Wstęp Ludność niemiecka odgrywała istotną rolę w polityce narodowościowej państwa polskiego zarówno przed II wojną światową, jak i po jej zakończeniu. W tym pierwszym okresie jej znaczenie wynikało głównie z tego, iż była to mniejszość negatywnie nastawiona do państwa polskiego, a do tego dobrze zorganizowana, wykształcona, silna ekonomicznie i mająca stałe poparcie państwa macierzystego. Prowadzone w tym czasie działania władz polskich mające na celu jej osłabienie, skutkowały licznymi skargami do organów międzynarodowych (Ligi Narodów). W drugiej połowie lat trzydziestych większość tej społeczności uległa wpływom ideologii nazistowskiej. Wraz z atakiem Niemiec na Polskę część jej przedstawicieli wzięła aktywny udział w działaniach przeciwko państwu i społeczeństwu polskiemu, przeprowadzając we wrześniu 1939 r. akcje dywersyjne i sabotażowe oraz angażując się w zbrodniczą, antypolską politykę niemieckich władz okupacyjnych. W okresie powojennym znaczenie tej ludności w polskiej polityce nie uległo zmniejszeniu. Dominującą rolę w jej kształtowaniu odgrywały wówczas wyżej wspomniane zaszłości historyczne i związana z tym antyniemiecka postawa większości polskiego społeczeństwa. Państwo polskie musiało zmierzyć się z problemem mieszkającej na nowo przyłączonych ziemiach zachodnich i północnych kilkumilionowej społeczności niemieckiej przeznaczonej do wysiedlenia, ale też i potrzebnej polskiej gospodarce do utrzymania produkcji na tych terenach. W późniejszym okresie istotne znaczenie w formowaniu zasad tej polityki odgrywały również sprawy dotyczące nawiązania stosunków dyplomatycznych z RFN oraz ciągła obawa władz polskich co do działań rewizjonistycznych ze strony tego państwa. Poczynając od początku lat siedemdziesiątych, na kwestie rozwiązania problemu tej ludności miała również wpływ chęć uzyskania z RFN kredytów potrzebnych polskiej gospodarce. Mimo bogatej literatury traktującej o ludności niemieckiej w Polsce, nikt jak dotychczas nie pokusił się o całościową (obejmującą wszystkie
8 Wstęp zasadnicze sfery życia), dogłębną deskrypcję i eksplanację polityki władz polskich wobec tej społeczności w okresie od zakończenia II wojny światowej do przemian politycznych 1989 roku. Tę lukę ma za zadanie wypełnić niniejsza monografia. Autor stara się w zakresie tej polityki: przedstawić i zanalizować główne jej kierunki; ustalić jej uwarunkowania; wskazać podmioty odpowiedzialne za jej realizację; zanalizować różnice w podejściu władz centralnych i lokalnych do kwestii ludności niemieckiej; określić rangę tego problemu w stosunkach polsko-niemieckich; znaleźć odpowiedź na pytanie o przyczyny zmian identyfikacji narodowej ludności rodzimej. Realizując powyższe cele, autor sformułował kilka podstawowych tez: 1) przez cały okres powojenny problem ludności niemieckiej był jednym z najważniejszych aspektów w polityce narodowościowej państwa polskiego; 2) determinowały tę politykę doświadczenia międzywojenne i wojenne, konsekwencje II wojny światowej (postanowienie traktatu poczdamskiego), przemiany polityczne w Polsce oraz stan stosunków polsko-niemieckich; 3) politykę tę realizowały określone i różnorodne podmioty; 4) polityka wobec ludności niemieckiej nie odbiegała zasadniczo od tej prowadzonej wobec innych mniejszości narodowych w poszczególnych okresach; 5) polityka ta była niekonsekwentna, a jej periodyzacja odpowiadała zasadniczo etapom właściwym dla historii politycznej Polski po II wojnie światowej; 6) istotnym problemem w realizacji tej polityki były rozbieżności w podejściu do problemu ludności niemieckiej między władzą centralną