PORADNIK DLA SAMORZÑDÓW

USTAWA O DZIA ALNOÂCI PO YTKU PUBLICZNEGO I O WOLONTARIACIE PORADNIK DLA SAMORZÑDÓW W 10 rocznic powstania Programu Rozwoju Spo eczeƒstwa Obywatelskiego autor dedykuje niniejszà publikacj jego wspó twórcom Ann Philbin i Timowi Cross

Niniejsza publikacja zosta a wydana w ramach programu TRZECI SEKTOR, finansowanego przez Trust for Civil Society in Central & Eastern Europe i Fundacj im. Stefana Batorego.

Micha Guç USTAWA O DZIA ALNOÂCI PO YTKU PUBLICZNEGO I O WOLONTARIACIE PORADNIK DLA SAMORZÑDÓW FUNDACJA ROZWOJU DEMOKRACJI LOKALNEJ WARSZAWA 2004

Micha Guç USTAWA O DZIA ALNOÂCI PO YTKU PUBLICZNEGO I O WOLONTARIACIE PORADNIK DLA SAMORZÑDÓW FUNDACJA ROZWOJU DEMOKRACJI LOKALNEJ WARSZAWA 2004 ISBN 83-913486-7-9 Fundacja Rozwoju Demokracji Lokalnej Biuro Zarzàdu ul. Hauke-Bosaka 11 01-540 Warszawa tel.: (022) 869 92 00 do 07, fax: (022) 839 22 85 e-mail: biuro@frdl.org.pl www.frdl.org.pl

Spis treêci Rozdzia 1 Nowe otwarcie.................................7 Rozdzia 2 Organizacje pozarzàdowe........................11 Rozdzia 3 Wspó praca.................................. 25 Rozdzia 4 Formy wspó pracy.............................33 Rozdzia 5 Zlecanie zadaƒ............................... 43 Rozdzia 6 Konkurencja................................. 55 Rozdzia 7 Konkurs.....................................65 Rozdzia 8 Realizacja zadania.............................75 Rozdzia 9 Wy àczenia...................................83 USTAWA O DZIA ALNOÂCI PO YTKU PUBLICZNEGO I O WOLONTARIACIE 5

Rozdzia 10 NieruchomoÊci...117 Rozdzia 11 Program wspó pracy...125 Rozdzia 12 Podatki lokalne...133 Rozdzia 13 Wolontariat...137 Rozdzia 14 Zakoƒczenie...143 Za àcznik 1 Program wspó pracy Gminy Miasta Gdyni z podmiotami prowadzàcymi dzia alnoêç po ytku publicznego na rok 2004 (Uchwa a Rady Miasta)...145 Za àcznik 2 Powo anie i regulamin Komisji Konsultacyjnej (Zarzàdzenie Prezydenta Miasta Gdyni)...156 Za àcznik 3 Instrukcja w sprawie wolontariatu (Zarzàdzenie Prezydenta Miasta Gdyni)...162 6 PORADNIK DLA SAMORZÑDÓW

NOWE OTWARCIE rozdzia 1 Nowe otwarcie Elementem przemian, które zasz y w Polsce w ciàgu ostatnich lat, jest zdecydowane przeniesienie ci aru realizacji zadaƒ publicznych z w adz centralnych na jednostki samorzàdu terytorialnego. Nie by to proces atwy, stanowi on wynik wieloletnich zabiegów Êrodowisk samorzàdowych o przekazywanie przez administracj rzàdowà kolejnych zadaƒ oraz Êrodków na ich realizacj. Proces ten przyêpieszy gwa townie podczas reformy samorzàdowej w 1999 roku. Niestety, obecnie obserwujemy proces odbierania samorzàdom niektórych kompetencji i przekazywania ich z powrotem administracji centralnej. Nie ulega jednak wàtpliwoêci, e obowiàzujàcy dziê podzia zadaƒ choç jeszcze niepe ny i niedoskona y zbli a nas do prawid owych rozwiàzaƒ, wprowadzajàcych w ycie konstytucyjnà zasad pomocniczoêci (subsydiarnoêci) w odniesieniu do podzia u zadaƒ mi dzy poszczególne szczeble w adzy publicznej. Równolegle do zmian w ustroju administracji publicznej, zachodzàcych od poczàtku lat dziewi çdziesiàtych, dokonujà si równie fundamentalne przeistoczenia w sektorze obywatelskim, zwanym inaczej pozarzàdowym lub trzecim sektorem. RoÊnie liczba organizacji pozarzàdowych g ównie stowarzyszeƒ, fundacji, organizacji koêcielnych, poszerza si równie zakres ich dzia ania, skala realizowanych zadaƒ oraz liczba wolontariuszy i pracowników. USTAWA O DZIA ALNOÂCI PO YTKU PUBLICZNEGO I O WOLONTARIACIE 7

ROZDZIA 1 Dzi ki aktywnoêci podejmowanej na forum lokalnym organizacje pozarzàdowe sta y si cennym partnerem dla jednostek samorzàdu terytorialnego. Znalaz o to odzwierciedlenie w regulacjach prawnych. 1 stycznia 1999 roku wesz a w ycie reforma, wprowadzajàca trójszczeblowy system samorzàdów. W ustawie o samorzàdzie powiatowym i ustawie o samorzàdzie wojewódzkim znalaz y si zapisy dotyczàce wspó pracy z organizacjami pozarzàdowymi jako zadania w asnego powiatu i województwa. 30 maja 2001 roku analogiczne zapisy wprowadzono do ustawy o samorzàdzie gminnym zakres zadaƒ w asnych gminy poszerzono o wspó prac z organizacjami pozarzàdowymi. Ustawa o dzia alnoêci po ytku publicznego i o wolontariacie, uchwalona 24 kwietnia 2003 roku, otwiera nowy etap relacji i miejmy nadziej wspó dzia ania pomi dzy samorzàdami i sektorem pozarzàdowym. Dzia alnoêç po ytku publicznego zdefiniowano w ustawie jako dzia alnoêç spo ecznie u ytecznà, prowadzonà przez organizacje pozarzàdowe w sferze zadaƒ publicznych okreêlonych w ustawie. W sposób jednoznaczny wskazano w ten sposób, i realizacja tych zadaƒ nie jest zastrze ona dla podmiotów publicznych, ale mo e byç równie domenà trzeciego sektora. To w aênie samorzàd terytorialny, jako w adza publiczna znajdujàca si najbli ej obywateli, powinien z pe nà odpowiedzialnoêcià traktowaç filozofi myêlenia o spo ecznej u ytecznoêci dzia aƒ podejmowanych przez organizacje pozarzàdowe i umo liwiaç wdra anie tej zasady w ycie. Najwi kszy wp yw na funkcjonowanie samorzàdów b dà mia y nast pujàce regulacje nowej ustawy: zdefiniowanie poj cia dzia alnoêci po ytku publicznego prowadzonej przez podmioty niepubliczne; zobowiàzanie samorzàdów do wspó pracy z organizacjami pozarzàdowymi w realizowaniu zadaƒ publicznych; okreêlenie niektórych form wspó pracy pomi dzy organizacjami a samorzàdami, przy jednoczesnej mo liwoêci poszerzania jej zakresu; 8 PORADNIK DLA SAMORZÑDÓW

NOWE OTWARCIE okreêlenie zasad i trybu zlecania organizacjom realizacji zadaƒ publicznych oraz przekazywania dotacji na ten cel; mo liwoêç konkurowania organizacji pozarzàdowych i jednostek samorzàdowych w konkursach, majàcych na celu wy onienie wykonawcy zadaƒ publicznych; zdefiniowanie terminów organizacja pozarzàdowa, organizacja po ytku publicznego oraz praw i obowiàzków wynikajàcych z posiadania tego statusu; obowiàzek uchwalania przez organy stanowiàce jednostek samorzàdu terytorialnego rocznych programów wspó pracy; mo liwoêç korzystania z pracy wolontariuszy przez administracj publicznà. OczywiÊcie, jak w przypadku ka dego nowego rozwiàzania, wejêcie ustawy w ycie b dzie si równie wiàza o z koniecznoêcià zmian w procedurach, wàtpliwoêciami prawnymi czy niejasnoêciami interpretacyjnymi. W najwi kszym stopniu b dzie to dotyczy o sfery finansów publicznych, a wi c zlecania zadaƒ i udzielania dotacji. W tym zakresie przepisy ustawy w pe ni wchodzà w ycie 1 czerwca 2004 roku. Niniejsza publikacja zainicjowana przez Fundacj Rozwoju Demokracji Lokalnej ma na celu rozwianie przynajmniej cz Êci wàtpliwoêci, które naros y wokó ustawy. Korzystajàc z dotychczasowych doêwiadczeƒ wspó pracy pomi dzy samorzàdem i organizacjami, pokazuje ponadto, jakie mo liwoêci przynoszà nowe regulacje prawne oraz w jaki sposób najlepiej z nich skorzystaç. Mam nadziej, e lektura tej ksià ki przyniesie Czytelnikom inspiracje do podejmowania wspó pracy samorzàdów z sektorem obywatelskim na szczeblu lokalnym, co przek adaç si b dzie na popraw jakoêci ycia lokalnych spo ecznoêci. USTAWA O DZIA ALNOÂCI PO YTKU PUBLICZNEGO I O WOLONTARIACIE 9

