Turystyka i Rekreacja Tom 2/2006 35. Anna Pawlikowska-Piechotka Instytut Turystyki i Rekreacji AWF Warszawa Funkcje turystyczne pałaców warszawskich 1 Tourist function of Warsaw palaces Abstract At present there arę morę than 70 historie mansion households in Warsaw but no morę than 17 of this total number have a tourist function. As much as 90% of historie buildings were destroyed during the Second World War. In the city rebuilding projects other than residential function of palaces were established. Today Warsaw's palaces have yarious public functions, serying as: universities, high schools, government's and town council's office buildings. However, these which have tourist function, serve mostly as museums (Wilanów, Łazienki) or have combined functions, serying as, for example, an art gallery and goyernment institution (BranckTs Pałace at Miodowa Street) or a museum and university (Potocki's Pałace at Krakowskie Przedmieście). The main aim of our research study (II 45 AWF) undertaken at the Institute of Tourism and Recreation AWF (2002-2004), was to find out the present usage of the palaces in Warsaw for tourist function, their offers prepared for tourists, character and number of cultural activities, accessibility for disabled, popularity of these programs among yisitors, management's plans to improve the tourist offers in future. Słowa kluczowe: funkcje turystyczne, zabytkowe pałace, Warszawa Wprowadzenie Pałacem, zgodnie z definicją Encyklopedii Architektury", jest okazała budowla mieszkalna, niemająca cech obronnych. Pałace były już znane w okresie starożytności: na Krecie (Knossos), w Rzymie (Palatyn, Pałac Dioklecjana w Splicie). W okresie średniowiecza pałace pojawiły się w Europie równolegle z zamkami, (jako palatia) w obrębie ufortyfikowanych grodów. Również na terenie Polski zachowały się ślady kamiennych pałaców książęcych z X i XI wieku (Ostrów Lednicki, Giecz). W okresie renesansu powstał we Włoszech pałac miejski, jako kilkukondygnacyjna budowla 1 Temat badawczy Wykorzystanie pałaców dla funkcji turystycznej" jest segmentem szerszych badań, których tematem jest wykorzystanie obiektów zabytkowych dla funkcji turystycznej, realizowanych jako zadanie II 45/AWF w latach 2002-2005 w Instytucie Turystyki i Rekreacji AWF w Warszawie. z wewnętrznym czworobocznym dziedzińcem, otoczonym krużgankami. Ten typ pałacu był stosunkowo mało w Polsce znany. Poza miastami powstawały wówczas wille (otoczone rozległym ogrodem) - np. Willa Decjusza na Woli Justowskiej, w XVI wieku wsi podkrakowskiej) oraz pałace otoczone fortyfikacjami (palazzo in fortezza). Ze względu jednak na widoczne silne cechy obronne budowle znane są raczej jako zamki" - np. Zamek Krzyżtopór w Ujeździe, Zamek w Łańcucie [8]. Powszechnie jednak, w języku potocznym przyjęło się nazywać pałacem" obszerną, reprezentacyjną budowlę mieszkalną pozbawioną cech obronnych. I taki właśnie typ pałacu rozwinął się w czasach nowożytnych dopiero w okresie baroku. Szczególnie popularny stał się w całej Europie typ pałacu francuskiego, rozplanowanego zgodnie z zasadą pomiędzy dziedzińcem a ogrodem" (entre cour etjardin). Założenie to cechują m.innymi: symetria, wielka skala, rozczłonkowa-
36 nie, korpus główny, często ze środkowym ryzalitem ma skrzydła boczne, które zagięte pod kątem prostym, obejmują" reprezentacyjny dziedziniec cour d'honneur. Większe pałace (Luwr, Wersal) miały również tzw. przeddziedziniec" (avantcour), obudowany oficynami i budynkami gospodarczymi. Po przeciwnej stronie korpusu pałacowego rozciągał się ogród, do którego wchodzono przez zielone salony" (rozległe tarasy). W ogrodzie bardzo często wznoszono altany, oranżerie i pawilony (Wersal). Wnętrze pałaców francuskich miało na ogół układ amfiladowy. Rozwiązanie to w budynkach o charakterze mieszkalnym jest, co prawda mało funkcjonalne, - ale za to wyraźnie podnoszący walor reprezentacyjny budowli. I taka była właśnie intencja ówczesnych właścicieli rezydencji [9]. Pałace podmiejskie miały z uwagi na brak ograniczeń terenowych układy bardziej skomplikowane od miejskich. Pałace miejskie, wywodzące się z francuskich założeń h'otel z uwagi na zwartą zabudowę, miały strukturę mniej rozczłonkowaną, korpus główny przylegał do ulicy (Pałac Tyszkiewiczów-Potockich w Warszawie) lub był od niej oddzielony małym dziedzińcem wewnętrznym (Pałac Namiestnikowski w Warszawie). Dziedziniec był często odgrodzony od ulicy murem, budynkami straży, stajniami, pośrodku umieszczano okazałą bramę wjazdową (Pałac Potockich w Warszawie). Wówczas za budynkiem głównym umieszczano ogród, zwykle znacznie mniejszy od parków podmiejskich (Pałac Krasińskich w Warszawie). W Polsce charakterystyczną