a terenową. Przy realizacji tematu autor odwołał się do wielu metod badawczych właściwych naukom społecznym. Często korzystał z analizy instytucjonalnoprawnej oraz metody decyzyjnej. Ta pierwsza była podstawą do ustalenia zmian statusu prawnego tej ludności w poszczególnych okresach. Natomiast druga wykorzystana została w odniesieniu do głównych rozstrzygnięć i uchwał władz w zakresie polityki narodowościowej. Przy omawianiu kwestii skali wyjazdów Niemców z Polski oraz stanu ich szkolnictwa i działalności kulturalnej nieodzowne okazało się sięgnięcie do metod statystycznych. W pracy nad tymi kwestiami przydatne były również elementy metod geograficznych umożliwiających przeprowadzenie analizy sieci szkolnej oraz problemu wyjazdów do RFN. W niektórych częściach pracy przy opisywaniu zmian w polityce wobec tej
Wstęp 9 ludności oraz porównywaniu jej do ogólnych założeń polskiej (czy też radzieckiej) polityki narodowościowej autor korzystał również z metody komparystycznej. Pod zawartym w tytule pracy pojęciem polityka państwa polskiego wobec ludności niemieckiej autor rozumie rozwiązania prawne oraz działalność partyjnych (PPR, PZPR) i państwowych instytucji centralnych i regionalnych zmierzających do stworzenia pożądanego przez władze położenia tej ludności. Wyjaśnienia wymaga kwestia, jaką grupę autor uznaje za ludność niemiecką i kto ją konstytuuje. Pojęcie to w jego rozumieniu dotyczy głównie tak zwanych Niemców uznanych (w literaturze przedmiotu sygnowanych też określeniem Niemców etnicznych), czyli osób, które były od wielu pokoleń związane z kulturą i państwem niemieckim i które zostały oficjalnie uznane za Niemców przez władze polskie. Zdaniem ówczesnych władz ludność ta zamieszkiwała Dolny Śląsk i Pomorze Zachodnie i tylko tam mogła rozwijać się ich działalność. Tej społeczności nie objęła akcja weryfikacyjna, stąd jej członkowie nie posiadali w większości polskiego obywatelstwa. Z tego też względu nie można ich uznać za klasyczną mniejszość narodową. W rozprawie analizie poddano również problem ludności rodzimej (autochtonicznej). Jest to ta część ludności ziem zachodnich i północnych (głównie Górnego Śląska, Warmii i Mazur), która została uznana przez władze za polską i w procesie weryfikacji narodowościowej otrzymała obywatelstwo polskie. W grupie tej znajdowała się ludność o świadomości narodowej polskiej, niemieckiej lub narodowo indyferentna. To głównie ta społeczność, przyznając się do narodowości niemieckiej, zaczęła dominować w środowisku niemieckim po zakończeniu akcji łączenia rodzin w 1959 r. Właśnie tej społeczności dotyczą wyjazdy z lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych, podobnie jak i ówczesne próby tworzenia organizacji niemieckich 1. Z tych też powodów autor uznał, iż kwestie dotyczące polityki wobec tej ludności wzbogacą i uzupełnią opisywaną tematykę. Kierując się tymi samymi względami w rozdziale pierwszym opisany został problem volksdeutchów, czyli byłych obywateli II RP, którzy w czasie niemieckiej okupacji podpisali Deutsche Volksliste. Zakres terytorialny badań prezentowanych w pracy obejmuje obszary Polski zamieszkałe przez ludność niemiecką, czyli przede wszystkim ziemie zachodnie i północne, określane w dokumentach oraz literaturze okresu Polski Ludowej mianem Ziem Odzyskanych. Co do zasięgu chronologicznego autor podjął się zadania analizy przedmiotowej problematyki od pierwszych 1 W tym czasie proces ten był negowany przez władze polskie, które twierdziły, że elementem dominującym w utożsamianiu się tej społeczności z narodowością niemiecką były względy ekonomiczne.
