenia psychotyczne i urojeniowe 05 66 26-6 43 17 5 2-2 2 1 epizody afektywne 06 146 63-19 123 4 66 26-10 54 2 depresje nawracające i zaburzenia dwubiegunowe 07 231 99-10 182 39 7 4 - - 6 - inne zaburzenia nastroju (afektywne) 08 129 22-8 98 23 17 2-3 13 1 zaburzenia nerwicowe związane ze stresem i somatoformiczne 09 450 129 2 68 343 37 134 34 1 31 98 4 zespoły behawioralne związane z zaburzeniami odżywiania 10 2 - - - 2 - - - - - - - zespoły behawioralne związane z zaburz. fizjologicznymi i czynnikami fizycznymi 11 1 1 - - 1 - - - - - - - zaburzenia osobowości i zachowania dorosłych 12 60 43 3 25 31 1 17 10 2 11 4 - upośledzenie umysłowe 13 96 57 4 25 66 1 7 4 2 3 2 - całościowe zaburzenia rozwojowe 14 1 1-1 - - - - - - - - pozostałe zaburzenia rozwoju psychicznego 15 zaburzenia zachowania i emocji rozpoczynające się zwykle w dzieciństwie i w wieku młodzieńczym 16 1 1-1 - - - - - - - - nieokreślone zaburzenia psychiczne 17 Obserwacja stanu psychicznego., rozpoznania nieustalone, bez zaburz. psych. 18 Źródło: Sprawozdanie MZ-15 9

Kilka substancji lub inne substancje psychoaktywne Zaburzenie psychiczne spowodowane używaniem substancji psychoaktywnych Inne substancje pobudzające, w tym kofeina Leki uspokajające i nasenne Kanabinole Tabela 5. Zaburzenia spowodowane używaniem substancji psychoaktywnych -2011r. Wyszczególnienie ogółe m Leczeni W tym mężcz yźni W tym leczeni ogółem w wieku lat 0-18 19-29 30-64 65 i wię cej Leczeni po raz pierwszy w życiu ogółe m W tym mężcz yźni W tym leczeni w wieku lat 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Ogółem grupy 10 10 3 3 3-6 6 3 2 1-0- 18 19-29 30-64 65 i więcej ostre zatrucie uzależnieni a zaburzenia psychotyczne inne ostre zatrucie uzależnieni a zaburzenia psychotyczne inne ostre zatrucie uzależnieni a zaburzenia psychotyczne 1 1-1 - - - - - - - - 1 1 1 - - - - - - - - - inne ostre zatrucie uzależnieni a zaburzenia psychotyczne inne Źródło: Sprawozdanie MZ-15 4 3-2 2-1 1-1 - - 1 1 - - 1 - - - - - - - 3 3-1 2 - - - - - - - 10

według rozpoznania zasadniczego Zaburzenia psychiczne spowodowane używaniem alkoholu Tabela 6. Zaburzenia spowodowane używaniem alkoholu -2011r. Leczeni W tym leczeni ogółem w wieku lat Leczeni po raz pierwszy w życiu W tym leczeni po raz pierwszy w wieku lat Wyszczególnienie ogółe W 0-19- 30-65 i ogółe W tym 0-18 19-30- 65 i m tym 18 29 64 więcej m mężczyź 29 64 więcej mężcz ni yźni 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Ogółem z zaburzeniami psychicznymi związanymi z alkoholem ostre zatrucia 36 29 1 5 30-1 1-1 - - używanie szkodliwe uzależnień abstynencyjny bez majaczenia abstynencyjn y z majaczeniem zaburzenia psychotyczne bez majaczenia amnestyczny inne zaburzenia psychiczne 4 3-1 3-1 1-1 8 7 1 1 6 - - - - - - - 24 19-3 21 - - - - - - - Źródło: Sprawozdanie MZ-15 Według danych NZOZ Pabianickiego Centrum Medycznego liczba osób hospitalizowanych z powodu zaburzeń psychicznych na oddziałach psychiatrycznych ma tendencję wzrostową. W roku 2010 hospitalizowano 727 osób ( w tym: 273 Kobiety i 454 Mężczyzn), w 2011 roku 1.028 osób ( w tym: 323 Kobiety i 705 Mężczyzn), natomiast w I kwartale 2012 roku hospitalizowano 195 osób ( w tym: 75 Kobiet i 120 Mężczyzn).Na oddziale psychiatrycznym dziennym w roku 2010 leczone były 63 osoby, w roku 2011 leczone były 82 osoby, a w I kwartale 2012 roku 12 osób. 11