10 PORADNIK DLA SAMORZÑDÓW

ORGANIZACJE POZARZÑDOWE rozdzia 2 Organizacje pozarzàdowe Kiedy kilka lat temu dopiero si rozpoczyna a systemowa wspó praca samorzàdów z organizacjami, jednym z podstawowych problemów by y kwestie zwiàzane z okreêleniem, jakie rodzaje organizacji majà byç podmiotami wspó pracy. W polskim prawie nie istnia o wówczas poj cie organizacji pozarzàdowej. Samorzàdom pozostawa a jedynie mo liwoêç samodzielnego ich definiowania. Opierajàc si na definicjach u ywanych w nomenklaturze mi dzynarodowej, za organizacj pozarzàdowà (NGO czyli non-governmental organization) uznano podmioty nie nastawione na zysk i jednoczeênie niezale ne od administracji publicznej. Ten sposób definiowania zosta póêniej zastosowany w ustawie o finansach publicznych, w której zawarto definicj podmiotów niezaliczonych do sektora finansów publicznych i nie dzia ajàcych w celu osiàgni cia zysku (art. 118). Najcz Êciej przyjmowano, e do grona podmiotów spe niajàcych te warunki nale à: stowarzyszenia; stowarzyszenia zwyk e (spe niajà warunki, jednak nie mog y otrzymywaç dotacji); stowarzyszenia kultury fizycznej; fundacje; organizacje dzia ajàce na podstawie odr bnych ustaw, np. Polski Czerwony Krzy, Polski Zwiàzek owiecki; USTAWA O DZIA ALNOÂCI PO YTKU PUBLICZNEGO I O WOLONTARIACIE 11

ROZDZIA 2 organizacje studenckie (ko a naukowe, sportowe, które nie mog y otrzymywaç dotacji, poniewa nie posiadajà osobowoêci prawnej); organizacje koêcielne (dotacje mogà otrzymywaç tylko te, które posiadajà osobowoêç prawnà); koêcielne osoby prawne, na przyk ad parafie (dotyczy Ko- Êcio a katolickiego i innych koêcio ów i zwiàzków wyznaniowych). Wysi ki poszczególnych samorzàdów w o one w to, by uporzàdkowaç kwestie podmiotowe i okreêliç, jakiego rodzaju podmioty nale y traktowaç w sposób uprzywilejowany, by y niestety niweczone przez ró ne ustawy, z których ka da kolejna obejmowa a innà grup organizacji. List rozpoczyna y zwykle fundacje i stowarzyszenia, lecz dalej w ró nych konfiguracjach pojawia y si mi dzy innymi: koêcio y, zwiàzki wyznaniowe, organizacje spo eczne, organizacje pracodawców, zwiàzki zawodowe, organizacje spo eczne, kluby sportowe, samorzàdy zawodowe, partnerzy spo eczni. Dopiero w ustawie o dzia alnoêci po ytku publicznego i o wolontariacie 1 ostatecznie w sposób pe ny i systemowy uregulowano, kogo nale y uznaç za organizacj pozarzàdowà. Ustawa chocia nie wprost okreêli a list podmiotów, które nale y uznaç za organizacje pozarzàdowe, oraz podmiotów, które nimi nie sà, ale majà te same prawa. Za organizacje pozarzàdowe uznano osoby prawne lub jednostki nie posiadajàce osobowoêci prawnej, które: nie sà jednostkami sektora finansów publicznych; nie dzia ajà w celu osiàgni cia zysku. 1 WczeÊniej niezbyt fortunnà prób podjà ustawodawca w ustawie o rehabilitacji zawodowej i spo ecznej oraz zatrudnianiu osób niepe nosprawnych. Na potrzeby tej ustawy do organizacji pozarzàdowych zaliczono m.in. organizacje pracodawców i pracobiorców, pomini to za to fundacje. 12 PORADNIK DLA SAMORZÑDÓW

ORGANIZACJE POZARZÑDOWE Jak widaç, definicja jest podobna do tej z ustawy o finansach publicznych. NowoÊç stanowi wyraêne stwierdzenie, e organizacjami pozarzàdowymi sà równie organizacje, które nie posiadajà osobowoêci prawnej. JeÊli chodzi o pierwszy z warunków, jest on atwy do zweryfikowania, gdy katalog podmiotów, które nale à do sektora finansów publicznych, wymienia ustawa o finansach publicznych (art. 5). Nieco trudniej okreêliç, jakie kategorie podmiotów spe niajà drugi warunek. Z pewnoêcià sà to wymienione wprost w ustawie fundacje i stowarzyszenia. W tym miejscu chc zwróciç uwag, e nie ograniczono w aden sposób uprawnieƒ organizacji, które prowadzà dzia alnoêç gospodarczà. Ustawodawca uzna, e jej prowadzenie nie pozbawia fundacji czy stowarzyszenia cech podmiotu, który nie dzia a dla zysku. Wynika to z faktu, i dochody z takiej dzia alnoêci muszà byç i tak w ca oêci przeznaczane na cele statutowe. Pozostaje wi c do rozstrzygni cia kwestia, jakie jeszcze podmioty nale y uznaç za organizacje pozarzàdowe. Pomocà mo e s u yç rozporzàdzenie ministra sprawiedliwoêci z dnia 21 grudnia 2000 roku w sprawie szczegó owego sposobu prowadzenia rejestrów wchodzàcych w sk ad Krajowego Rejestru Sàdowego, oraz szczegó owej treêci wpisów w tych rejestrach (za àcznik nr 3). Wymienia si tam a 26 rodzajów podmiotów niepublicznych, które nale a oby uznaç za organizacje pozarzàdowe. Sà to: 1. stowarzyszenia, co obejmuje tak e ich jednostki terenowe posiadajàce osobowoêç prawnà, 2. zwiàzki stowarzyszeƒ, 3. fundacje, 4. kó ka rolnicze, 5. rolnicze zrzeszenia bran owe, 6. zwiàzki rolników, kó ek i organizacji rolniczych, 7. zwiàzki rolniczych zrzeszeƒ bran owych, 8. zwiàzki zawodowe rolników indywidualnych, USTAWA O DZIA ALNOÂCI PO YTKU PUBLICZNEGO I O WOLONTARIACIE 13

9. cechy rzemieêlnicze, 10. izby rzemieêlnicze, 11. Zwiàzek Rzemios a Polskiego, 12. zrzeszenia handlu i us ug, 13. zrzeszenia transportu, 14. ogólnokrajowe reprezentacje zrzeszeƒ handlu i us ug, 15. ogólnokrajowe reprezentacje zrzeszeƒ transportu, 16. inne organizacje przedsi biorców, co obejmuje organizacje, o których mowa w ustawie z dnia 30 maja 1989 roku o samorzàdzie zawodowym niektórych przedsi biorców, 17. izby gospodarcze, Krajowà Izb Gospodarczà, 18. zwiàzki zawodowe oraz ich jednostki organizacyjne posiadajàce osobowoêç prawnà, 19. ogólnokrajowe zwiàzki mi dzybran owe, 20. ogólnokrajowe zrzeszenia mi dzybran owe, 21. zwiàzki pracodawców, 22. federacje i konfederacje zwiàzków pracodawców, 23. stowarzyszenia kultury fizycznej, 24. zwiàzki sportowe, 25. polskie zwiàzki sportowe, ROZDZIA 2 26. stowarzyszenia kultury fizycznej o zasi gu ogólnokrajowym. Powy sza lista robi imponujàce wra enie, jednak nale y braç pod uwag, e na co dzieƒ b dziemy mieli do czynienia zaledwie z kilkoma z wymienionych wy ej kategorii. Nie istnieje równie gwarancja, i powy sza lista jest kompletna. Nie ma na niej organizacji studenckich, gdy nie podlegajà one wpisowi do KRS (ich rejestry prowadzà rektorzy) czy uczniowskich klubów sportowych (ich rejestr prowadzi starosta), jednak z du à pewnoêcià mo na stwierdziç, i spe niajà one kryteria okreêlone w ustawie i nale y 14 PORADNIK DLA SAMORZÑDÓW

