Raport z badania Publiczne czy prywatne? Anomia pracownicza w oczach pracowników administracji publicznej Sopot, styczeń 2016
Podstawowe informacje o badaniu Zamawiający Wykonawca ul. Junaków 2 81-812 Sopot Termin realizacji 22 24 stycznia 2016 r. Metoda i technika CAPI (Computer Assisted Personal Interviewing) w ramach OmniPBS wywiady kwestionariuszowe ilościowe bezpośrednie, wspomagane komputerowo Cel Uzyskanie nowych informacji nt. skali zjawiska anomii pracowniczej w Polsce w opiniach pracowników administracji publicznej. Zestawienie wyników badania z opiniami/deklaracjami badanych urzędów pozyskanymi w ramach projektu Publiczne czy prywatne? Monitoring wydatkowania środków publicznych. Spis treści PODSTAWOWE INFORMACJE O BADANIU 2
3 ASPEKTY METODOLOGICZNE 4 WYNIKI BADANIA 5 WNIOSKI 8 SPIS WYKRESÓW 10
4 Aspekty metodologiczne Badanie Publiczne czy prywatne? Anomia pracownicza w oczach pracowników administracji publicznej zostało przeprowadzone w ramach ogólnopolskiego cyklicznego pomiaru OmniPBS, realizowanego techniką ankieterskich wywiadów osobistych ze wspomaganiem komputerowym, który odbył się w trzeci weekend stycznia 2016 roku. Spośród wszystkich respondentów (dobranych według schematu losowania warstwowego wielostopniowego), wytypowano pracowników szeroko rozumianej administracji publicznej. Wszystkim osobom, oprócz niepracujących, zadano pytanie: W jakim sektorze gospodarki Pan(i) pracuje/prowadzi działalność?. Respondentom, którzy odpowiedzieli w sektorze publicznym (na potrzeby badania definiowanym jako administracja samorządowa, administracja rządowa, instytucje publiczne takie jak policja, sądy, prokuratura, ZUS, aparat skarbowy itd.), system wyświetlił dodatkowy blok pytań. Takich osób w próbie znalazło się n=80 (ich liczba była zbliżona w poprzednich falach OmniPBS). W związku z niewielką liczbą respondentów 1 wnioskowanie musi odbywać się przy dużym poziomie ostrożności, ponieważ błąd szacunku oscyluje wokół 10-11 punktów procentowych. Trudnością towarzyszącą projektowaniu badania i analizie jego wyników jest drażliwa tematyka ankiety. Respondenci bardzo niechętnie odpowiadają na pytania, które dotyczą ich własnych zachowań, wiążących z się z łamaniem prawa lub stojących na jego granicy bądź negatywnie postrzeganych społecznie. W takich sytuacjach mogą starać się ukryć prawdę. Należy założyć, że podobnie zachowują się, gdy pytania zawierają prośbę o ujawnienie niewłaściwego postępowania współpracowników osób badanych. Z obawy o zmniejszenie prestiżu zawodu, pogorszenie warunków lub utratę pracy, respondenci mają tendencję do ostrożności, unikania szczerych odpowiedzi. Wiarygodność uzyskanych wyników miało zwiększyć ograniczenie dyskomfortu osób badanych dzięki: przeprowadzaniu wywiadu w domu respondenta (a nie np. w pracy lub miejscu publicznym), przypomnieniu przed zadaniem pytań, że odpowiedzi są anonimowe i podkreśleniu, iż wyniki zostaną przedstawione jedynie w postaci zbiorczych zestawień statystycznych, samodzielnemu udzielaniu odpowiedzi przez respondenta, bez ingerencji ankietera (monitor był odwrócony w stronę badanego, zaznaczającego odpowiedzi), ułożeniu pytań w kolejności od mniej do bardziej zagrażających, 1 Przeciętne zatrudnienie w sektorze publicznym wg raportu GUS Zatrudnienie i wynagrodzenia w gospodarce narodowej w I-III kwartale 2015 r. wynosi 2896,9 tys. pracujących.