Dane dotyczące Powiatowego Zespołu ds. Orzekania o Stopniu Niepełnosprawności wskazują również na rosnącą liczbę osób niepełnosprawnych z zaburzeniami psychicznymi. W roku 2010 orzeczonych osób niepełnosprawnych z zaburzeniami psychicznymi było 400 osób, podczas gdy w roku 2011 liczba ta wzrosła do 463 osób, co obrazuje poniższa tabela. Rodzaj niepełnosprawności: 2010 rok 2011 rok I półrocze 2012 r. Ogółem osoby niepełnosprawne 2499 2495 1161 W tym: z zaburzeniami psychicznymi 291 326 151 z upośledzeniem umysłowym 109 137 40 W tym osoby do 16 roku życia z zaburzeniami psychicznymi 37 53 11 z upośledzeniem umysłowym 19 25 7 III. Formy wsparcia dla osób z problemami psychicznymi Na terenie Powiatu Pabianickiego przy NZOZ Pabianickim Centrum Medycznym funkcjonuje Pabianickie Centrum Psychiatryczne z oddziałami: 1. Oddział Psychiatryczny Kobiecy i Męski liczba łóżek : 90 2. Oddział Psychiatryczny Dzienny liczba łóżek : 12 3. Oddział Psychiatryczny dla Przewlekle Chorych liczba łóżek :5 4. Ośrodek Leczenia Alkoholowych Zespołów Abstynencyjnych liczba łóżek: 5. Oddział Psychiatryczny dla Przewlekle Chorych i Ośrodek Leczenia Alkoholowych Zespołów Abstynencyjnych to dwie nowe jednostki stacjonarne, które powstałe w 2011 roku. Jednostki te świadczą usługi dla osób zainteresowanych detoksykacją od różnych substancji psychoaktywnych oraz okresowym pobytem osób przewlekle chorych psychiatrycznie nie wymagających leczenia szpitalnego, a jedynie opieki i nadzoru, którego z różnych przyczyn nie może zapewnić czasowo rodzina. Ponadto osoby z zaburzeniami psychicznymi mogą liczyć na fachową pomoc w Poradni 12

Zdrowia Psychicznego, Poradni Leczenia Uzależnień oraz Poradni Psychologicznej dla Dorosłych działających przy NZOZ. Osoby z zaburzeniami psychicznymi w Powiecie Pabianickim mogą korzystać z szerokiej oferty wsparcia w ramach systemu pomocy społecznej. Powiat dysponuje bowiem rozwiniętą bazą pomocy instytucjonalnej. Na terenie powiatu funkcjonują dwa domy pomocy społecznej, w których mogą być umieszczone osoby z zaburzeniami psychicznymi tj.: 1). Dom Pomocy Społecznej w Pabianicach dla osób przewlekle somatycznie chorych; Liczba osób niepełnosprawnych korzystających z opieki w latach 2010-2011 2010 2011 Kobiety Mężczyźni Kobiety Mężczyźni z zaburzeniem psychicznym 17 19 19 19 z upośledzeniem umysłowym 6 6 8 6 OGÓŁEM 23 25 27 25 2) Dom Pomocy Społecznej w Konstantynowie Ł dla kobiet przewlekle psychicznie chorych. Liczba osób niepełnosprawnych korzystających z opieki w latach 2010r. i 2011r. 2010 2011 Kobiety Kobiety z zaburzeniami psychicznymi 108 89 z upośledzeniem umysłowym 62 61 OGÓŁEM 170 150 Domy Pomocy Społecznej realizują swoją funkcję opiekuńczą poprzez zaspokajanie niezbędnych potrzeb bytowych, pielęgnacyjnych, społecznych i religijnych swoich podopiecznych. W szczególności zapewniają: a) miejsce zamieszkania wyposażone w niezbędny sprzęt, meble oraz podstawowe środki higieny osobistej, b) wyżywienie, również dietetyczne zgodnie z zaleceniami lekarza w ramach obowiązujących norm żywienia, c) opiekę pielęgniarską, d) opiekę duszpasterską, e) terapię zajęciową i pracę stosowną do możliwości psychofizycznych, f) dostęp do dóbr kultury, oświaty i rekreacji, 13