ORGANIZACJE POZARZÑDOWE je traktowaç jako organizacje pozarzàdowe. W przypadkach nietypowych proponuj poddawaç ka dy odr bnej analizie i tym sposobem stwierdziç, czy dany podmiot spe nia kryteria i czy mo na go uznaç za organizacj pozarzàdowà. Ustawa przewiduje równie, i dzia alnoêç po ytku publicznego prowadziç mogà podmioty nie b dàce organizacjami pozarzàdowymi (art. 3 ust. 3). Zaliczono tu dwa typy podmiotów: osoby prawne i jednostki organizacyjne koêcio ów i zwiàzków wyznaniowych na przyk ad: parafie, diecezje, zakony, klasztory, zbory, kustodie, Caritas, ChrzeÊcijaƒskà S u b Charytatywnà czy Bractwo M odzie y Prawos awnej, klasztory, gminy ydowskie i muzu maƒskie; stowarzyszenia jednostek samorzàdu terytorialnego (nie myliç ze zwiàzkami, które sà jednostkami sektora finansów publicznych). Powy sze podmioty zosta y zrównane w prawach z organizacjami pozarzàdowymi. Mogà one prowadziç dzia alnoêç po- ytku publicznego, otrzymywaç dotacje na zasadach okreêlonych w ustawie, a równie uzyskiwaç status organizacji po ytku publicznego. Poniewa mowa o nich w wielu miejscach ustawy, cz sto powtarza si sformu owanie podmioty wymienione w art. 3 ust. 3. W rodzàcej si dopiero literaturze tematu coraz cz Êciej pojawia si poj cie podmiotów zrównanych z organizacjami pozarzàdowymi. Mo liwoêç udzielania dotacji ze Êrodków publicznych podmiotom koêcielnym b dzie obejmowa a wy àcznie ich dzia alnoêç pozareligijnà. Jest to coraz szersza sfera dzia aƒ charytatywnych, opiekuƒczych czy te edukacyjno-wychowawczych. W przypadku stowarzyszeƒ jednostek samorzàdu terytorialnego ustawa stworzy a mo liwoêç, oprócz sk adek cz onkowskich p aconych przez samorzàdy, udzielania im dotacji, co b dzie wspieraç ich dzia alnoêç w zakresie realizacji zadaƒ publicznych. Mo na wr cz powierzaç im realizacj tych zadaƒ. W rezultacie USTAWA O DZIA ALNOÂCI PO YTKU PUBLICZNEGO I O WOLONTARIACIE 15

ROZDZIA 2 praktyczny status stowarzyszenia gmin zbli y si do zwiàzku gmin. Przekazywanie zadaƒ i Êrodków odbywa si w myêl zupe nie odmiennych procedur, jednak ostateczny efekt jest zbli ony powo ana przez samorzàdy osoba prawna realizuje zadania publiczne w ich imieniu i za przekazane jej Êrodki bud etowe. W ustawie wymieniono równie rodzaje organizacji pozarzàdowych, do których nie stosuje si cz Êci przepisów o dzia- alnoêci po ytku publicznego (nie mogà one uzyskaç statusu organizacji po ytku publicznego, nie mo na im powierzaç realizacji zadaƒ publicznych w trybie okreêlonym w ustawie). Nale à do nich: partie polityczne, zwiàzki zawodowe, organizacje pracodawców, samorzàdy zawodowe, fundacje Skarbu Paƒstwa lub jednostek samorzàdu terytorialnego (z pewnymi wyjàtkami), fundacje utworzone przez partie polityczne, sportowe spó ki akcyjne. Twórcy ustawy starali si w ten sposób zapobiec sytuacjom dwuznacznym czy wr cz patologicznym. Oczywisty jest zakaz udzielania dotacji partiom politycznym oraz fundacjom przez nie tworzonym. Ca kowite wy àczenie z mo liwoêci udzielania dotacji zwiàzkom zawodowym jest ju bardziej wàtpliwe. Wyklucza na przyk ad wsparcie dla klubu seniora, prowadzonego przez zwiàzek zawodowy nie tylko dla swoich cz onków. Wy- àczono równie organizacje pracodawców, które podobnie jak zwiàzki zawodowe mog yby byç partnerem samorzàdów w przedsi wzi ciach na rzecz przeciwdzia ania bezrobociu. Niestety przepisy ustawy sà tu jednoznaczne nie ma mo liwoêci wspierania lub powierzania zadaƒ takim podmiotom. Podobnym ograniczeniom podlegajà sportowe spó ki akcyjne 2. Nale y przy tym pami taç, e ograniczenie dotowania tych podmiotów dotyczy tylko formu y otwartych konkursów opisanych w ustawie. JeÊli sportowa spó ka akcyjna realizuje program na rzecz osób niepe nosprawnych, finansowany ze Êrodków Paƒstwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepe nosprawnych 2 Uznanie ich za organizacje pozarzàdowe jest wàtpliwe, jeêli weêmiemy pod uwag fakt, i zajmujà si one przede wszystkim sportem profesjonalnym na zasadach komercyjnych. 16 PORADNIK DLA SAMORZÑDÓW

ORGANIZACJE POZARZÑDOWE (PFRON), znajdujàcych si w dyspozycji powiatu ograniczenie to nie obowiàzuje. Ponadto ka dy z tych podmiotów, jeêli jest przedsi biorcà, mo e uzyskiwaç zlecenia w trybie ustawy o zamówieniach publicznych. W rezultacie ustawa podzieli a podmioty spoza sektora finansów publicznych, nie dzia ajàce w celu osiàgni cia zysku, na cztery grupy: 1. organizacje pozarzàdowe cieszàce si pe nià praw mo liwoêcià uzyskania statusu organizacji po ytku publicznego i wynikajàcymi z tego przywilejami (np. podatkowymi), które majà nieograniczonà mo liwoêç realizacji zadaƒ publicznych i uzyskiwania dotacji na ten cel. Do grupy tej nale à przede wszystkim stowarzyszenia, fundacje, stowarzyszenia kultury fizycznej; 2. podmioty wymienione w art. 3 ust 3 ustawy które ustawodawca zrówna w prawach z organizacjami pozarzàdowymi. Nale à tu stowarzyszenia jednostek samorzàdu terytorialnego oraz koêcielne osoby prawne i jednostki organizacyjne koêcio ów i zwiàzków wyznaniowych. Wszystkie one dysponujà takimi samymi prawami jak podmioty z grupy pierwszej, chyba e w przypadku organizacji koêcielnych status uniemo liwia im podejmowanie niektórych dzia aƒ (np. zawierania umów), co ogranicza ich mo liwoêci do podmiotów opisanych w grupie trzeciej; 3. organizacje pozarzàdowe, nie posiadajàce osobowoêci prawnej, w zwiàzku z tym nie mogàce skorzystaç z wi kszoêci przywilejów, które dotyczà grupy pierwszej, jednak dysponujàce pe nià praw i przywilejów w zakresie mi kkich form wspó pracy, jak konsultacje, udzia we wspólnych zespo ach. Przyk adowe podmioty z tej grupy to stowarzyszenia zwyk e czy organizacje studenckie; USTAWA O DZIA ALNOÂCI PO YTKU PUBLICZNEGO I O WOLONTARIACIE 17