5 pytaniu najpierw o zachowania współpracowników osoby badanej, następnie o postępowanie samego respondenta, podzieleniu pytań na trzy grupy oraz wyświetlaniu ich w porządku losowym na kolejnych ekranach, w taki sposób żeby badany nie widział od razu wszystkich pytań i nie mógł modyfikować wcześniej udzielonych odpowiedzi. Bezpośrednia obecność ankietera w dużym stopniu ograniczyła liczbę odpowiedzi ucieczkowych. Odsetek odmów odpowiedzi w badaniu utrzymał się na relatywnie niskim poziomie 3% dla pytań o sensytywnym charakterze. Wyniki badania Pierwsze pytania dotyczyły sytuacji, w których osoby badane były świadkami anomii pracowniczej w swoim zakładzie pracy. Niemal co czwarty respondent w ciągu ostatnich sześciu miesięcy zaobserwował używanie przez innych pracowników sprzętu (np. RTV, AGD, drukarka, komputer, kserokopiarka, skaner) znajdującego się w zakładzie pracy do celów prywatnych (24%). Blisko co piąta osoba była świadkiem załatwiania w miejscu pracy w godzinach pracy prywatnych spraw (21%) i używania telefonu służbowego do celów prywatnych (19%) przez pracowników jej zakładu. Więcej niż co szósty badany w ciągu ostatniego półrocza widział jak inni zatrudnieni korzystali w celach prywatnych z produktów/materiałów (np. długopisów, papieru do drukarki, kawy, herbaty, wody itp.) będących w posiadaniu jego zakładu pracy (18%). Wykres 1. Czy w ciągu ostatnich sześciu miesięcy był(a) Pan(i) w pracy świadkiem sytuacji kiedy inni pracownicy Pani/Pana zakładu pracy? I Badanie pracowników sektora publicznego techniką CAPI w ramach OmniPBS, przeprowadzone w dniach 22-24 stycznia 2016 r. na próbie n=80 respondentów. Na wykresach pominięto odpowiedzi trudno powiedzieć, nie pamiętam i odmowy.
6 Mniej niż 10% respondentów zadeklarowało, że w ciągu ostatniego półrocza byli świadkami sytuacji, w których inni pracownicy ich zakładu pracy: skracali czas pracy bez wiedzy/zgody pracodawcy i bez odrobienia tego czasu (np. przychodząc później, kończąc wcześniej lub wychodząc podczas godzin pracy w celach prywatnych), wykorzystywali stanowisko służbowe do uzyskania osobistych korzyści bądź używali samochodu służbowego do celów prywatnych (po 8% odpowiedzi). W przypadku pytania o nieuprawnione korzystanie z pojazdu, relatywnie wysoki był odsetek odpowiedzi ucieczkowych co dziesiąty respondent wskazywał trudno powiedzieć, nie pamiętam. Dziewięciu na dziesięciu badanych udzieliło odpowiedzi, że nie byli świadkami wynoszenia z pracy do wykorzystania na cele prywatne produktów/materiałów będących w posiadaniu zakładu (90%) i płacenia publicznymi środkami za towary oraz usługi nabywane do celów prywatnych (91%). Wykres 2. Czy w ciągu ostatnich sześciu miesięcy był(a) Pan(i) w pracy świadkiem sytuacji kiedy inni pracownicy Pani/Pana zakładu pracy? II Badanie pracowników sektora publicznego techniką CAPI w ramach OmniPBS, przeprowadzone w dniach 22-24 stycznia 2016 r. na próbie n=80 respondentów. Na wykresach pominięto odpowiedzi trudno powiedzieć, nie pamiętam i odmowy. Druga seria pytań kwestionariusza dotyczyła osobistego postępowania respondentów. Zapytano ich czy w ciągu ostatnich sześciu miesięcy sami podejmowali aktywności kojarzone z anomią pracowniczą. Osoby badane w obu przypadkach najczęściej wskazywały na występowanie tych samych czterech typów zdarzeń, natomiast pięć pozostałych otrzymywało po kilka procent wskazań. Największy odsetek respondentów przyznał się do używania sprzętu znajdującego się w zakładzie pracy do celów prywatnych 16%. Podobnej liczbie osób zdarzyło
7 się załatwiać w miejscu pracy w godzinach pracy prywatne sprawy (15%). Co dziewiąty badany do celów prywatnych wykorzystywał telefon służbowy lub produkty/materiały będące w posiadaniu zakładu pracy (po 11% wskazań). Wykres 3. Czy w ciągu ostatnich sześciu miesięcy zdarzyło się Pani/Panu? I Badanie pracowników sektora publicznego techniką CAPI w ramach OmniPBS, przeprowadzone w dniach 22-24 stycznia 2016 r. na próbie n=80 respondentów. Na wykresach pominięto odpowiedzi trudno powiedzieć, nie pamiętam i odmowy. Do wynoszenia z pracy i wykorzystywania na cele prywatne produktów/materiałów będących w posiadaniu zakładu przyznała się niewielka liczba respondentów (3%). Minimalny odsetek stanowili badani, którzy odpowiedzieli, że zdarzyło im się skracać czas pracy bez wiedzy/zgody pracodawcy i bez odrobienia tego czasu, wykorzystywać stanowisko służbowe do uzyskania osobistych korzyści lub używać samochodu służbowego do celów prywatnych (1%). Nikt z badanych nie ujawnił, że w ciągu ostatnich sześciu miesięcy płacił publicznymi środkami za towary i usługi nabywane do celów prywatnych.