10 Wstęp decyzji w tej materii podjętych przez PKWN w roku 1944, aż do przemian politycznych w Polsce i całkowitej zmiany polityki narodowościowej państwa zapoczątkowanej w 1989 roku. Problematyka dotycząca ludności niemieckiej w Polsce po II wojnie światowej doczekała się różnorodnej literatury. W okresie Polski Ludowej badania na ten temat, z racji powiązania ich z polityką, były ograniczone. Pojawiły się wówczas przede wszystkim prace dotyczące wysiedleń ludności niemieckiej, zwanych wówczas przesiedleniami. Ich autorami byli Stefan Banasiak 2, który zajął się tym problemem w skali całego kraju, oraz Zdzisław Łempiński 3, Bronisław Pasierb 4 i Tadeusz Białecki 5, których prace ujmowały kwestię wysiedleń na poziomie regionalnym. O przedstawienie przebiegu wysiedleń pokusił się także Krzysztof Skubiszewski 6. Oprócz wymienionych pozycji pojawiły się wówczas także opracowania przygotowywane głównie na użytek wewnętrzny między innymi Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Sejmu. Były to na przykład prace Feliksa Bielaka 7 i Edmunda Męclewskiego 8. Opracowania tego pierwszego, z racji wykorzystania przez niego bogatej, a niedostępnej dla ogółu badaczy bazy źródłowej MSW, zostały szerzej wykorzystane w tej rozprawie. Wraz z przemianami politycznymi zapoczątkowanymi w 1989 r. pojawił się w Polsce sprzyjający klimat do prowadzenia badań nad kwestią ludności niemieckiej. Krąg badaczy zajmujących się tą problematyką zaczął się szybko rozrastać, zaczęły się także pojawiać monografie i liczne artykuły dotyczące tego zagadnienia. Interesującym nas tematem zajęli się między innymi: Stanisław Jankowiak 9, Grzegorz Janusz 10, Piotr Ma- 2 S. Banasiak, Przesiedlenie Niemców z Polski w latach 1945 1950, Łódź 1969. 3 Z. Łempiński, Przesiedlenie ludności niemieckiej z województwa śląsko-dąbrowskiego w latach 1945 1950, Katowice 1979. 4 B. Pasierb, Migracje ludności niemieckiej z Dolnego Śląska w latach 1944 1947, Wrocław 1969. 5 T. Białecki, Przesiedlenie ludności niemieckiej z Pomorza Zachodniego po II wojnie światowej, Poznań 1969. 6 K. Skubiszewski, Wysiedlenie Niemców po II wojnie światowej, Warszawa 1968. 7 F. Bielak, Baza rekrutacyjna Niemieckiego Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego i zakres jego oddziaływania, Warszawa 1976; tenże, Niemiecka grupa narodowa w Polsce, Warszawa 1990. 8 E. Męclewski, Sprawa rzekomej mniejszości niemieckiej w Polsce, Warszawa 1986. 9 S. Jankowiak, Wysiedlenia i emigracja ludności niemieckiej w polityce władz polskich w latach 1945 1970, Warszawa 2005. 10 G. Janusz, Działalność oświatowo-kulturalna mniejszości niemieckiej w Polsce w latach pięćdziesiątych, Sprawy Narodowościowe 1995, z. 1; tenże, Status prawny mniejszości niemieckiej w Polsce po 1945 r., w: Ochrona prawna mniejszości narodowych i religijnych, pod red. Z. Hołdy, Lublin 1993; tenże, Szkolnictwo z niemieckim językiem nauczania w Polsce po 1950 r., w: Szkoła XX wieku w procesie przeobrażeń organizacyjno-programowych. Wybrane zagadnienia. Studia i rozprawy, pod red. R. Kuchy, Lublin 1991.