ROZDZIA 2 4. organizacje pozarzàdowe, których prawa zosta y przez ustawodawc ograniczone. Nie mogà one uzyskaç statusu organizacji po ytku publicznego i wynikajàcych stàd ulg podatkowych ani nie mogà uzyskiwaç dotacji na zasadach okreêlonych w ustawie, jednak w niektórych przypadkach mogà realizowaç zadania publiczne (jeêli dopuszczajà to przepisy szczególne okreêlajàce odr bny tryb zlecania). Grupa ta obejmuje m.in. partie polityczne, zwiàzki zawodowe, sportowe spó ki akcyjne oraz fundacje powo ane przez Skarb Paƒstwa lub jednostki samorzàdu terytorialnego. Organizacje po ytku publicznego Oprócz czynników, które w praktyce dzielà ogó organizacji na cztery opisane wy ej kategorie, ustawa wprowadza nowe poj cie, jakim jest organizacja po ytku publicznego. Jest to szczególny status, który mogà utrzymaç podmioty spe niajàce okreêlone w ustawie warunki (art. 20), mi dzy innymi jeêli: prowadzà dzia alnoêç statutowà na rzecz ogó u spo ecznoêci lub co najmniej ogó u cz onków stowarzyszenia; prowadzà ograniczonà dzia alnoêç gospodarczà oraz przeznaczajà ca y dochód na dzia alnoêç statutowà; spe niajà wymogi dotyczàce statutowych organów, w tym posiadania organu wewn trznej kontroli (komisja rewizyjna); respektujà ograniczenia co do cz onków w adz nie mogà to byç osoby skazane za przest pstwa z winy umyêlnej, nie mogà one te pobieraç zbyt wysokich wynagrodzeƒ 3 ; przestrzegajà zakazu konkretnych dzia aƒ i zachowaƒ, które Êwiadczy yby o tym, e g ównym celem organizacji jest w rzeczywistoêci ch ç dorobienia si na dzia alnoêci spo ecznej. 3 Jest to odwo anie do ustawy z dnia 3 marca 2000 roku o wynagradzaniu osób kierujàcych niektórymi podmiotami prawnymi, czyli tak zwanej ustawy kominowej. 18 PORADNIK DLA SAMORZÑDÓW

ORGANIZACJE POZARZÑDOWE Szczegó owe wymogi zawiera ustawa. O nadaniu statusu organizacji po ytku publicznego b dzie decydowa sàd. Uzyskanie takiego statusu wià e si z wpisem do Krajowego Rejestru Sàdowego. W przypadku organizacji koêcielnych wymogi uzyskania statusu sà nieco zmodyfikowane zgodnie ze specyfikà dzia aƒ tych podmiotów (art. 21). Organizacjà po ytku publicznego nie mo e byç partia polityczna, zwiàzek zawodowy, organizacja pracodawców, samorzàd zawodowy, sportowa spó ka akcyjna, wreszcie fundacja, której jedynym fundatorem jest samorzàd. Co do ostatniego z podmiotów, zapisy ustawy sà na tyle niedopracowane, i w praktyce wi kszoêç samorzàdowych fundacji b dzie mog a taki status uzyskaç, o ile spe ni pozosta e warunki okreêlone w ustawie. Nie ma te adnych ograniczeƒ co do uzyskiwania statusu organizacji po ytku publicznego przez stowarzyszenia jednostek samorzàdu terytorialnego. Obowiàzki i przywileje Podmioty o statusie organizacji po ytku publicznego uzyskujà pewne przywileje (o tym nieco dalej), ale wià e si to z okreêlonymi obowiàzkami. Sà zobowiàzane do sporzàdzania i og aszania rocznych sprawozdaƒ merytorycznych i finansowych oraz przekazywania ich do ministra gospodarki, pracy i polityki spo ecznej. Ponadto organizacje po ytku publicznego podlegajà nadzorowi i kontroli ministra, niezale nie od innych form nadzoru (nadzór starostów nad stowarzyszeniami lub nadzór z tytu u udzielonych dotacji). Jak widaç, organizacje po ytku publicznego to podmioty, którym sàd na podstawie przepisów ustawy przyznaje swego rodzaju certyfikat instytucji publicznego zaufania. Muszà one spe niaç wy sze wymagania, jeêli chodzi o sposób prowadzenia dzia alnoêci, transparencj dzia ania. Mogà byç równie poddawane surowszej kontroli (tak mówi ustawa, na ile kontrola ta b dzie rzeczywiêcie sprawowana, poka e praktyka). JeÊli po uzyskaniu tego statusu nie b dà wywiàzywaç si z na o onych obowiàzków, mogà go utraciç. USTAWA O DZIA ALNOÂCI PO YTKU PUBLICZNEGO I O WOLONTARIACIE 19

ROZDZIA 2 W zamian za poddanie si opisanym wymogom organizacjom po ytku publicznego przys uguje szereg przywilejów. Sà to zwolnienia podatkowe oraz mo liwoêç nabywania na preferencyjnych zasadach prawa u ytkowania nieruchomoêci, nale àcych do Skarbu Paƒstwa lub jednostek samorzàdu terytorialnego. Organizacje po ytku majà równie mo liwoêç uzyskiwania wi kszego wsparcia ze strony podatników, w postaci 1% odpisu od nale nego podatku PIT, który osoby fizyczne mogà przekazywaç organizacji na jej dzia alnoêç. Nie znaczy to jednak, e organizacje po ytku publicznego to jedyne podmioty, z którymi nale y wspó pracowaç. Nie nale y te myliç dwóch kategorii organizacji: organizacji po ytku publicznego i organizacji prowadzàcych dzia alnoêç po ytku publicznego. Pierwsze sà uprzywilejowane w pewnych dziedzinach, drugie w mniejszym stopniu, jednak wszystkie mogà byç partnerami dla samorzàdu w realizacji jego zadaƒ publicznych. Cz sto dobrze dzia ajàce i wiarygodne organizacje nie b dà mia y certyfikatu organizacji po ytku publicznego, co nie powinno powstrzymywaç samorzàdów od wspó pracy i udzielania im dotacji na realizacj zadaƒ publicznych. Fundacje samorzàdowe Ustawodawca w sposób szczególny zajà si fundacjami powo anymi przez Skarb Paƒstwa lub jednostk samorzàdu terytorialnego. Jest rzeczywiêcie kwestià wàtpliwà, czy mo na je uznaç za organizacje pozarzàdowe. Nie jest to zjawisko charakterystyczne wy àcznie dla naszego kraju. W j zyku angielskim istnieje nawet specjalne okreêlenie dla tego typu podmiotów QUANGO (od quasi-ngo), gdzie NGO oznacza organizacj pozarzàdowà (non-governmental organization). Ustawodawca zauwa y, e trudno uznaç stowarzyszenie jednostek samorzàdu terytorialnego za organizacj pozarzàdowà. 20 PORADNIK DLA SAMORZÑDÓW

ORGANIZACJE POZARZÑDOWE RównoczeÊnie wprowadzi do ustawy specjalny zapis, który uprzywilejowuje i nadaje takim stowarzyszeniom status równy organizacji pozarzàdowej. W tej samej ustawie odebrano jednak te prawa fundacjom powo anym przez jednostk samorzàdu terytorialnego. Samorzàdy realizujà dziê bardzo szeroki zakres zadaƒ publicznych. Przepisy ustaw samorzàdowych oraz przepisy szczególne pozwalajà realizowaç te zadania w bardzo zró nicowanych formach: wprost przez jednostki samorzàdu, poprzez zak ady i jednostki bud etowe, gospodarstwa pomocnicze, spó ki komunalne, zwiàzki jednostek samorzàdu terytorialnego i stowarzyszenia jednostek samorzàdu terytorialnego. Wy àczono z tej listy jednà form fundacj, której fundatorem (czyli za o ycielem 4 ) jest jednostka samorzàdu terytorialnego. Oznaczaç to mo e pewne utrudnienia dla samorzàdów, które kiedyê postanowi y realizowaç cz Êç swoich zadaƒ w takiej w aênie formie. Podj ta przez ustawodawc próba ograniczenia w dzia aniach fundacji powo anych przez samorzàd jest na szcz Êcie ma o skuteczna, m. in. z nast pujàcych powodów: ograniczenia dotyczà fundacji, których jedynym fundatorem jest jednostka samorzàdu terytorialnego. JeÊli potraktujemy ten zapis dos ownie, nie obejmie on fundacji, których fundatorami sà dwie lub wi cej jednostek samorzàdu terytorialnego; ograniczenia dotyczà fundacji, których jedynym fundatorem jest jednostka samorzàdu terytorialnego. Powo ujàc fundacj, jednostka samorzàdu terytorialnego mo e zaprosiç jako drugiego fundatora jakàkolwiek innà osob fizycznà lub prawnà (na przyk ad spó k komunalnà), by omawiany przepis nie obowiàzywa. ograniczenia nie obowiàzujà, gdy majàtek fundacji nie jest w ca oêci mieniem komunalnym lub mieniem pochodzàcym z finansowania Êrodkami publicznymi. Niedu a 4 Fundator to w myêl ustawy o fundacjach osoba ustanawiajàca, czyli zak adajàca fundacj, a nie ktoê, kto przekazuje Êrodki na jej dzia alnoêç. USTAWA O DZIA ALNOÂCI PO YTKU PUBLICZNEGO I O WOLONTARIACIE 21