cechą pałaców barokowych, niespotykaną nigdzie indziej w Europie, były narożne alkierze (Pałac Wilanowski, Nieborów). W okresie klasycyzmu schemat pałaców został uproszczony, bryłę pozbawiono skrzydeł (zastępowano je wolno stojącymi oficynami) [8]. Obecnie w odniesieniu do pałaców polskich pojawia się bardzo często pytanie o zasadnicze cechy różniące pałac i dworek i zasady klasyfikacji tych obiektów. Definicję pałacu przytoczono powyżej, natomiast dworki, w myśl definicji Encyklopedii Architektury" [9], są niewielkimi rezydencjami ziemiańskimi. Ich elementem tożsamości była, więc lokalizacja poza miastem, w wyniku przynależności do majątku ziemskiego, ich funkcją: rezydencja i jednocześnie ośrodek administrowania folwarkiem. Kolejną cechą różniącą była forma architektoniczna: dworki były na ogół piętrowe, rzadko podpiwniczone; pałace natomiast, co najmniej trzykondygnacyjne (piwnica-parter- -piętro) [8]. Ale ponieważ zdarzają się wyjątki: wznoszono zarówno skromne pałace jak i wystawne dworki; zdarzały się nadbudowy i rozbudowy dworków; miały miejsce uwzględniania funkcji ośrodka administrowania majątkiem ziemskim w pałacu i zanikanie takowej we dworkach - różnice te nie zawsze są wyraziste. Stąd nawet w literaturze fachowej, w opracowaniach z dziedziny historii sztuki, zdarza się, że ten sam obiekt jest przez jednych autorów określany jako dworek" - przez innych jako pałac". Kłopotliwość niejednoznacznych kryteriów podziałów, a także stale zmieniające się klasyfikacje obiektów pod wpływem bieżących doniesień z prowadzonych badań naukowych, nie czynią tej kwestii bardziej przejrzystej. Nie usiłując tych pytań rozstrzygać na własną rękę - dla potrzeb niniejszej pracy autorka przyjęła klasyfikację za: Atlasem Zabytków Architektury Polskiej" PWN [2]. Po II wojnie światowej, wskutek przemian ustrojowych i zmian społecznych - wszystkie pałace w Polsce (tak jak i inne obiekty zabytkowe: zamki, dwory i kamienice) znacjonalizowano, zmieniając najczęściej jednocześnie ich przeznaczenie. W latach 1945-1990 pałace polskie pełniły rozmaite funkcje publiczne (rzadko jednak rezydencjonalną). Pałace warszawskie służyły przede wszystkim jako gmachy publiczne: szkoły, uczelnie i urzędy (pałac Branickich przy Miodowej, pałace Tyszkiewiczów i Potockich przy Krakowskim Przedmieściu). Jedynie część z nich przekształcono w muzea, wykorzystując w pełni wyłącznie dla funkcji turystycznej (Pałac Królikarnia" i Łazienki Królewskie w Warszawie, Wilanów). Jest też grupa obiektów pałacowych o funkcji mieszanej, w której funkcja turystyczna (muzeum, galeria) występuje równocześnie z inną (np. uczelnią, siedzibą administracji rządowej). Przykładem obiektów z tej grupy mogą być pałace przy Krakowskim Przedmieściu (Ministerstwo Kultury i Sztuki oraz galeria), Miodowej (Urząd M.St Warszawy oraz sale wystawowe) (tab.l). Badania terenowe przeprowadzone przez autora na obszarze Warszawy w latach 2003/2004, miały na celu zbadanie: - w jaki sposób są pałace (wybrane obiekty) wykorzystywane jako walor turystyczny
37 - w jaki sposób i w jakim zakresie są realizowane w nich funkcje turystyczne. Dla potrzeb realizacji pracy badawczej zostały przeprowadzone wywiady i badania ankietowe w wybranych pałacach i zespołach pałacowo- -parkowych, położonych w samej Warszawie. Wybór obiektów był uwarunkowany następującymi kryteriami: - jedyną funkcją jest funkcja turystyczna - funkcja turystyczna jest realizowana równolegle z innymi zadaniami - pomimo innych funkcji (lub stanu opuszczenia) lokalizacja pałacu w pobliżu obszarów o dużych walorach turystycznych, czyni z samej jego obecności dodatkową atrakcją (pałac na Młocinach przy wypoczynkowych terenach leśnych) Wykorzystanie pałaców Warszawy dla funkcji turystycznych (stan obecny) Pałaców i założeń pałacowo-parkowych jest w Warszawie kilkadziesiąt (ponad siedemdziesiąt pałaców oraz kilkanaście pałacyków). Ich obecność jest ważna dla kreowania szczególnego klimatu dla przestrzeni turystycznej" Warszawy. Ciągi zabudowy o charakterze pałacowym wzdłuż Traktu Królewskiego", a także szeregu śródmiejskich ulic: Miodowej, Senatorskiej, fragmentów ulicy Mokotowskiej, czynią z tych części miasta obszar atrakcyjnych spacerów w szczególnym krajobrazie kulturowym. Natomiast pojedyncze pałace, zwłaszcza zlokalizowane w dzielnicach, w których taka zabudowa prawie nie występuje, stają się ogromnie cennym walorem tożsamości historycznej tej przestrzeni (Pałacyk Heurteuxa przy ulicy Srebrnej na Woli). Jeżeli funkcję turystyczną" dla pałaców warszawskich przyjmiemy takie sposoby ich użytkowania (muzea, galerie, salony wystawiennicze, parki zabytkowe), w których realizowane są formy turystyki charakterystyczne