8 Wykres 4. Czy w ciągu ostatnich sześciu miesięcy zdarzyło się Pani/Panu? II Badanie pracowników sektora publicznego techniką CAPI w ramach OmniPBS, przeprowadzone w dniach 22-24 stycznia 2016 r. na próbie n=80 respondentów. Na wykresach pominięto odpowiedzi trudno powiedzieć, nie pamiętam i odmowy. Wnioski Wyniki badania wskazują, że najwięcej przypadków anomii pracowniczej wśród osób zatrudnionych w sektorze publicznym zdarzało się w samym miejscu pracy. Respondenci częściej mieli okazję być w pracy świadkami sytuacji, kiedy inni zatrudnieni używali sprzętu znajdującego się w zakładzie do celów prywatnych, załatwiali w miejscu pracy w godzinach pracy prywatne sprawy, czy korzystali w celach prywatnych z produktów/materiałów będących w posiadaniu pracodawcy. Do wymienionych praktyk badani również sami przyznawali się częściej, niż np. do wynoszenia z pracy artykułów będących w posiadaniu zakładu, używania samochodu służbowego do celów prywatnych i wykorzystywania stanowiska służbowego lub środków publicznych do osobistych celów. Należy jednak założyć, że w przypadku działań szczególnie negatywnie postrzeganych społecznie, respondenci byli mniej skłonni do udzielania odpowiedzi zgodnych z prawdą. Potwierdziły się też wcześniejsze przewidywania, iż badani będą częściej wskazywać występowanie wszystkich rodzajów zachowań wśród współpracowników, niż odnosząc się do własnej osoby. Jest to tzw. efekt społecznych oczekiwań (ang. social desirability bias), oznaczający inklinację uczestników badań do przedstawiania własnej osoby w lepszym świetle. Z uwagi na przedmiot pomiaru, obejmujący kwestie drażliwe społecznie takie jak oszustwo, można przyjąć, że respondenci odpowiadali na pytania pod presją powszechnie akceptowanych wartości, co wpływało na zaniżanie odsetka potwierdzeń.
Dodatkowych informacji na temat skali zjawiska anomii pracowniczej w Polsce mogłoby dostarczyć badanie pracowników sektora prywatnego i zestawienie porównawcze ich odpowiedzi z deklaracjami osób zatrudnionych w administracji publicznej. Z kolei zmniejszenie błędu towarzyszącego wnioskowaniu byłoby możliwe poprzez dotarcie do większej liczby respondentów, np. w ramach kolejnych fal OmniPBS lub poprzez wykorzystanie techniki CAWI (ankiet za pośrednictwem internetu). Ponowienie badania po upływie pewnego czasu mogłoby pozwolić na uchwycenie zmian (wzrostów lub spadków) dotyczących występowania zjawiska anomii pracowniczej w Polsce. 9
10 Spis wykresów WYKRES 1. CZY W CIĄGU OSTATNICH SZEŚCIU MIESIĘCY BYŁ(A) PAN(I) W PRACY ŚWIADKIEM SYTUACJI KIEDY INNI PRACOWNICY PANI/PANA ZAKŁADU PRACY? I... 5 WYKRES 2. CZY W CIĄGU OSTATNICH SZEŚCIU MIESIĘCY BYŁ(A) PAN(I) W PRACY ŚWIADKIEM SYTUACJI KIEDY INNI PRACOWNICY PANI/PANA ZAKŁADU PRACY? II... 6 WYKRES 3. CZY W CIĄGU OSTATNICH SZEŚCIU MIESIĘCY ZDARZYŁO SIĘ PANI/PANU? I... 7 WYKRES 4. CZY W CIĄGU OSTATNICH SZEŚCIU MIESIĘCY ZDARZYŁO SIĘ PANI/PANU? II... 8