g) bezpieczne przechowywanie środków pieniężnych i przedmiotów wartościowych Mieszkańcom przysługują świadczenia zdrowotne wynikające z obowiązujących przepisów o powszechnym ubezpieczeniu zdrowotnym. Zadaniem placówek jest pomoc mieszkańcom w zakresie umożliwienia korzystania z przysługujących świadczeń zdrowotnych, rehabilitacyjnych, zaopatrzenia w leki, artykuły sanitarne oraz środki pomocnicze i przedmioty ortopedyczne. Wymienione rodzaje świadczeń mają na celu zapewnienie mieszkańcom możliwości zaspokajania podstawowych potrzeb materialnych, spokoju, bezpieczeństwa i komfortu emocjonalnego, zarówno na terenie Domów jak i w czasie zajęć organizowanych poza Domami. W czasie pobytu każdy mieszkaniec otoczony jest szczególną opieką i korzysta z pomocy zespołu terapeutyczno opiekuńczego, w skład,którego wchodzą: pracownik pierwszego kontaktu, opiekunki, pracownik socjalny, psycholog, pielęgniarki, terapeuci zajęciowi. Do zadań zespołu terapeutyczno opiekuńczego należy: - opracowanie planów opieki indywidualnej, - kontrola i ocena stopnia realizacji planu, - modyfikacja planu w sytuacji koniecznej. Pracownicy zespołu terapeutyczno opiekuńczego uczestniczą co najmniej raz na dwa lata w szkoleniach mających na celu aktualizację wiedzy w zakresie metod pracy z mieszkańcem, zasad opracowywania planów opieki indywidualnej oraz praw i obowiązków mieszkańca. Na terenie powiatu funkcjonuje ośrodek wsparcia dla osób z zaburzeniami psychicznymi tj.: Środowiskowy Dom Samopomocy w Pabianicach (działający przy Polskim Stowarzyszeniu Osób z Upośledzeniem Umysłowym, Koło w Pabianicach). Dom przeznaczony jest dla 20 osób z niepełnosprawnością intelektualną, posiadających orzeczenie o niepełnosprawności w stopniu znacznym, bądź umiarkowanym. Programem realizowanym przez placówkę objęte są osoby z terenu Powiatu Pabianickiego, które wymagają rehabilitacji w formie środowiskowego systemu wsparcia o różnorodnych formach terapii i treningów. Celem jednostki jest usamodzielnienie osób niepełnosprawnych w zakresie czynności higienicznych, prowadzenia gospodarstwa domowego, spędzania czasu wolnego, funkcjonowania w rodzinie, funkcjonowania w grupie i środowisku lokalnym, korzystania z instytucji publicznych. Zajęcia w placówce pomagają osobą dotychczas korzystającym podtrzymać ich nabyte umiejętności, zapobiegać regresowi i izolacji społecznej oraz motywować i zachęcać do większego zaangażowania i aktywności. Rehabilitacja społeczna oraz podtrzymanie umiejętności już nabytych przez osoby niepełnosprawne intelektualnie oraz stymulacja poznawcza to procesy ciągłe i długotrwałe. 14

Głównym celem placówki jest podtrzymanie i poszerzenie umiejętności intelektualnych uczestników oraz ich integracja z rodziną, środowiskiem lokalnym i społeczeństwem. Placówka stara się, aby oprócz codziennej wspierająco aktywizacyjnej pracy była również miejscem na wiele dodatkowych i ciekawych wydarzeń poza ośrodkiem. Wszystkie realizowane zadania mają na celu wzbudzać w osobach niepełnosprawnych jak najwięcej pozytywnych przeżyć, zachęcać do aktywności i samodzielności. Liczba osób objętych opieką w Środowiskowym Domu Samopomocy w Pabianicach (lata 2010r. i 2011r.) 2010 2011 Kobiety Mężczyźni Kobiety Mężczyźni z zaburzeniem psychicznym - - - - z upośledzeniem umysłowym 12 8 12 8 OGÓŁEM 12 8 12 8 Na terenie naszego powiatu funkcjonują również dwa Warsztaty Terapii Zajęciowej: 1). Warsztat Terapii Zajęciowej przy Miejskim Centrum Pomocy Społecznej w Pabianicach,który dysponuje 35 miejscami; 2). Warsztat Terapii Zajęciowej przy Spółdzielni Inwalidów Zgoda w Konstantynowie Ł, który dysponuje 40 miejscami. Łącznie z warsztatów korzysta 75 osób z upośledzonych umysłowo i z zaburzeniami psychicznymi. Warsztat przeznaczony jest dla osób niepełnosprawnych w stosunku do których właściwy organ orzekł stopień niepełnosprawności ze wskazaniami do terapii zajęciowej. Celem placówek jest: ogólne usprawnianie osób niepełnosprawnych; rozwijanie umiejętności, w tym wykonywania czynności życia codziennego oraz zaradności osobistej, przy zastosowaniu różnych technik terapii zajęciowej; przygotowanie do życia w środowisku społecznym, w szczególności poprzez rozwój umiejętności planowania i komunikowania się, dokonywania wyborów, decydowania o 15