dla turystyki miejskiej (od edukacjno-poznawczych po wypoczynek), włączając podziwianie elewacji jedynie od strony ulicy, nawet bez możliwości poznania wnętrza obiektu czy spaceru w ogrodzie, wtedy wszystkie te obiekty możemy zaliczyć jako pełniące taką właśnie funkcję. Jeżeli jednak przyjmiemy kryteria znacznie zawężone (obiekty, których wnętrza i otoczenie ogrodowe są udostępnione odwiedzającym), wtedy okaże się, że pełni tak rozumianą funkcję turystyczną jedynie kilkanaście pałaców warszawskich. Są to następujące obiekty (kursywą wyróżniono pałace o obecnej częściowej lub wyłącznej funkcji turystycznej) [5]: * Pałac Pod Czterema Wiatrami" (XVII) przy ul. Zakroczymskiej * Pałac Lubomirskich Pod Blachą" (XVII) przy Placu Zamkowym * Pałac Prymasowski (XVII) przy ul. Senatorskiej 13/15 * Pałac Arcybiskupów (Prymasa Polski); z XVIII w. przy ul. Miodowej 17/19 * Pałac Raczyńskich (XVIII) przy ul. Długiej 7 * Pałac Małachowskiego (XVIII) przy ul. Senatorskiej 11 * Pałac Marii Radziwiłłowej (XVIII) przy ul. Długiej 26/28 * Pałac Branickich (XVIII) przy ul. Miodowej 6/8, * Pałac Biskupów Krakowskich (XVIII) przy ul. Miodowej 5 * Pałac Morsztynów (XVm) przy ul. Miodowej 10. * Pałac Mokronowskich (XVIII) przy ul. Zakroczymskiej 2 * Pałac Stanisława Podkańskiego (XVIII) przy ul. Długiej 44 * Pałac Krasińskich (XVII) przy Placu Krasińskich, * Pałac Paca (Radziwiłłów) z XVII w. przy ul. Miodowej 15 * Paląc Ostrorogskich (Gnińskich)zXVIIw. przy ul Tamka 41 * Pałac Błękitny (Zamoyskich) z XVII w. przy ul. Senatorskiej 35/37 * Paląc Czapskich (XVII) przy ul. Krakowskie Przedmieście 5 * Pałac Potockich (XVIII) przy ul. Krakowskie Przedmieście 15 * Pałac Blanka (XVIII) przy ul. Senatorskiej 14 * Pałac Kazimierzowski (XVII) przy ul. Krakowskie Przedmieście 26/28 * Pałac Tyszkiewiczów-Potockich (XVII) przy ul. Krakowskie Przedmieście 26/28 * Pałac Uruskich-Czetwertyńskich (XIX) przy ul. Krakowskie Przedmieście 26/28 * Pałac Namiestnikowski (prezydencki) z XVII w. przy ul. Krakowskie Przedmieście 46/48, * Pałac Zamoyskiego (XIX) przy ul. Nowy Świat 67/69
38 Pałac Branickich (XIX) przy ul. Nowy Świat 18/20 Pałacyk Czackiego (XIX) przy ul. Zielnej 49 Pałac Zamoyskich (XIX) przy ul. Foksal 1/2/4, obecnie siedziba SARP Pałac Górskich (XIX) przy ul. Foksal 8 Pałac Karola Schlenkera (XIX) przy Placu Dąbrowskiego 6 Pałacyk Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych (XIX) przy ul. Chmielnej 5/7 Pałac Kossakowskich (XVIII) przy ul. Nowy Świat 19 Pałacyk Przeżdzieckich (XIX) przy ul. Foksal 8 Pałac Jabłonowskich (XVII-XIX) przy ul. Senatorskiej 16/18 Pałacyk Śleszyńskich (XIX) przy Al. Ujazdowskich 23/25 Pałacyk Branickich (XIX) przy Alei Na Skarpie 20/26, Pałac Sobańskich (XIX) przy Alejach Ujazdowskich 13 Pałac Poznańskich (XIX) przy Alejach Ujazdowskich 6a Pałacyk Raua (XIX) przy Alejach Ujazdowskich 27 Pałacyk Jurkiewieża (XIX) przy Alejach Ujazdowskich 41 Pałcyk Karnickiego (XIX) przy Alejach Ujazdowskich 39/41 Pałacyk Jaroszyńskiego (XIX) przy Alejach Ujazdowskich 12/14 Pałac Brzozowskich (XIX) przy ul. Brackiej 20 Zespół Pałacowo-Parkowy Łazienki (XVIII) przy Alejach Ujazdowskich Belweder (XVIII) przy Belwederskiej 52 Pałacyk Patka (XIX) przy Alei Szucha 5 Pałacyk Marii Agapijew (XIX) przy Alei Szucha 17/19 Pałacyk Tyszkiewiczów (XX) przy ul. Litewskiej 6 Pałac Nuncjatury Apostolskiej (XX) przy Alei Szucha 12 > Pałcyk Dowgiałły (XX) przy Alei Szucha 6/8 > Pałacyk Heurteuxa (XIX) przy ul Srebrnej 12 h Pałac Radziwiłłów (XVIII) przy Alei Solidarności 62 < Pałac Lubomirskich (XVIII) przy Placu Żelaznej Bramy 2 > Pałac Działyńskich (XVIII) przy Alei Solidarności 74a * Pałacyk Bogusławskiego (XIX) przy ul. Żelaznej 97 * Pałac Komisji Rządowej i Skarbu (XIX) przy Placu Bankowym 5/7 * Pałac Ministra Skarbu (XIX) przy Placu Bankowym 3 * Pałac Mostowskich (XVIII) przy ul. Nowolipie 2 * Paląc Bruhla na Młocinach (XVIII) przy ul. Muzealnej 8 * Pałacyk Biernackich (XIX) przy ul. Wolskiej 27/29 * Pałac Szustrów (XVIII) przy ul. Puławskiej 55/59 * Pałac Królikarnia (XVIII) przy ul. Puławskiej 113a * Pałac Henryków" (XIX) przy ul. Puławskiej 107a * Pałac Szymonowicza (XVIII) przy ul. Solec 37 * Pałac Rozkosz" (XVIII) przy ul. Nowoursynowskiej 166 * Pałac Bażantarnia Natolin" (XVIII) przy ul. N ów oursynowskie j 84 * Pałac Wilanów (XVII) w Wilanowie Większość spośród wymienionych obiektów (ok. 90%) zostało zniszczonych w czasie działań wojennych. Znacjonalizowane pałace odbudowano po II wojnie światowej często od razu z myślą o adaptacji dla nowych, innych niż rezydencjonalne potrzeby (użyteczności publicznej, oświaty, kultury, administracji państwowej). W konsekwencji tych decyzji, większość pałaców