ROZDZIA 2 kontrybucja do majàtku fundacji, z o ona przez prywatnego donatora, sprawia, e przestajà obowiàzywaç ograniczenia wynikajàce z ustawy. Poniewa wi kszoêç tego typu fundacji powo uje si w aênie w celu pozyskiwania dodatkowych Êrodków, wi c zwykle spe niajà ten warunek; ograniczenia nie obowiàzujà, gdy fundacja prowadzi dzia- alnoêç statutowà w zakresie nauki, w szczególnoêci na rzecz nauki 5. Ustawa nie stwierdza, i musi to byç wy àcznie dzia- alnoêç w zakresie nauki lub musi ona stanowiç g ówny cel dzia ania. Tak wi c fundacja, dzia ajàca w zakresie promocji miasta i nauki 6, równie jest wy àczona z ograniczeƒ, które na o y ustawodawca. Próba na o enia ograniczeƒ na fundacje samorzàdowe nie jest wi c zbyt udana i w znakomitej wi kszoêci przypadków zarówno ju istniejàce, jak i nowo powo ywane fundacje b dà mia y mo liwoêç uzyskiwania przywilejów wynikajàcych z ustawy. 5 Jest to zapis, który stworzono dla Fundacji na rzecz Nauki Polskiej. 6 Dla pe nego bezpieczeƒstwa nale a oby wskazaç ministra w aêciwego dla spraw nauki jako ministra w aêciwego ze wzgl du na cele fundacji (art. 5 ust. 2 ustawy z dnia 6 kwietnia 1984 roku o fundacjach). 22 PORADNIK DLA SAMORZÑDÓW

ORGANIZACJE POZARZÑDOWE Podsumowanie rozdzia u Ustawa o dzia alnoêci po ytku publicznego i o wolontariacie dotyczy wspó pracy samorzàdów z bardzo szerokà grupà podmiotów niepublicznych zarówno posiadajàcych osobowoêç prawnà, jak i jej nie posiadajàcych. Przytoczone przyk ady pokazujà, i przed nawiàzaniem wspó pracy nale y szczegó owo zanalizowaç status prawny organizacji i stwierdziç, czy jest ona organizacjà pozarzàdowà, podmiotem, który posiada te same prawa lub organizacjà pozarzàdowà, co do której obowiàzujà ograniczenia. Analiza ta jest szczególnie istotna w przypadku dotacji, udzielanych na realizacj zadaƒ samorzàdu przez podmioty niepubliczne, czy innych materialnych form wsparcia organizacji mieniem komunalnym. Na razie ci ar tego badania spad na samorzàdy. Z czasem, gdy coraz wi cej organizacji otrzyma nadany przez Krajowy Rejestr Sàdowy status organizacji po ytku publicznego, zadanie to b dzie atwiejsze. Organizacje, które uzyska y status, z pewnoêcià sà uprawnione do realizowania wszelkich form wspó dzia ania. Nie zmienia to jednak faktu, i organizacje, które nie uzyska y statusu, równie mogà uzyskiwaç dotacje i realizowaç zadania publiczne na zlecenie samorzàdów. Ponadto przedmiotem analizy powinien staç si rodzaj zadaƒ, które organizacja ma wykonywaç, i stwierdzenie, czy mieszczà si one w zakresie dzia alnoêci po ytku publicznego. Dopiero spe nienie obu warunków oznacza, i w danym przypadku nale y stosowaç zasady okreêlone w ustawie. USTAWA O DZIA ALNOÂCI PO YTKU PUBLICZNEGO I O WOLONTARIACIE 23

24 PORADNIK DLA SAMORZÑDÓW

WSPÓ PRACA rozdzia 3 Wspó praca Pierwszym zagadnieniem, które nale y omówiç, jest poj cie dzia alnoêci po ytku publicznego. Ustawa (art. 3 ust. 1) nazywa tak dzia alnoêç spo ecznie u ytecznà, prowadzonà przez organizacje pozarzàdowe w sferze zadaƒ publicznych okreêlonych w ustawie. Jak widaç z powy szej definicji, muszà tu byç spe nione a trzy kryteria. Dzia alnoêç po ytku publicznego musi: byç spo ecznie u yteczna jest to kryterium trudne do oceny, poniewa jednak kryterium spo ecznej u ytecznoêci pojawi o si w ustawie o fundacjach, mo na pos u yç si tu bogatà literaturà prawnà; byç prowadzona przez organizacje pozarzàdowe z dalszych zapisów ustawy wynika, e równie przez podmioty z nimi zrównane; obejmowaç sfer dzia aƒ publicznych okreêlonych w ustawie z punktu widzenia administracji samorzàdowej sfera ta obejmuje wi kszoêç zadaƒ w asnych. W ustawie (art. 4 ust. 1) okreêlono a 24 dziedziny, które obj a. Niektóre zosta y okreêlone bardzo szeroko, na przyk ad ochrona i promocja zdrowia czy dzia alnoêç charytatywna, a wi c zadania samorzàdu le àce poza tymi kategoriami sà raczej ograniczone (np. geodezja, planowanie przestrzenne, administracja architektoniczno-budowlana). USTAWA O DZIA ALNOÂCI PO YTKU PUBLICZNEGO I O WOLONTARIACIE 25

ROZDZIA 3 Dopiero dzia alnoêç spe niajàca te warunki stanowi przedmiot uregulowaƒ ustawy o dzia alnoêci po ytku publicznego i o wolontariacie. Szczególne znaczenie ma fakt jednoznacznego stwierdzenia, i sektor publiczny nie posiada wy àcznoêci na realizacj zadaƒ o charakterze publicznym mogà je realizowaç równie podmioty pozarzàdowe, b dàce w tym zakresie równorz dnym partnerem. Wa nym elementem ustawy jest próba zdefiniowania form wspó pracy administracji publicznej z organizacjami pozarzàdowymi i podmiotami z nimi zrównanymi w realizacji zadaƒ publicznych. Sama idea wspó pracy nie jest nowoêcià, poniewa do tej pory wiele ustaw dotyczàcych konkretnych sfer dzia alnoêci zdà y o wyprzedziç omawiany akt prawny. Dotyczy to na przyk ad: ustaw samorzàdowych (o samorzàdzie gminnym, powiatowym oraz wojewódzkim), które okreêlajà wspó prac z organizacjami pozarzàdowymi jako zadanie w asne poszczególnych szczebli samorzàdu. Na marginesie w zwiàzku z wejêciem w ycie ustawy nale a oby rozwa- yç innà redakcj stosownych artyku ów ustaw samorzàdowych, tak by mówi y o wspó pracy z podmiotami prowadzàcymi dzia alnoêç po ytku publicznego ; ustawy o pomocy spo ecznej 7, przewidujàcej zarówno wspó prac, na zasadach partnerstwa, pomocniczoêci, profesjonalizmu, równego dost pu, jawnoêci, efektywnoêci ekonomicznej i jakoêci, z organizacjami spo ecznymi, koêcio ami, zwiàzkami wyznaniowymi, fundacjami, stowarzyszeniami, pracodawcami oraz osobami fizycznymi i prawnymi, jak równie zlecanie im zadaƒ z zakresu pomocy spo ecznej i wspieranie ich w tym finansowo. W nowej ustawie o pomocy spo ecznej mowa o zasadach pomocniczoêci, efektywnoêci, uczciwej konkurencji i jawnoêci; 26 7 W trakcie pisania niniejszej publikacji w Sejmie trwa y prace nad nowà ustawà o pomocy spo ecznej, zosta a ona uchwalona w dniu oddawania ksià ki do druku. Odwo ania do historycznych zapisów odnoszà si wi c do obowiàzujàcej do 30 kwietnia ustawy z dnia 29 listopada 1990 roku o pomocy spo ecznej. PORADNIK DLA ORGANIZACJI POZARZÑDOWYCH