swoich sprawach oraz rozwój innych umiejętności niezbędnych w niezależnym życiu, a także poprawę kondycji psychicznej i fizycznej; rozwijanie psychofizycznych sprawności niezbędnych w pracy; rozwijanie podstawowych oraz specjalistycznych umiejętności zawodowych, umożliwiających podjęcie pracy w zakładzie aktywności zawodowej lub innej pracy zarobkowej bądź szkolenia zawodowego. Na terenie powiatu funkcjonują dwie Poradnie Psychologiczno-Pedagogiczne w Pabianicach i Konstantynowie Ł., które są publicznymi placówkami oświatowymi o charakterze diagnostycznoterapeutycznym. Udzielają one dzieciom i młodzieży (w tym z różnego rodzaju zaburzeniami psychicznymi) pomocy psychologicznej, pedagogicznej i logopedycznej, pomocy w wyborze kierunku kształcenia i zawodu, a także udziale rodzicom i nauczycielom pomocy psychologicznopedagogicznej związanej z wychowywaniem i kształceniem dzieci i młodzieży. Do zadań poradni należy : wspomaganie wszechstronnego rozwoju dzieci młodzieży i efektywności uczenia się, zapobieganie przejawom niedostosowania społecznego, profilaktyka i terapia zaburzeń i zachowań dysfunkcyjnych, wspomaganie wychowawczej funkcji rodziny. Poradnie realizują zadania poprzez: diagnozę psychologiczną, pedagogiczną i logopedyczną, konsultacje, zajęcia terapeutyczne, psychoedukację, doradztwo, interwencję w środowisku ucznia, działalność profilaktyczną, współpracę ze szkołami i innymi instytucjami. 16

Liczba osób objętych opieką w latach 2010r. i 2011r. w Poradni Pedagogiczno- Psychologiczna w Konstantynowie Łódzkim 2010 2011 Ogółem liczba osób objętych opieką, w tym: 1259 2233 przyjęć psychologicznych 394 706 Liczba osób objętych opieką w latach 2010r. i 2011r. Pabianicach Pedagogiczno-Psychologiczna w 2010 2011 Ogółem liczba osób objętych opieką, w tym: 1375 1547 przyjęć psychologicznych 890 838 Osoby z zaburzeniami psychicznymi korzystają z szeregu świadczeń i form pomocy przewidzianych w ustawie o pomocy społecznej, a także w ustawie o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych. Zadania w tym zakresie realizują gminne i miejskie ośrodki pomocy społecznej, Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie w Pabianicach ( w zakresie rehabilitacji społecznej ) oraz Powiatowy Urząd Pracy w Pabianicach (w zakresie rehabilitacji zawodowej). Dane z PUP w Pabianicach wskazują, iż liczba osób niepełnosprawnych z zaburzeniami psychicznymi, w tym z upośledzeniem umysłowym zarejestrowanych jako osoby bezrobotne stanowi niewielki odsetek osób niepełnosprawnych, tj: zaledwie 17% (dane z 2011 r.), przy czym największą liczbę stanowią osoby z lekkim stopniem niepełnosprawności, co obrazują poniższe tabele. 17

Liczba osób niepełnosprawnych z podziałem na rodzaj schorzenia (lata 2010r. i 2011r.) Kod/sym Liczba osób bol Schorzenia przyporządkowane 2010 2011 01-U upośledzenie umysłowe 26 27 02-P choroby psychiczne 71 78 03-L zaburzenia głosu, mowy i choroby słuchu 32 46 06-O choroba narządu wzroku 62 61 05-R upośledzenie narządu ruchu 160 162 06-E epilepsje 21 18 07-S choroby układu oddechowego i krążenia 77 85 08-T choroby układu pokarmowego 8 11 09-M choroby układu moczowo-płciowego 8 7 10-N choroby neurologiczne 63 50 11-I inne 50 57 nieustalone 9 5 RAZEM: 587 607 Liczba osób niepełnosprawnych z podziałem na stopień (lata 2010r. i 2011r.) Stopień niepełnosprawności Ogółem: Liczba osób niepełnosprawnych z upośledzeniem umysłowym z zaburzeniami psychicznymi 2010 2011 2010 2011 2010 2011 Lekki 509 527 19 21 53 55 Umiarkowany 76 77 7 6 18 22 Znaczny 2 3 0 0 0 1 Ogółem 587 607 26 27 71 78 Dzięki rehabilitacji zawodowej prowadzonej przez Powiatowy Urząd Pracy w Pabianicach wśród osób niepełnosprawnych z zaburzeniami psychicznymi pracę podjęło w roku 2011-37 osób tj.: o 57% więcej w stosunku do roku 2010. Wśród osób niepełnosprawnych z zaburzeniami psychicznymi niewielka liczba jest osób zainteresowanych szkoleniami, w roku 2011 z tego rodzaju wsparcia skorzystały 4 osoby. Z roku na rok spada zainteresowaniem odbywaniem staży czy pracami społeczno-użytecznymi w roku 2011, z tych form wsparcia skorzystało zaledwie 18 osób tj.: o 13% mniej w stosunku do roku 2010.Co obrazuje poniższa tabela. 18