położonych w Warszawie od 1945 roku pełni inne funkcje niż pierwotna, rezydencjałna (Tab. 1). Należy podkreślić, że jedynie kilka z nich (Belweder, Pałac Namiestnikowski) okresowo pełni nadal taką funkcję. Wykorzystywane są zresztą przez ostatnie pół wieku nie jako rezydencje prywatne, ale dla potrzeb reprezentacyjnych administracji rządowej [5]. Pozostałe obiekty zostały po II wojnie światowej przekształcone w gmachy publiczne, takim przykładem są np.: * Pałac Czapskich - Akademia Sztuk Pięknych; * Pałac Tyszkiewiczów-Potockich - Ministerstwo Kultury i Sztuki; * Pałac Gnińskich (Ostrogskich) - Towarzystwo im Chopina; * Pałac Królikarnia - im. Ksawerego Dunikowskiego; Część z pałaców warszawskich otrzymało wyłącznie funkcję turystyczną, są to m.in.:
39 - Pałac w Wilanowie (muzeum i galerie) - Zespół Łazienki Królewskie (muzeum i galerie) - Pałac Radziwiłłów (muzeum i kino) - Pałac w Królikami (muzeum) Jednak znacznie więcej pałaców ma funkcje mieszaną, służąc jako gmach użyteczności publicznej (uczelnia, urząd), w którym dopuszcza się także funkcję turystyczną (tab.l). Są to m.in. obecnie następujące obiekty: - Pałac Czapskich przy Krakowskim Przedmieściu, w którym mieści się Akademia Sztuk Pięknych, jest również filią Fryderyka Chopina ( Salonik Chopinów"); - Belweder i Pałac Namiestnikowski, które służą potrzebom administracji rządowej, ale w których organizuje się, co pewien czas możliwość grupowego zwiedzania wybranych wnętrz; - Pałac Zamoyskich przy Foksal, w którym ma siedzibę Stowarzyszenie Architektów Polskich, mieści się również galeria sztuki współczesnej Galeria Foksal"; Zestawienie funkcji pałaców warszawskich o obecnie całkowitym lub częściowym wykorzystaniu turystycznym i ich szczegółowych ofert dla odwiedzających: 1. Paląc Prymasowski (XVII) przy ul. Senatorskiej 13/15: Prawdopodobnie został wzniesiony na podstawie projektu Tylmana z Gameren (XVII). W końcu wieku XVIII (lata 1777-1783) został przebudowany na podstawie projektu Efraima Szregera (dodano portyk, ćwierćkoliste galerie z pawilonami), dodano mu wówczas cech póżnoklasycystycznych. W wieku XIX kontynuowano rozbudowę (na podstawie projektów Szymona Bogumiła Zuga), m.in. nadbudowano piętro. Został odbudowany po zniszczeniach wojennych w latach 1949-52 według projektu Kazimierza Saskiego. Funkcja turystyczna: w latach 1970-1975 przy Koziej 11 w zrekonstruowanym pawilonie ogrodowym Pałacu Prymasowskiego zorganizowano Karykatury (obecnie nosi imię Eryka Lipińskiego). 2. Paląc Krasińskich Rzeczypospolitej" (XVII) przy Placu Krasińskich: Wzniesiony w latach 1677-1694 według projektu Tylmana von Gameren (barokowy). Po zniszczeniach wojennych w 1939 roku i 1944 roku, pałac został zrekonstruowany w latach 1948-1961 (projekt odbudowy: Mieczysław Kuzma, Zygmunt Stępiński). Funkcja turystyczna: gmach jest obecnie siedzibą Biblioteki Narodowej (historyczne materiały kartograficzne), która urządza, co pewien czas ekspozycję starodruków. Pałac jest otoczony parkiem Ogrodem Krasińskich, założonym według projektu Tylmana von Gameren (1680). Park został w XVIII wieku udostępniony mieszkańcom Warszawy, służąc odtąd jako park miejski. 3. Paląc Branickich (XVIII) przy ul. Miodowej 6/8 (Podwale 3): Pałac został wzniesiony w latach 1740-1750 według projektu Jakuba Fontany (późnobarokowy). Zrekonstruowany według vedut z XVIII wieku Canaletta w latach 1947-1953 (projekt - Borys Zinserling). Funkcja turystyczna: w obiekcie mieszczą się obecnie urzędy miasta, w roku 2002 otwarto w salach parteru Galerię Prezydencką", w której przewidziano ekspozycje prac młodych twórców. 4. Paląc Ostrorogskich (Gnińskich) z XVII w. przy ul. Tamka 41: Pałac j est zwany również Gnińskich (Ostrorogskich, Ordynackich, a także zamkiem" - ze względu na zachowane cechy obronne). Został zaprojektowany przez Tylmana von Gameren (1681). Po zniszczeniach wojennych (został spalony w 1944 roku) odbudowany według projektu Mieczysława Kuzmy, Teresy Rostworowskiej i Danuty Kolarskiej. Funkcja turystyczna: obecnie w pałacu mieści się siedziba Towarzystwa im Fryderyka Chopina oraz Fryderyka Chopina. 5. Pałac Czapskich (XVII) przy ul. Krakowskie Przedmieście 5: Został wzniesiony w latach 1680- -1705 według projektu Tylmana von Gameren. Został wielokrotnie przebudowywany w XVIII wieku (m.in. według projektu Augustyna Locci oraz później - Henryka Marconiego). Po zniszczeniach wojennych pałac został odbudowany z myślą o pomieszczeniu Akademii Sztuk Pięknych (według projektu Barbary i Stanisława Brukalskich). Funkcja turystyczna: w roku 1956 zrekonstruowano ostatnie mieszkanie warszawskie Fryderyka Chopina (filia Fryderyka Chopina) - tzw. Salonik Chopinów". 6. Paląc Potockich (XVIII) przy ul. Krakowskie Przedmieście 15: Pałac późnobarokowy, powstał w latach 1760-1766 według projektu Szymona Bogumiła Zuga. Później wielokrotnie przebudowywany w latach 1790-1893. Został w czasie działań wojennych częściowo uszkodzony, odbudowany w latach 1948-1950 według projektu