WSPÓ PRACA ustawy o wychowaniu w trzeêwoêci i przeciwdzia aniu alkoholizmowi, która zobowiàzuje administracj publicznà do popierania organizacji spo ecznych, stawiajàcych sobie za cel krzewienie trzeêwoêci i abstynencji; ustawy o przeciwdzia aniu narkomanii, która mówi o uczestnictwie w realizacji zadaƒ z zakresu przeciwdzia ania narkomanii stowarzyszeƒ, organizacji spo ecznych, fundacji, koêcio ów i inne zwiàzków wyznaniowych; ustawy o ochronie zdrowia przed nast pstwami u ywania tytoniu i wyrobów tytoniowych, która przewiduje wspieranie organizacji spo ecznych i fundacji oraz wspó dzia anie z koêcio ami i innymi zwiàzkami wyznaniowymi w zakresie ochrony zdrowia przed nast pstwami u ywania tytoniu. Ró nicà, która decyduje o szczególnym znaczeniu ustawy o dzia alnoêci po ytku publicznego i o wolontariacie, sà szczególne precyzyjne zapisy dotyczàce rodzajów podmiotów uprawnionych do podj cia takiej wspó pracy, oraz szersze rozwini cie form i trybu wspó dzia ania. Ustawa okreêla (art. 5 ust. 2), i wspó praca organów administracji publicznej z organizacjami odbywa si na zasadach: pomocniczoêci, suwerennoêci stron, partnerstwa, efektywnoêci, uczciwej konkurencji oraz jawnoêci. Zasady te sà bardzo zbli- one do okreêlonych w ustawie o pomocy spo ecznej. Porównujàc oba akty prawne i przepisy wykonawcze do nich, cz sto dostrzegamy podobieƒstwo. Wynika to z faktu, i rozwiàzania przyj te w ustawie o pomocy spo ecznej w zakresie wspó pracy z organizacjami pozarzàdowymi sprawdzi y si w praktyce. WyjaÊnienie przytoczonych wy ej zasad znalaz o si w uzasadnieniu do projektu ustawy. USTAWA O DZIA ALNOÂCI PO YTKU PUBLICZNEGO I O WOLONTARIACIE 27

ROZDZIA 3 W myêl zasady pomocniczoêci przy suwerennoêci stron organy administracji publicznej, respektujàc odr bnoêç i suwerennoêç zorganizowanych wspólnot obywateli, uznajà ich prawo do samodzielnego definiowania i rozwiàzywania problemów, w tym nale àcych tak e do sfery zadaƒ publicznych, i w takim zakresie wspó pracujà z tymi organizacjami, a tak e wspierajà ich dzia alnoêç oraz umo liwiajà realizacj zadaƒ publicznych na zasadach i w formie okreêlonych w projektowanej ustawie. Zgodnie z zasadà partnerstwa organizacje pozarzàdowe uczestniczà w identyfikowaniu i definiowaniu problemów, których rozwiàzywanie stanowi przedmiot zadaƒ publicznych, w wypracowywaniu sposobów wykonywania zadaƒ publicznych przez w aêciwy organ administracji publicznej, a tak e w wykonywaniu tych zadaƒ. Kierujàc si zasadà efektywnoêci, organy administracji publicznej, przy zlecaniu organizacjom pozarzàdowym zadaƒ publicznych do realizacji, dokonujà wyboru najefektywniejszego sposobu wykorzystania Êrodków publicznych, przestrzegajàc zasad uczciwej konkurencji oraz z zachowaniem wymogów okreêlonych w art. 25 i art. 28 ust. 3 ustawy o finansach publicznych. Majàc na wzgl dzie zasad jawnoêci, organy administracji publicznej udost pniajà wspó pracujàcym z nimi organizacjom pozarzàdowym informacje o zamiarach, celach i Êrodkach przeznaczonych na realizacj zadaƒ publicznych, w których mo liwa jest wspó praca z tymi organizacjami, oraz o kosztach realizacji zadaƒ publicznych ju prowadzonej w tym zakresie przez jednostki podleg e organom administracji publicznej lub nadzorowane przez te organy, wraz z informacjà o sposobie obliczania tych kosztów, tak aby mo liwe by o ich porównanie z kosztami realizacji analogicznych zadaƒ przez inne instytucje i osoby 8. 8 Uzasadnienie do projektu ustawy o dzia alnoêci po ytku publicznego i o wolontariacie. 28 PORADNIK DLA SAMORZÑDÓW

WSPÓ PRACA Powy sze sformu owania majà charakter swego rodzaju ogólnych wytycznych dotyczàcych zasad wspó pracy. Ustawa zawiera równie (art. 5 ust. 1) zapisy bardziej konkretne, przek adajàce si na praktyczne rozwiàzania. Warto je dok adanie zanalizowaç, gdy w tym doêç krótkim przepisie istotne znaczenie ma ka de s owo. Art. 5. 1. Organy administracji publicznej prowadzà dzia alnoêç w sferze zadaƒ publicznych, o której mowa w art. 4, we wspó pracy z organizacjami pozarzàdowymi oraz podmiotami wymienionymi w art. 3 ust. 3, prowadzàcymi, odpowiednio do terytorialnego zakresu dzia ania organów administracji publicznej, dzia alnoêç po ytku publicznego w zakresie odpowiadajàcym zadaniom tych organów... Jednostki samorzàdu terytorialnego zgodnie z ustawami samorzàdowymi wykonujà zadania publiczne w imieniu w asnym i na w asnà odpowiedzialnoêç. Zapis art. 5 stanowi, i organy gminy, powiatu i województwa oraz zwiàzków wykonujà te zadania we wspó pracy z organizacjami. Nie ma tu mowy o uczestnictwie, wspieraniu czy popieraniu organizacji pozarzàdowych, jak to mia o miejsce w przytoczonych wy ej zapisach uchwalonych wczeêniej ustaw, lecz o wspólnej realizacji zadaƒ. Potwierdza to uzasadnienie do projektu ustawy, w którym mówi si : Projekt nakazuje organom administracji publicznej przy realizacji zadaƒ publicznych wspó pracowaç z organizacjami pozarzàdowymi, prowadzàcymi dzia alnoêç po ytku publicznego... Samorzàdy realizujà zadania we wspó pracy z wymienionymi w ustawie podmiotami odpowiednio do terytorialnego zakresu swego dzia ania. Jest to wyraêne wskazanie, i wszelkie formy wspó pracy mogà dotyczyç tylko terenu i mieszkaƒców terytorium danej jednostki samorzàdu terytorialnego. Przypomnienie USTAWA O DZIA ALNOÂCI PO YTKU PUBLICZNEGO I O WOLONTARIACIE 29

ROZDZIA 3 jest o tyle istotne, e samorzàdy przez ca y czas spotykajà si z oczekiwaniami wsparcia przedsi wzi ç, które dotyczà szeroko rozumianego dobra publicznego, w ramach projektów nie zwiàzanych z ich terytorium. Niektórzy wnioskodawcy traktujà odmow finansowania jako nieuzasadnionà szykan. Stàd zapis w ustawie ma istotne znaczenie informacyjne. Samorzàdy wspó pracujà z organizacjami wy àcznie w zakresie swoich zadaƒ. Zadania poszczególnych szczebli samorzàdów sà okreêlone ustawami. Ka de potencjalne przedsi wzi cie, realizowane przez organ jednostki samorzàdu terytorialnego we wspó pracy z podmiotami niepublicznymi, musi byç zweryfikowane pod tym kàtem. Zapis ten, zwykle oczywisty dla samorzàdowców, mo e byç pomocny w relacjach z tymi organizacjami, które nie rozumiejà, i fakt, e projekt jest interesujàcy, nie stanowi jedynej przes anki dla jego oceny przez w adze gminy, powiatu czy województwa. Art.5.1...Wspó praca ta mo e odbywaç si w szczególnoêci w formach: 1) zlecania organizacjom pozarzàdowym oraz podmiotom wymienionym w art. 3 ust. 3 realizacji zadaƒ publicznych na zasadach okreêlonych w ustawie; 2) wzajemnego informowania si o planowanych kierunkach dzia alnoêci i wspó dzia ania w celu zharmonizowania tych kierunków; 3) konsultowania z organizacjami pozarzàdowymi oraz podmiotami wymienionymi w art. 3 ust. 3, odpowiednio do zakresu ich dzia ania, projektów aktów normatywnych w dziedzinach dotyczàcych dzia alnoêci statutowej tych organizacji; 30 PORADNIK DLA SAMORZÑDÓW