2010 2011 2010 2011 2010 2011 2010 2011 2010 2011 2010 2011 Liczba osób niepełnosprawnych z zaburzeniami psychicznymi zaktywizowane w latach 2010r. i 2011r. PFRON Fundusz Pracy EFS Inne Bez udziału środków publicznych Ogółem podjęcie pracy 1 3 0 6 0 0 0 0 20 28 21 37 podjęcie działalności gospodarczej 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 szkolenia 2 2 0 0 1 2 0 0 0 0 3 4 inna forma wsparcia tj. staż, PSU itp. 0 0 21 15 4 3 0 0 0 0 25 18 OGÓŁEM: 3 5 21 21 5 5 0 0 20 28 49 59 IV. Instytucje udzielające wsparcie i pomoc w sytuacjach kryzysowych Placówki służby zdrowia na terenie Powiatu Pabianickiego udzielają porad psychiatrycznych 1. Niepubliczny Zakład Opieki Zdrowotnej Eskulap - Poradnia Zdrowia Psychicznego 95-200 Pabianice ul. Grobelna 8, tel. (42) 215-60-37, 2. Niepubliczny Zakład Opieki Zdrowotnej MAC-MED. Poradnia /Gabinet/ Psychiatryczny 95-200 Pabianice ul. Podleśna 4/2, tel. (42) 213-31-16, 3. Niepubliczny Zakład Opieki Zdrowotnej Pabianickie Centrum Medyczne, Poradnia Zdrowia Psychicznego 95-200 Pabianice, ul. Jana Pawła II 68, tel. (42) 225-35-00, 4. Niepubliczny Zakład Opieki Zdrowotnej SELWA- Poradnia Zdrowia Psychicznego 95.200 Pabianice ul. Pułaskiego 21, tel. (42) 236 75 21, 5. Niepubliczny Zakład Opieki Zdrowotnej Spółdzielni Inwalidów Zgoda Poradnia Zdrowia Psychicznego 95-050 Konstantynów Łódzki ul.8-go Marca 1 tel. (42) 211 55 22, Jednostki pomocy społecznej na terenie Powiatu Pabianickiego 1. Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie w Pabianicach ul. Traugutta 6a, tel. (42) 215-66-05, (42) 215-66-60, 19

2. Miejskie Centrum Pomocy Społecznej 95-200 Pabianice, ul. Gdańska 7, tel. (42) 226-82-67, 3. Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej 95-054 Ksawerów, ul. Kościuszki 3h, tel. (42) 213-89-83, 4. Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej 95-081 Dłutów, ul. Główna 11, tel. (42) 634-05-05, 5. Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej 95-083 Lutomiersk, pl. Jana Pawła II 11, tel. (43) 677-50-11, 6. Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej 95-082 Dobroń, ul. 11 Listopada 9, tel. (43) 677-26-83, 7. Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej 95-200 Pabianice, ul. Torowa 21, tel. (42) 213-98-37 8. Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej im. bł. R. Chylińskiego 95-050 Konstantynów Łódzki, ul. Słowackiego 11, tel. 211-19-67, Instytucje wspomagające i organizacje pozarządowe 1. Powiatowy Urząd Pracy w Pabianicach ul. Waryńskiego 11, tel. (42) 225-42-00, 2. Dom Pomocy Społecznej 95-050 Konstantynów Łódzki, ul. Bechcice 3, tel. (42) 211-12-10, 3. Dom Pomocy Społecznej 95-200 Pabianice, ul. Wiejska 59/61, tel. (42) 213-75-51, (42) 215-61-04, 4. Poradnia Psychologiczno- Pedagogiczna 95-200 Pabianice, ul. Bracka 10/12, tel. (42) 215-02-41, 5. Poradnia Psychologiczno- Pedagogiczna 95-050 Konstantynów Łódzki, ul. Kilińskiego 75, tel. (42) 211-12-48, 6. Sąd Rejonowy w Pabianicach III Wydział Rodzinny i Nieletnich 95-200 Pabianice ul. Partyzancka 105/127, tel. /fax (42) 225-51-40, 7. Komenda Powiatowa Policji 95-200 Pabianice ul. Żeromskiego 18, tel. (42) 225 33 01, (42) 225 33 00, 8. Warsztat Terapii Zajęciowej 95-200 Pabianice, ul. Jana Pawła II 68 9. Warsztat Terapii Zajęciowej 95-050 Konstantynów Łódzki, ul. 8-go Marca 1, tel. (42) 211-11-62 wew. 58 20