40 Jana Zachwatowieża. Jest od roku 1950 siedzibą Ministerstwa Kultury i Sztuki. Funkcja turystyczna: w póżnobarkowej kordegardzie (powstałej około roku 1763 na podstawie projektu Szymona Bogumiła Zuga), stojącej bezpośrednio przy pierzei ulicy Krakowskie Przedmieście, zorganizowano pod opieką MkiS jedną z najbardziej znanych i opiniotwórczych galerii - galerię sztuki współczesnej - Galeria Kordegarda". 7. Paląc Namiestnikowski (Prezydencki) z XVII w przy ul. Krakowskie Przedmieście 46/48: Pałac wybudowano w okresie baroku (ok. 1643) dla rodziny Radziwiłłów, w latach 1818-1819 przebudowano naklasycystyczny, według projektu Chrystiana Piotra Aignera. W okresie powojennym przebudowano w latach 1989-1994 na siedzibę Prezydenta RP. Funkcja turystyczna: w terminach wyznaczonych przez administrację obiektu, zorganizowane grupy turystów mogą zwiedzać sale reprezentacyjne pałacu. 8. Paląc Zamojskich (XIX) przy ul. Foksal 1/2/4: Pałac został wzniesiony w latach 1875-1877 według projektu Leonardo Marconiego w stylu neorenesansu francuskiego. Po zniszczeniach wojennych został odrestaurowany i przekazany SARP jako siedziba Stowarzyszenia Architektów Polskich. Funkcja turystyczna: w latach 1964-1968 dobudowano do północnego skrzydła pałacu przeszklony pawilon wystawowy Galeria Foksal". W gmachu mieszczą się ponadto popularne lokale gastronomiczne: znane restauracje warszawskie Bistrot" i Klub Architekta". 9. Pałacyk Branickich (XVIII) przy Alei Na Skarpie 20/26: Gmach został wzniesiony w XVIII wieku w stylu klasycy stycznym według projektu Szymona Bogumiła Zuga (1779). Po zniszczeniach wojennych odrestaurowany w latach 1948-1950 z myślą o otwarciu Ziemi. Funkcja turystyczna: Ziemi PAN. 10. Zespól Palacowo-Parkowy Łazienki Królewskie (XVIII) przy Alejach Ujazdowskich: Zespół, powstały z inicjatywy króla Stanisława Augusta Poniatowskiego składa się z: Pałacu na Wodzie (XVII-XVIII), pawilonu wzniesionego przez Tylmana von Gameren, przekształconego w klasycystyczną rezydencję podmiejską przez Dominika Merliniego; Białego Domu (XVIII) willi w parku wzniesionej według projektu Dominika Merliniego (1774-1777); Pałacu Myślewickiego (XVIII), wzniesionego według projektu Dominika Merliniego (1775-1778); Ermitażu (XVIII), wzniesionego według projektu Dominika Merliniego (1775-1779); Szkoły Podchorążych (XVIII), zbudowanego według projektu Dominika Merliniego (1778-1788); Trou Madam, pawilon ogrodowy (XVIII), zbudowanego według projektu Dominika Merliniego (1782-1788); Starej Pomarańczami (XVIII), budynku o funkcji oranżerii i teatru, wzniesionej według projektu Dominika Merliniego (1784-1788); Teatru na Wyspie (XVIII), wzniesionego według projektu Jana Chrystiana Kamsetzera (1788-1791); Starej Kordegardy (XVIII), zbudowanej według projektu Jana Chrystiana Kamsetzera (1793-1794); Nowej Oranżerii (Palmiarni), pochodzącej z XIX wieku, o funkcji oranżerii. Łazienki Królewskie jako jeden z nielicznych zespołów zabytkowych nie zostały spalone w czasie U wojny światowej, remonty uszkodzeń i prace konserwatorskie przeprowadzono w większości wymienionych obiektów w latach 1948-1968, udostępniając kolejne budynki zwiedzającym. Funkcja turystyczna: Łazienki Królewskie (obiekty udostępnione do zwiedzania: Pałac na Wyspie, Stara Pomarańczarnia, (obecnie Galeria Rzeźb kolekcji Stanisława Augusta oraz Galeria Rzeźby Polskiej), Galeria Stara Kordegarda; Teatr na Wyspie (spektakle w sezonie letnim); otoczenie Pomnika Chopina w parku (koncerty w sezonie letnim); liczne lokale gastronomiczne (m.in.: restauracja Belvedere" w Nowej Oranżerii, kawiarnia Trou Madame" w pawilonie ogrodowym. 11. Belweder (XVIII) przy ul. Belwederskiej 52: Pałac wzniesiony w XVIII wieku, według projektu Jakuba Fontany (ok. 1740), przekształcony w rezydencję klasycystyczną w latach 1818-1822 (według projektu Jakuba Kubickiego). Siedziba Prezydenta RP w okresie międzywojennym i powojennym. Obecnie - Kancelaria Prezydenta RP. Funkcja turystyczna: w wyznaczonych przez administrację Pałacu Belweder terminach jest możliwe zwiedzanie sal reprezentacyjnych (tylko grupy zorganizowane). 12. Pałacyk Heurteuxa (XIX) przy ul. Srebrnej 12: Obiekt został wzniesiony w XIX wieku w stylu neorenesansowym (ok. 1883); po zniszczeniach wojennych odbudowany według projektu Karola Szymańskiego i Jerzego Zawistowskiego (1947-1948); Funkcja turystyczna: Woli (Oddział Historycznego m. st. Warszawy).