WSPÓ PRACA 4) tworzenia wspólnych zespo ów o charakterze doradczym i inicjatywnym, z o onych z przedstawicieli organizacji pozarzàdowych, podmiotów wymienionych w art. 3 ust. 3 oraz przedstawicieli w aêciwych organów administracji publicznej. Sformu owania mo e i w szczególnoêci wywo ujà wiele wàtpliwoêci co do intencji ustawodawcy. W najbardziej nieprzyjaznej dla organizacji pozarzàdowych interpretacji próbowano odnieêç sformu owanie mo e do ca oêci wspó pracy, twierdzàc, e zapis ten oznacza, i wspó praca nie jest obligatoryjna. Teza taka jest jednak sprzeczna z pierwszà cz Êcià ust pu 1 w art. 5. Gdyby taka by a intencja ustawodawcy, napisa by konsekwentnie: organy administracji publicznej (...) mogà wspó pracowaç.... Niekorzystna interpretacja jest równie sprzeczna z przytoczonym wczeêniej uzasadnieniem ustawy. S owa mo e i w szczególnoêci nale y czytaç àcznie. Sformu owanie w szczególnoêci oznacza, i ustawodawca wskaza tylko niektóre z mo liwych form wspó pracy. Ich lista nie jest zamkni ta, mo e byç poszerzana, o ile nie stoi w sprzecznoêci z pierwszà cz Êcià ust pu 1 w art. 5 (w aêciwoêç terytorialna oraz przedmiotowa). Ustawowe na o enie na samorzàdy obowiàzku wspó pracy nie oznacza jednak, e musi si ona odbywaç we wszystkich formach wymienionych w ustawie. Organy samorzàdu terytorialnego stosownie do swoich kompetencji mogà wybieraç spoêród form wymienionych w ust. 1 oraz inicjowaç inne formy wspó pracy. USTAWA O DZIA ALNOÂCI PO YTKU PUBLICZNEGO I O WOLONTARIACIE 31

ROZDZIA 3 Podsumowanie rozdzia u Samorzàdy zosta y zobowiàzane do wspó pracy z organizacjami pozarzàdowymi w zakresie prowadzonej przez nie dzia alnoêci po ytku publicznego. Wspó praca ta jest mo liwa w zakresie okreêlonym ustawà. Ponadto musi byç zgodna z zadaniami danej jednostki samorzàdu oraz jego w aêciwoêcià miejscowà, co ogranicza mo liwoêci do dzia aƒ na terenie danego samorzàdu lub na rzecz jego mieszkaƒców. Wymóg w aêciwoêci terytorialnej dotyczy tylko samorzàdu, a nie organizacji. Dzia ania na rzecz mieszkaƒców konkretnej gminy (powiatu, województwa) mogà byç realizowane tak e przez organizacje spoza tej gminy (powiatu, województwa). Ustawa okreêla cztery formy wspó pracy, posiadajàce bardzo szeroki zakres. Organy samorzàdu majà swobodnà decyzj co do wyboru form, które b dà przez nie realizowane. Istnieje mo liwoêç ograniczenia si przez samorzàd tylko do niektórych z proponowanych przez ustawodawc form kooperacji z organizacjami. Mo na równie poszerzaç formy wspó pracy, stosownie do lokalnych potrzeb. 32 PORADNIK DLA SAMORZÑDÓW

FORMY WSPÓ PRACY rozdzia 4 Formy wspó pracy Rozwa ajàc formy wspó pracy, opisz konkretne rozwiàzania, które b dà wdra ane lokalnie. Poniewa posiadam wieloletnie doêwiadczenie wspó pracy z organizacjami, mog stwierdziç, i poszerzanie skali mo liwoêci w tym zakresie pociàga za sobà szereg korzyêci nie tyle dla lokalnych w adz czy organizacji, co po prostu dla mieszkaƒców. OsobiÊcie proponowa bym realizacj wszystkich z wymienionych w ustawie form wspó pracy, zaê oprócz nich tworzenie w asnych rozwiàzaƒ wspólnie z lokalnymi organizacjami. Zlecanie realizacji zadaƒ publicznych Ta forma wspó pracy ma z punktu widzenia organizacji ogromne znaczenie. Zlecanie mo e odbywaç si w formie powierzania bàdê wspierania realizacji zadaƒ, zawsze jednak àczy si z udzieleniem dotacji. Kwestii tej poêwi c odr bny rozdzia. Nale y jednak zwróciç uwag, i odst powanie od tej formy wspó pracy przez samorzàdy oznacza marginalizowanie sektora pozarzàdowego. èród a finansowania dzia aƒ organizacji sà ciàgle jeszcze zbyt ograniczone, co stanowi istotnà barier rozwoju. Prosz zauwa yç, jak powa nà barierà w realizowaniu us ug publicznych przez samorzàdy sà zbyt ograniczone, USTAWA O DZIA ALNOÂCI PO YTKU PUBLICZNEGO I O WOLONTARIACIE 33

ROZDZIA 4 w stosunku do na o onych zadaƒ, Êrodki finansowe. W biedniejszych powiatach stan ten powoduje swego rodzaju wegetacj bez mo liwoêci podj cia wyzwaƒ rozwojowych. Organizacje znajdà si w podobnej sytuacji, jeêli nie otrzymajà realnego wsparcia ze strony samorzàdu. Jako samorzàdowcy nie mamy monopolu ani na wiedz, ani na dobre pomys y. W ró nych miejscach w Polsce sà ludzie i organizacje, którzy udowodnili, e potrafià twórczo i efektywnie rozwiàzywaç lokalne problemy. Z w asnych doêwiadczeƒ wiem, e organizacje cz sto podejmujà si nawet bardzo trudnych zadaƒ, na których realizacj pracownicy samorzàdowi nie majà pomys u. Organizacje potrafià te zajàç si sprawami, na które administracja publiczna nie zwraca uwagi, ze wzgl du na ma y zasi g problemu. Dzi ki takim dzia aniom sektor pozarzàdowy stanowi doskona e uzupe nienie podmiotów publicznych. Paradoksalnie, mimo koncentracji organizacji w du ych miastach, potencja organizacji pozarzàdowych cz sto bywa lepiej wykorzystywany w Êrodowiskach wiejskich i ma omiasteczkowych. W aênie tam, czasem nawet niedu ymi nak adami, mo na osiàgaç spektakularne efekty, które b dà wysoko ocenione przez lokalnà spo ecznoêç oraz przyczynià si do budowania zewn trznego wizerunku gminy czy powiatu. Wzajemne informowanie o planowanych kierunkach dzia alnoêci i wspó dzia ania Celem tej formy wspó pracy jest zharmonizowanie dzia aƒ sektora publicznego i niepublicznego. Trudno wyobraziç sobie wspó prac bez wymiany informacji. Obowiàzki le à po obu stronach. Samorzàdy majà informowaç lokalne organizacje o kierunkach dzia alnoêci, a równie mogà oczekiwaç wzajemnoêci informacji ze strony organizacji. Nie jest zadaniem ustawodawcy okreêlanie, jak konkretnie ma odbywaç si przep yw tych informacji. Wiele zale y od lokalnych inicjatyw. Od samorzàdów s usznie wymaga si upubliczniania wszelkich infor- 34 PORADNIK DLA SAMORZÑDÓW