10. Towarzystwo Pomocy im. św. Brata Alberta 95-200 Pabianice, ul Moniuszki 10, tel. (42) 215-55-00, Ośrodek Rehabilitacyjny Osób z Upośledzeniem Umysłowym 95-083 Zofiówka, tel. (43) 677-51-20, 11. Środowiskowy Dom Pomocy dla Osób z Zaburzeniami Psychicznymi 95-200 Pabianice, ul. Cicha 24, tel. 214-92-10, 12. Środowiskowy Dom Pomocy Społecznej 95-081 Drzewociny 34, tel. (44) 634-02-36, 13. Polskie Stowarzyszenie na Rzecz Osób z Upośledzeniem Umysłowym, Koło w Pabianicach- Powiatowy Środowiskowy Dom Samopomocy 95-200 Pabianice, ul. Moniuszki 16, tel. (42) 215-39-84, 14. Zespół Szkół Specjalnych Nr 4 im. Marii Grzegorzewskiej 95-050 Konstantynów Łódzki, ul. Zgierska 10, tel. (42) 211-15-60, 15. Zespół Szkół Specjalnych Nr 5 im. Marii Konopnickiej 95-200 Pabianice, ul. Pułaskiego 32, tel. (42) 215-72-16, 16. Dzienny Ośrodek Adaptacyjny dla Osób Niepełnosprawnych Ośrodka Pomocy Społecznej 95-200 Pabianice ul. Cicha 43, tel. (42) 213-92-27, 17. Stowarzyszenie razem przy Dziennym Ośrodku Adaptacyjnym dla osób Niepełnosprawnych 95-200 Pabianice, ul. Dolna 46/13, tel. (42) 214-73-29, 18. Stowarzyszenie Jesteśmy Tacy... 95-200 Pabianice, ul. Jana Pawła II 68, 19. Stowarzyszenie Czuje Sercem 95-050 Konstantynów Łódzki, ul. 8-go Marca 1 20. Pabianickie Stowarzyszenie Rodzin Abstynenckich Dom 95-200 Pabianice, ul. Garncarska 7, tel. (42) 215-92-47 21

V. Cele i zadania Powiatowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego Cele główne: 1. Promocja zdrowia psychicznego i zapobieganie zaburzeniom psychicznym Cele szczegółowe: 1.1.Upowszechnienie wiedzy na temat zdrowia psychicznego, kształtowanie zachowań i stylów życia kształtowanych dla zdrowia psychicznego, rozwijanie umiejętności radzenia sobie w sytuacjach zagrażających zdrowiu psychicznemu Priorytety : 1. Zwiększenie świadomości społeczeństwa i akceptacji osób chorych psychicznie 2. Profilaktyka zaburzeń zdrowia psychicznego 3. Rozwijanie umiejętności radzenia sobie w sytuacjach zagrażających zdrowiu psychicznemu 4. Zbudowanie platformy wymiany informacji i komunikowania się w zakresie promocji ochrony zdrowia psychicznego i zapobieganie zaburzeniom 5. Tworzenie pola do rozszerzenia możliwości i rozwijania gotowości do wczesnego korzystania z różnych form wsparcia dla mieszkańców powiatu 6. Promocja postaw akceptacji i zrozumienia osób z zanurzeniami psychicznymi Zadania: Realizacja programów profilaktycznych Rozpowszechnianie ulotek i broszur, plakatów dotyczących zdrowia psychicznego Prowadzenie kampanii informacyjno-edukacyjnych dotyczących zdrowia psychicznego oraz funkcjonowania osób z zaburzeniami psychicznymi, a także dostępnych formach pomocy dla osób w stanach kryzysu psychicznego Organizacja dni otwartych w placówkach świadczących pomoc osobom z zaburzeniami psychicznymi Stworzenia internetowej bazy informacyjnej na temat ochrony zdrowia psychicznego i dostępnych na terenie powiatu formach opieki zdrowotnej i pomocy społecznej dla osób z zaburzeniami psychicznymi 22