41 13. Pałac Radziwiłłów (XVIII) przy Alei Solidarności 62: Pałac Radziwiłłów (Przebendowskich) został wzniesiony w XVIII wieku według projektu Jana Zygmunta Deybela (1727-1728); przebudowany w XIX wieku. Po zniszczeniach wojennych był restaurowany w latach 1954-1955 pod kierunkiem Rudolfa Hemerlina (w 1948 roku rozebrano oficyny przy budowie trasy WZ). Funkcja turystyczna: w latach 1950-1990 mieścił Lenina; po roku 1990 - Historii Polskich Ruchów Niepodległościowych i Społecznych. 14. Pałac Bruhla na Mlocinach (XVIII) przy ul. Muzealnej 8: Pałac został wzniesiony dla ministra Henryka Bruhla w XVIII wieku według projektu Jana Fryderyka Knoebla (1753-1757). Wielokrotnie przebudowywany (np. w 1786 roku według planów Szymona Bogumiła Zuga dodano charakterystyczny portyk wgłębny). Pałac otoczony parkiem krajobrazowym (XIX w). Po zniszczeniach wojennych odbudowany dla potrzeb muzealnictwa w latach 1947-1949. Funkcja tury styczna: Etnograficzne (filia), obecnie nieczynne. 15. Paląc Królikarnia (XVIII) przy ul. Puławskiej 113a: Pałac zbudowany w XVIII wieku według projektu Dominika Merliniego (1782-1786); po zniszczeniach wojennych odbudowany w latach 1959-1964 z przeznaczeniem na kolekcje rzeźb. Pałac jest niezwykle malowniczo położony na Skarpie Warszawskiej, otoczony parkiem krajobrazowym (XVIII/XIX). Funkcja turystyczna: oddział Narodowego ( im Ksawerego Dunikowskiego Królikarnia"); ekspozycje rzeźb i fotografii. 16. Pałac Bażantarnia Natolin" (XVIII) przy ul. Nowoursynowskiej 84: Pałac wzniesiony w XVIII wieku według projektu Szymona Bogumiła Zuga (1780-1782) jako letnia rezydencja Czartoryskich. Przebudowywany w XIX wieku (m.in. przez Aignera i Potockiego). Pałac jest otoczony parkiem krajobrazowym. Po zniszczeniach wojennych odrestaurowany w latach 1946-1947 z przeznaczeniem na rezydencje rządową. Obecnie siedziba Centrum Uniwersytetu Europejskiego (adaptacja w latach 1994-1995). Funkcja turystyczna: w wyznaczonych przez administracje pałacu terminach jest możliwe zwiedzanie sal reprezentacyjnych (tylko grupy zorganizowane). 17. Pałac Królewski Wilanów" (XVII) w Wilanowie: Rezydencja króla Jana III Sobieskiego, została wzniesiona w XVII wieku (prawdopodobnie według projektu Ty Imana von Gameren). Przebudowywany w XVIII i XIX wieku. Pałac jest otoczony barokowo-klasycystycznym parkiem. Jest obiektem wyjątkowym - nie ucierpiał w czasie działań wojennych. Od 1948 są prowadzone nieprzerwanie prace konserwatorskie. Funkcja turystyczna: w obiekcie mieści się Wilanów Pałac", zwiedzający m udostępnione są apartamenty królewskie, park, oranżeria (galeria malarstwa), kuchnia pałacowa (sale wystawiennicze) oraz w zaadoptowanej oficynie-galeria plakatu ( Plakatu). Podsumowanie Nie ma wątpliwości, że monumentalne pałace -już samym brzmieniem swojej nazwy, przywołującej wspaniały świat historycznych rezydencji, osób i zdarzeń - fascynują rzesze turystów odwiedzających Warszawę. Są postrzegane jako szczególna atrakcja miasta ze względu na skalę założenia, bogactwo dekoracji elewacji, przepych urządzenia wnętrz, wreszcie magię wielkiego, eleganckiego świata". Te czynniki stanowią o niezwykle silnym walorze turystycznym, jaki mają pałace już przez sam fakt swojego istnienia w tkance miasta. Z tego też względu pałacom poświęca się słusznie znaczną uwagę nie tylko w zwykłych przewodnikach, również ukazują się specjalne wydawnictwa (albumy, monografie pałaców), a także publikacje obejmujące wyłącznie informacje o historycznych rezydencjach jako specjalistyczne przewodniki turystyczne. Ta polityka na rynku wydawniczym świadczy o niezwykłym zainteresowaniu ze strony turystów właśnie tą grupą zabytkowych obiektów. Okazuje się, co możemy stwierdzić nie tylko na podstawie danych statystycznych dotyczących frekwencji, ale obserwując kierunki ciążenia ruchu turystycznego w Warszawie (szczególnie w okresie letnim, sprzyjającym długim, pieszym spacerom), że nawet obiekty dostępne w ograniczonym zakresie, których nie można zwiedzać, a jedynie obejrzeć z zewnątrz, stanowią znaczną atrakcję, zarówno dla przybyszów z zewnątrz jak i stałych mieszkańców Warszawy [11]. Dotyczy to szczególnie pałaców położonych w wzdłuż historycznego Traktu Królewskiego i ulic sąsiednich, obszaru o szczególnym klimacie przestrzeni.