FORMY WSPÓ PRACY macji, natomiast przeciwny kierunek wymiany informacji nie jest dla wszystkich oczywisty. Znam przypadek, gdy jedno ze stowarzyszeƒ zakwestionowa o prawo urz du do jakichkolwiek informacji ze strony organizacji. Przed spotkaniem, poêwi conym dyskusji nad nowym programem wspó pracy, w prasie opublikowano zaproszenie dla organizacji wraz z informacjà, i uczestnicy powinni wype niç krótkà ankiet z podstawowymi danymi organizacji. Wymóg ten zosta uznany przez jednego z uczestników za ograniczenie praw obywatelskich. Dobrà i sprawdzajàcà si formà wzajemnej wymiany informacji sà spotkania organizacji pozarzàdowych z przedstawicielami samorzàdu. By oby lepiej, gdyby odbywa y si one w grupach bran owych. Skutkiem zapraszania na jedno spotkanie organizacji m odzie owych, kombatanckich, ekologicznych i osób niepe nosprawnych jest brak wspólnego j zyka i w rezultacie niemo liwoêç wypracowania konkretnych rezultatów. Merytoryczne komórki urz du i lokalni politycy powinni raczej zapraszaç na spotkania tematyczne, które b dà gromadzi y przedstawicieli organizacji o podobnym profilu. Zalecam ostro noêç w deklarowaniu cz stotliwoêci spotkaƒ, dla niektórych organizacji korzystne mo e byç spotykanie si raz na kwarta, innym wystarczy raz na rok. Spotkania powinny byç wi c zwo- ywane w miar potrzeb, wyra anych przez same organizacje lub samorzàd. Konsultowanie projektów aktów normatywnych Jest to szczytna forma wspó dzia ania, choç mo e byç trudna w realizacji. Ustawa mówi o konsultowaniu aktów w dziedzinach dotyczàcych dzia alnoêci statutowej organizacji. Pe ne wprowadzenie tej zasady wymaga oby prowadzenia bazy danych wszystkich aktów normatywnych, którym przypisywano by obj te nimi pole lub pola, z drugiej zaê strony musia aby istnieç baza danych organizacji, okreêlajàca zakres ich zainteresowaƒ, USTAWA O DZIA ALNOÂCI PO YTKU PUBLICZNEGO I O WOLONTARIACIE 35

ROZDZIA 4 dzi ki czemu konkretny projekt aktu by by przypisywany do grupy organizacji, do których nale a oby go rozes aç. DziÊ jest to mo liwe dzi ki zastosowaniu technik informatycznych, choç nie spotka em si jeszcze z tak zorganizowanymi konsultacjami 9. Istniejà oczywiêcie równie bardziej konwencjonalne metody, jak organizacja spotkaƒ z organizacjami w celu przedyskutowania proponowanych rozwiàzaƒ czy tworzenie wspólnych zespo ów, o czym b dzie mowa poni ej. Jednak trzeba si liczyç z sytuacjà, w której zwrócenie si o konsultacje b dzie powodowa o powstawanie propozycji trudnych lub wr cz niemo liwych do realizacji. Konsultacje wyd u ajà te proces podejmowania decyzji: wa ne, aby ka dorazowo okreêlaç termin sk adania uwag. Tworzenie wspólnych zespo ów o charakterze doradczym i inicjatywnym Nale y zwróciç uwag, i ta forma wspó pracy mo e pokrywaç si z omówionymi wy ej. Wspólne zespo y mogà byç mi dzy innymi powo ywane w celu lepszego przep ywu informacji lub opiniowania projektów aktów prawnych. Warto zauwa yç, i w niektórych przypadkach obowiàzek powo ywania takich wspólnych zespo ów wynika z przepisów innych ustaw. Typowymi przyk adami mogà byç: Komisje Urbanistyczno-Architektoniczne (KUA), powo- ywane na podstawie ustawy z dnia 27 marca 2003 roku o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (art. 8), których sk ad co najmniej w po owie stanowiç muszà przedstawiciele bran owych stowarzyszeƒ i samorzàdów zawodowych; wojewódzkie i powiatowe spo eczne rady do spraw osób niepe nosprawnych, powo ywane na podstawie ustawy z dnia 27 sierpnia 1997 roku o rehabilitacji zawodowej 9 Pomys wpad mi do g owy podczas pisania tej ksià ki. Obecnie trwajà przygotowania do wprowadzenia go w Gdyni. 36 PORADNIK DLA SAMORZÑDÓW

FORMY WSPÓ PRACY i spo ecznej oraz zatrudnianiu osób niepe nosprawnych (art. 44a-c): w sk ad rady wchodzà przedstawiciele organizacji pozarzàdowych oraz administracji publicznej. Wymienione gremia dzia ajà, co stanowi dowód, e zaproszenie organizacji pozarzàdowych do takiej formy wspó pracy nie powoduje zagro enia. Wr cz przeciwnie mo e byç du ym atutem w pracy samorzàdu. Proponuj rozszerzaç ich liczb tak e o przypadki, kiedy ta obecnoêç nie jest obligatoryjna. Inne formy wspó pracy O tym, jakie inne formy wspó pracy zostanà nawiàzane pomi dzy samorzàdami a organizacjami, zadecydujà lokalne potrzeby oraz pomys owoêç partnerów. Poni ej przedstawiam znane mi przyk ady, zastrzegajàc, i z pewnoêcià nie stanowià one listy zamkni tej. Wspó praca przy pozyskiwaniu Êrodków finansowych Aktywna dzia alnoêç organizacji pozarzàdowych to tak e szansa na przyciàgni cie dodatkowych Êrodków. Do niedawna organizacje lokalne mog y pozyskiwaç Êrodki od zagranicznych i polskich fundacji, a tak e z funduszu PHARE w ramach programów, które nie zawsze by y dost pne dla samorzàdów. Dotacje takie, przeznaczone na realizacj projektów na danym terenie, prawie zawsze sà dodatkowà us ugà, która lepiej zaspokaja potrzeby mieszkaƒców, podwy sza jakoêç ycia. Obecnie, w przededniu wejêcia Polski do Unii Europejskiej, pojawiajà si ogromne mo liwoêci zwiàzane z wykorzystaniem funduszy strukturalnych. OczywiÊcie w wielu dzia aniach opi- USTAWA O DZIA ALNOÂCI PO YTKU PUBLICZNEGO I O WOLONTARIACIE 37

ROZDZIA 4 sanych w dokumentach programowych ostatecznym ich odbiorcà 10 mogà byç samorzàdy. Jednak zdolnoêç opracowywania i przygotowywania projektów jest tam ograniczona zasobami kadrowymi czy po prostu iloêcià dobrych pomys ów. Przy ogromnej puli Êrodków, mo liwej do pozyskania, ciekawe projekty tworzone przez organizacje nie stanowià konkurencji dla projektów samorzàdowych, a wr cz mogà je wzmacniaç. Tak wi c wsparcie lokalnych organizacji pozarzàdowych w zakresie pozyskiwania Êrodków pomocowych daje szanse na uzyskanie wartoêci dodanej. Opisane wy ej mo liwoêci dotyczà przede wszystkim Êrodków Europejskiego Funduszu Spo ecznego przeznaczonych na przeciwdzia anie bezrobociu i wykluczeniu spo ecznemu. Sà one przekazywane w ramach Priorytetu 2. Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego (ZPORR), Sektorowego Programu Operacyjnego Rozwój Zasobów Ludzkich oraz Inicjatywy Wspólnotowej EQUAL. Organizacje b dà mog y ponadto ubiegaç si o Êrodki Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach niektórych dzia aƒ priorytetu 1. ZPORR (turystyka, kultura, spo eczeƒstwo informacyjne), oraz priorytetu 3. ZPORR (rozwój lokalny). Dla organizacji dost pne b dà równie Êrodki Inicjatywy Wspólnotowej INTERREG III A oraz INTERREG III B. Pewne mo liwoêci dajà równie organizacjom inne sektorowe programy operacyjne, np. SPO Restrukturyzacja i modernizacja sektora ywnoêciowego oraz rozwój obszarów wiejskich w ramach Europejskiego Funduszu Orientacji i Gwarancji Rolnej (szkolenia, doradztwo). Rolà samorzàdu mo e byç wsparcie merytoryczne. Posiadajàc specjalistów w tym zakresie, samorzàd mo e nie tylko zach caç organizacje do sk adania projektów, ale równie pomóc w ich tworzeniu poprzez konsultacje czy szkolenia. JeÊli zaê brakuje takich specjalistów w urz dzie, przy zamawianiu szkoleƒ czy konsultacji zewn trznych mo na uwzgl dniç lokalne organizacje pozarzàdowe. 10 Ostateczny odbiorca (Ultimate recipient) - jednostka publiczna lub prywatna przedk adajàca wnioski na realizacj projektów wspó finansowanych z funduszy strukturalnych. 38 PORADNIK DLA SAMORZÑDÓW