1.2. Zapobieganie zaburzeniom psychicznym Priorytety : 1. Podniesienie świadomości społecznej na temat zjawisk mających bezpośredni wpływ na nasze zdrowie psychiczne, w tym: przemoc w rodzinie, szkole i środowisku lokalnym 2. Zmniejszenie negatywnych skutków przemocy u osób, które jej doznają 3. Usprawnienie przepływu informacji pomiędzy instytucjami i organizacjami zajmującymi się problemami zdrowia psychicznego 4. Zapobieganie szkodliwemu używaniu używek ( alkoholu, tytoniu, leków, narkotyków), promowanie zdrowego stylu życia Zadania: Inicjowanie, wspieranie i organizowanie Klubów Integracji Społecznej Zorganizowanie spotkań przedstawicieli jednostek działających w obszarze zdrowia psychicznego funkcjonujących na terenie powiatu Współpraca z organizacjami pozarządowymi w celu promowania zdrowia psychicznego Prowadzenie programów zapobiegania przemocy w domu, w szkole i środowisku lokalnym Prowadzenie programów korekcyjno-edukacyjnych dla sprawców przemocy w rodzinie Organizacja konsultacji psychologicznych dla dzieci zaburzonych i ich rodzin 1.3. Zwiększenie integracji społecznej osób z zaburzeniami psychicznymi Priorytety: 1. Przeciwdziałanie nietolerancji, dyskryminacji i wykluczeniu osób z zaburzeniami psychicznymi 2. Zwiększenie świadomości społecznej w zakresie potrzeb osób z zaburzeniami psychicznymi 3. Upowszechnienie wiedzy na temat zdrowia psychicznego i funkcjonowania osób z zaburzeniami psychicznymi 23

4. Kształtowanie właściwych postaw wobec dzieci i młodzieży z zaburzeniami psychicznymi w domu i szkole 5. Kształtowanie postaw przeciwdziałających dyskryminacji Zadania: Stworzenie internetowej bazy placówek i specjalistów świadczących pomoc Organizowanie akcji informacyjnych w lokalnych mediach (telewizja, gazeta, portale internetowe) Zwiększenie możliwości udziału w szkoleniach Stworzenie możliwości uczestnictwa w dodatkowych formach szkolenia pracowników pomocy społecznej i oświaty poprzez udział w warsztatach, konsultacjach Poszerzenie wiedzy osób niepełnoletnich w zakresie poszukiwania wsparcia w sytuacjach trudnych emocjonalnie Możliwość dotarcia do młodzieży szkół ponadpodstawowych w zakresie akceptacji osób z zaburzeniami psychicznymi Organizowanie stanowisk promocyjnych w formie wystawiania plakatów dających możliwość zachęcania osób do akceptacji osób z zaburzeniami psychicznymi Imprezy integracyjne różnych środowisk ( DPS-y, ŚDS, WTZ) 1.4.Organizacja systemu poradnictwa i pomocy w sytuacjach kryzysu psychicznego Priorytety: 1. Doskonalenie usług profilaktyczno-wspierających w zakresie interwencji kryzysowej 2. Organizacja systemu poradnictwa profilaktyczno-wspierającego w sytuacjach kryzysu psychicznego Zadania: Organizowanie spotkań informacyjnych i konferencji w zakresie efektywnych form wsparcia dla osób z zaburzeniami psychicznymi Współpraca z instytucjami zatrudniającymi specjalistów zajmujących się problematyką zdrowia psychicznego 24

Zwiększenie dostępności do pedagoga szkolnego, psychologa i innych specjalistów. 2.Zapewnienie osobom z zaburzeniami psychicznymi wielostronnej i powszechnie dostępnej opieki zdrowotnej oraz innych form opieki i pomocy niezbędnych do życia w środowisku rodzinnym i społecznym Cele szczegółowe: 2.1.Upowszechnianie środowiskowego modelu psychicznej opieki zdrowotnej Priorytety: 1. Rozwinięcie systemu pomocy osobom uzależnionym na terenie Powiatu Pabianickiego 2. Upowszechnienie środowiskowego modelu psychiatrycznej opieki zdrowotnej 3. Zapewnienie ciągłości opieki osobom dotkniętym przewlekła chorobą psychiczną Zadania: Prowadzenie spotkań o charakterze edukacyjnym i terapeutycznym dla członków rodzin osób chorujących psychicznie Dostępność fachowego poradnictwa- lekarz, psycholog, terapeuta Zwiększenie dostępności do świadczeń zdrowotnych i terapii uzależnień mieszkańcom 2.2. Aktywizacja zawodowa osób niepełnosprawnych Priorytety: 1. Podnoszenie kwalifikacji osób z zaburzeniami psychicznymi 2. Promocja zatrudnienia osób z zaburzeniami psychicznymi 3. Organizacja poradnictwa zawodowego i szkoleń zawodowych dla osób z zaburzeniami psychicznymi 4. Kampania informacyjna skierowana do pracodawców zachęcająca do zatrudnienia osób z zaburzeniami psychicznymi 25