42 Tabela 1: Zestawienie funkcji i ofert turystycznych w wybranych pałacach Warszawy Pałac Bażantarnia Natolin) Belweder Branickich Miodowa Branickich Na Skarpie Brania Młociny Czapskich Pałac Gniriskich Heurteuxa Krasińskich Królikarnia Łazienki Królewskie Namiestnikowski Potockich Prymasowski Radziwiłłów AL Solidarności Funkcja Centrum Edukacji Europejskiej Rezydencja Prezydenta RP Urząd m.st. Warszawy Ziemi PAN Etnograficzne Akademia Sztuk Pięknych Fryderyka Chopina Oddział Historycznego m.st. Warszawy Biblioteka Narodowa Oddział Narodowego w Warszawie Rezydencja Prezydenta RP Ministerstwo Kultury i Sztuki Karykatury Niepodległości Oferta usług turystycznych Zwiedzanie w grupach zorganizowanych Zwiedzanie w grupach zorganizowanych Galeria Prezydencka, wystawy czasowe sztuki współczesnej Wystawy stałe i czasowe, konferencje Obecnie nieczynne Fryderyka Chopina Salonik Chopinów" Wystawa pamiątek koncerty, konferencje Woli; wystawy stałe i czasowe Wystawy czasowe starodruków organizowane przez BN im. Ksawerego Dunikowskiego; wystawy stałe i czasowe; koncerty i konferencje Wystawy stałe i czasowe, koncerty i przedstawienia teatralne; liczne lokale gastronomiczne, imprezy zamknięte Zwiedzanie w zorganizowanych grupach Galeria Kordegarda"; wystawy czasowe sztuki współczesnej Wystawy stałe i czasowe Wystawy stałe i czasowe; sala kinowa o charakterze klubowym Ruch turyst. 2500 15000 obiekt czasowo nieczynny 10000 Pałac na Wyspie: 50000; Pałac Myślewicki: 8000; Pozostałe obiekty: 1000 Bariery arch. Nie Nie Cena biletu Normalny - 8 zł Ulgowy - 5 zł Normalny - 4 zł Ulgowy - 2 zł Obiekt czasowo nieczynny Normalny - 3 zł Ulgowy - 2 zł Normalny - 8 zł Ulgowy - 4 zł Normalny - 2,50 zł Ulgowy - 1,50 zł Normalny - 6 zł Ulgowy - 4 zł Pałac na Wyspie: Normalny - 11 zł Ulgowy - 8 zł Pałac Myślewicki: Normalny - 3 zł Ulgowy - 2 zł Normalny - 5 zł Ulgowy - 3 zł Normalny - 5 zł Ulgowy - 2 zł Wilanów Zamoyskich Foksal Wilanów Siedziba SARP Wystawy stałe wnętrz pałacowych; wystawy czasowe; koncerty, konferencje; bankiety i noclegi Galeria Foksal" (wystawy czasowe); lokale gastronomiczne Pałac: 95 000 Park: 139 000 Nie Pałac: Normalny - 20 zł Ulgowy - 10 zł Plakatu: Normalny - 8 zł Ulgowy - 5 zł Źródło: Na podstawie badań terenowych AWF w Warszawie (II. 45/2002-2005)
43 publicznej stworzonym przez zabudowę pałaców i kamienic wzdłuż ulic Miodowej, Senatorskiej, Krakowskiego Przedmieścia, Nowego Światu, Alej Ujazdowskich) (Tab.l). Wyniki ankiety, przeprowadzonej w wybranych obiektach położonych w Warszawie potwierdzają założenie, że szczególnie silnym walorem przestrzeni turystycznej staje się pałac dostępny dla zwiedzających, szczególnie muzeum zawierające kolekcje dzieł sztuki, zachowane wnętrza rezydencjonalne (Łazienki, Wilanów), czego jednym z dowodów jest ilość odwiedzających te obiekty w skali roku. Chociaż cenione wśród turystów są także obiekty o funkcjach specjalistycznych (muzeum, galeria), jednak nie mamy wątpliwości, porównując frekwencje w badanych obiektach, że pałace służące funkcji turystycznej - są tym atrakcyjniejsze, w im większym stopniu udaje się w procesie adaptacji zachować charakter zabytkowych wnętrz, ich oryginalne wyposażenie i dekoracje (Tab.l). Wydaje się, że idealnym rozwiązaniem dla zrównoważonego zarządzania tymi obiektami jest kompromis między funkcją komercyjną, a nauko wo- -dydaktyczną (muzeum, galeria). Połączenie w obiekcie obu tych zadań pozwala: - z jednej strony na czerpanie dochodów (często warunkujące zachowanie historycznego obiektu w dobrym stanie technicznym), - z drugiej strony na propagowanie walorów dziedzictwa i kultury, ważnych z punktu widzenia wartości turystyki krajoznawczej. Jest to kompromis tym bardziej istotny, że większość opisywanych pałaców była traktowana przez właścicieli jako siedziba reprezentacyjna, świadectwo wysokiego statusu majątkowego i społecznego. A więc były projektowane najczęściej przez znakomitych architektów, starannie wyposażane i dekorowane przy współudziale wybitnych artystów danej epoki. Jako chluba i wizytówka" rodziny - przez kolejne pokolenia udoskonalana i starannie pielęgnowana. Stanowi to obecnie ich silną wartość jako wyjątkowych dzieł sztuki, świadectw stylu architektonicznego - są, więc bez wątpienia obiektami szczególnie ważnymi dla rozwoju turystki krajoznawczej, kulturowej i edukacyjnej. Należy podkreślić, że szczególnie w architekturze pałaców powstałych w okresie baroku i klasycyzmu, a więc w epokach, w których Warszawa pełniła rolę ośrodka europejskiego silnego politycznie i gospodarczo, występują liczne wybitne przykłady architektury rezydencjonalnej. Do nich zaliczyć należy szczególnie dzieła Tylmana von Gameren z okresu baroku (Pałac Krasińskich) oraz Dominika Merliniego (Łazienki, Królikarnia), Szymona Bogumiła Zuga (Natolin) i Jakuba Kubickiego (Belweder) z okresu klasycyzmu [10]. Stan techniczny opisywanych pałaców jest na ogół dobry (poza Młocińskim, od wielu lat pozbawionym troskliwej i odpowiedzialnej opieki). Warszawskie pałace różnią się stanem zachowania od tych, które leżą na terenach wiejskich. Jest swoistym paradoksem, że znakomicie zachowane i pieczołowicie pielęgnowane są pałace w mieście, odbudowane po zniszczeniach wojennych: (Łazienki Królewskie, Królikarnia, Pałac Ostrorogskich, Pałac Pod Blachą), a zamieniają się powolnie w ruinę te, którym udało się szczęśliwie przetrać wojnę, ale leżące w okolicach Warszawy (Rudno, Rybienko, Słubice) [3]. Kilka rezydencji warszawskich, ze wzglądu na pełnione funkcje reprezentacji rządowej lub prywatny charakter, jest dla turystów dostępnych tylko okresowo i wyłącznie w zorganizowanych grupach (Pałac Namiestnikowski, Natolin, Belweder). Niestety barierą dostępności do wielu warszawskich placówek muzealnych są wysokie ceny biletów. W Warszawie do najdroższych należy wstęp do Wilanowa i Łazienek. Nie jest to jednak do końca jasne, w którym z tych obiektów są wyższe, ponieważ aby zwiedzić cały zespół pałacowo-parkowy w Wilanowie lub Łazienkach, trzeba wykupić kilka cząstkowych biletów, przy czym ich ceny różnią się okresowo w zależności od zmian ekspozycji. W ten sposób obejrzenie pałacu w Łazienkach i wszystkich pawilonów i wystaw w parku - może kosztować nawet kilkadziesiąt złotych. Podobnie w Wilanowie, gdzie obowiązują bilety oddzielne do pałacu, parku, Plakatu. wysokie ceny są bez wątpienia znacznym ograniczeniem dostępności tych obiektów dla turystów, szczególnie młodzieży szkolnej (pomimo systemu zniżek). Zebrany w czasie badań terenowych materiał (wizje lokalne i ankiety przeprowadzone wśród zarządzających) pozwalają stwierdzić, że niestety pałace warszawskie są nie zawsze dostosowane do potrzeb osób niepełnosprawnych. Należy jednak podkreślić, że w programach konserwatorskich obiektów o funkcjach turystycznych, ten problem..
44 jest uwzględniany i w miarę możliwości przy okazji kolejnych prac konserwatorskich w sposób planowy realizowane są stopniowo różnorodne udogodnienia dla osób niepełnosprawnych (rampy, przejścia, łazienki). W obiektach nowo adaptowanych dla funkcji publicznych, (jaką je~st wykorzystanie turystyczne np. przygotowanie Galerii Prezydenckiej przy ul Miodowej) rygor uwzględnienia dostępności obiektu dla osób niepełnosprawnych wynika z obligacji treści zapisów nowej ustawy Prawo Budowlane. Zgromadzony materiał badań z lat 2003/2004 na temat funkcji turystycznej pałaców, potwierdza tezę, że Warszawa jest miastem, w którym występują interesujące przykłady zabytkowej architektury rezydencj onalnej; co cenne - nie tylko materialnego budownictwa, ale i szerzej - urokliwego klimatu pejzażu kulturowego". Bez wątpienia pałace warszawskie, jako wybitne przykłady wysokiej klasy architektury baroku, klasycyzmu i historyzmu, dają szansę rozwoju wielu form turystyki krajoznawczej, kulturowej i edukacyjnej. Piśmiennictwo 1. Dobrowolski T., Tatarkiewicz W. (red.) 1987: Historia Sztuki Polskiej. Wyd. Literackie Kraków, tomy II-III 2. Faryna-Paszkiewicz i in.2001: Atlas Zabytków Architektury w Polsce. PWN, Warszawa 3. Jaroszewski T.S.2000: Palące w Polsce. PWN, Warszawa 4. Kruczek Z. i in. 2003: Krajoznawstwo - zarys teorii i metodyki. Proksenia, Kraków 5. Leśniakowska M. 2000: Architektura w Warszawie. PHS Arkada, Warszawa 6. Lorentz S. i in. 1984: Klasycyzm w Polsce. Arkady, Warszawa 7. Miłobędzki A. 1980: Architektura polska XVII wieku. Arkady, Warszawa 8. Miłobędzki A. 1988: Zarys dziejów architektury w Polsce. Arkady, Warszawa 9. Pevsner N. i in. 1992: Encyklopedia Architektury. PWN, Warszawa 10. Zachwatowicz J. 1966: Architektura polska. PWN, Warszawa 11. Zuziak Z. [redaktor pracy zbiorowej] 1992: Managing Tourism in Historie Cities. CityProf, Kraków Adres korespondencyjny: dr hab. Anna Pawlikowska-Piechotka ul. Lisa Kuli 7/4,01-512 Warszawa arch.piechotka@interia.pl V V L K!