Zadania: Szkolenia, staże, prace interwencyjne, roboty publiczne, jednorazowe środki na rozpoczęcie działalności gospodarczej, wyposażenie i doposażenie miejsca pracy Poradnictwo zawodowe w formie grupowej, bądź indywidualnej Zamieszczenie na stronie Powiatowego Urzędu Pracy informacji zachęcającej pracodawcę do zatrudnienia osób niepełnosprawnych, w tym osób przechodzących kryzys psychiczny, chorych psychicznie Przygotowanie i rozpowszechnienie informacyjnych ulotek skierowanych do pracodawców przy współudziale instytucji i organizacji działających na rzecz osób z zaburzeniami psychicznymi 2.3.Upowszechnianie zróżnicowanych form wsparcia i opieki Priorytety: 1. Zwiększenie dostępności do ośrodków wsparcia i samopomocy 2. Zwiększenie efektywności i unowocześnienie istniejących form wsparcia 3. Stworzenie warunków pełnego uczestnictwa w życiu publicznym i społecznym odpowiednio do zainteresowań i potrzeb osób zaburzeniami psychicznymi 4. Wspieranie finansowe samopomocy projektów służących rozwojowi form oparcia społecznego dla osób z zaburzeniami psychicznymi 5. Zapewnienie ciągłości wsparcia finansowego projektom pozarządowym realizującym takie formy oparcia społecznego dla osób z zaburzeniami psychicznymi Zadania: Diagnoza ewentualnych trudności i poszukiwanie możliwości rozwoju dla istniejących Środowiskowych Domów Samopomocy i Warsztatów Terapii Zajęciowej Usprawnienie systemu oparcia dla mieszkańców powiatu z zaburzeniami psychicznymi wymagających całodobowej opieki w postaci pobytu w domu pomocy społecznej o odpowiednim profilu, np. zwiększenie liczby miejsc w funkcjonujących na terenie powiatu domach 26

Wspieranie inicjatyw organizacji pozarządowych, pacjentów i ich rodzin służących rozwojowi różnorodnych form oparcia społecznego dla osób z zaburzeniami psychicznymi 2.4. Skoordynowanie różnych form opieki i pomocy Zadania: Informator o dostępnych formach opieki zdrowotnej i pomocy społecznej i aktywizacji zawodowej dla osób z zaburzeniami psychicznymi VI. Zarządzanie, monitorowanie i finansowanie Ochrony Zdrowia Psychicznego Powiatowego Programu 1. Koordynatorem Programu będzie Zespół Koordynujący Realizację Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego dla Powiatu Pabianickiego powołany Uchwałą Zarządu Pabianickiego Nr 91/2011 z dnia 27 czerwca 2011r. 2. Realizatorem zadań określonych w programie są: jednostki samorządu terytorialnego, w tym pomocy społecznej, oświaty i wychowania, Powiatowy Urząd Pracy w Pabianicach, organizacje pozarządowe działające na rzecz mieszkańców powiatu pabianickiego. 3. Monitoring prowadzony będzie przez realizatorów poszczególnych działań, którzy monitorować będą potrzeby oraz zmiany jakościowo-ilościowe stanowiące podstawy dokonywania zmian w poszczególnych zadaniach. Wskaźnik monitoringu liczba osób, które skorzystały ze świadczeń zdrowotnych, liczba osób korzystających z poszczególnych form pomocy w tym zakresie, liczba przygotowanych i zorganizowanych przedsięwzięć profilaktycznych, edukacyjnych i pomocowych, liczba spotkań, szkoleń i konferencji dotyczących zdrowia psychicznego, ogólna liczba uczestników. 4. Źródło finansowania środki własne samorządu powiatowego, środki pozyskiwane z funduszy strukturalnych i regionalnych z budżetu Unii Europejskiej, środki PFRON, z innych funduszy. 27

5.Sprawozdawczość Zgodnie z zapisami 5 ust.2 Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 28 grudnia 2010r. w sprawie Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego corocznie będą składane sprawozdania z realizacji poszczególnych zadań programu, które będą przesyłane Ministrowi Zdrowia lub wskazanemu przez Ministra podmiotowi, w terminie do dnia 15 maja każdego roku. VII Podsumowanie Powiatowy Program Ochrony Zdrowia Psychicznego ma na celu promocję zdrowia psychicznego, poprawę poziomu świadczeń usług psychiatrycznych, rozwój nowoczesnych form wsparcia psychiatrycznego. Program ma zwrócić uwagę na problemy osób chorych psychicznie, a w konsekwencji przełamać istniejące bariery społeczne i przyczynić się do integracji społecznej osób chorych psychicznie. 28