Wstęp 11 dajczyk 11, Bernadetta Nitschke 12, Beata Ociepka 13 i Zenon Romanow 14. Do innych ważniejszych prac naukowych traktujących o tej tematyce należy zaliczyć także syntetyczne ujęcie tych kwestii przez Dariusza Matelskiego 15 oraz ciekawą pozycję Thomasa Urbana 16, będącą tłumaczeniem jego książki wydanej w RFN. Dorobek tej literatury naukowej wzbogacił również autor, który prowadząc badania nad tą problematyką, starał się przedstawiać swoje tezy i wyniki badań, uczestnicząc w licznych konferencjach naukowych i publikując artykuły w czasopismach 17 i pracach zbiorowych 18. W ten sposób udało się mu zdobyć i uwzględnić w pracy wiele uwag i opinii uzyskanych od innych badaczy. Dużo skromniejsza jest natomiast literatura dotycząca polityki narodowościowej władz polskich po II wojnie światowej. Do najważniejszych monografii poświęconych tej tematyce należą prace: Leszka Olejnika 19,Romana Drozda 20, Eugeniusza Mironowicza 21 oraz wspomnianego już Z. Romanowa 22. Ważne w poznawaniu powojennych dziejów ludności niemieckiej w Polsce są także wydawnictwa źródłowe, a wśród nich przede wszyst- 11 P. Madajczyk, Niemcy polscy 1944 1989, Warszawa 2001; tenże, Przyłączenie Śląska Opolskiego do Polski 1945 1948, Warszawa 1996. 12 B. Nitschke, Wysiedlenie czy wypędzenie? Ludność niemiecka w Polsce w latach 1945 1949, Toruń 2000. 13 B. Ociepka, Niemcy na Dolnym Śląsku w latach 1945 1970, Wrocław 1994. 14 Z. Romanow, Ludność niemiecka na ziemiach zachodnich i północnych w latach 1945 1947, Słupsk 1992. 15 D. Matelski, Niemcy w Polsce w XX wieku, Warszawa Poznań 1999. 16 T. Urban, Niemcy w Polsce. Historia mniejszości w XX wieku, Opole 1994. 17 T. Browarek, Działalność kulturalna ludności niemieckiej w Polsce w latach 1945 1989, Teka Komisji Politologii i Stosunków Międzynarodowych 2010, nr IV; tenże, Inicjatywy organizacyjne mniejszości niemieckiej w Polsce w latach 80-tych XX wieku, Rocznik Polsko- Niemiecki 2014, nr 22; tenże, Niemieckie Towarzystwo Społeczno-Kulturalne, Przegląd Zachodni 2011, nr 2; tenże, Obozy dla ludności niemieckiej w polityce władz polskich w latach 1945 1949, Facta Simonides 2013, nr 1 (6); tenże, Położenie prawne i ekonomiczne ludności niemieckiej w Polsce w latach 1945 1949, Facta Simonides 2009, nr 1; tenże, Prasa ludności niemieckiej w Polsce Ludowej, Annales UMCS. Sectio K Politologia vol. XVI, nr 1; tenże, Szkolnictwo mniejszości niemieckiej w Polsce po II wojnie światowej, Przegląd Historyczno- Oświatowy 2002, nr 3 4; 18 T. Browarek, Ewolucja statusu prawnego ludności niemieckiej w Polsce w latach 1944 1989, w: Mniejszości regionu pogranicza polsko-niemieckiego, pod red. B. A. Orłowskiej i K. Wasilewskiego, Gorzów Wielkopolski 2012; tenże, Życie religijne ludności niemieckiej w Polsce po II wojnie światowej, w: Europejskie stosunki narodowościowe. Aspekty duchowe i materialne, pod red. B. Nitschke, Zielona Góra 2010. 19 L. Olejnik, Polityka narodowościowa Polski w latach 1944 1960, Łódź 2003. 20 R. Drozd, Polityka władz polskich wobec ludności ukraińskiej w Polsce w latach 1944 1989, Warszawa 2001. 21 E. Mironowicz, Polityka narodowościowa PRL, Białystok 2000. 22 Z. Romanow, Polityka władz polskich wobec ludności rodzimej ziem zachodnich i północnych w latach 1945 1960, Słupsk 1999.
12 Wstęp kim czterotomowy wybór dokumentów Niemcy w Polsce 1945 1950, pod redakcją Włodzimierza Borodzieja i Hansa Lemberga 23 oraz praca Piotra Lippóczego i Tadeusza Walichnowskiego 24. Wiele ogólnych informacji autor zaczerpnął również z szeregu publikacji wspomnieniowych, zarówno polskich, jak i niemieckich. Praca oparta jest na szerokiej bazie źródłowej. Autor przeprowadził szczegółową kwerendę archiwalną w Archiwum Akt Nowych w Warszawie i archiwach państwowych w Katowicach, Koszalinie, Legnicy, Olsztynie, Opolu, Wałbrzychu, Wrocławiu i Szczecinie. Z zespołów archiwalnych przechowywanych w Archiwum Akt Nowych wykorzystane zostały między innymi materiały wytworzone przez Komitet Centralny Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, Prezydium Rady Ministrów, Ministerstwo Ziem Odzyskanych, Ministerstwo Administracji Państwowej, Ministerstwo Oświaty, Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego oraz Zarząd Centralny Państwowego Urzędu Repatriacyjnego. W tym na szczególną uwagę zasługują cenne i mało znane materiały Wydział Administracyjnego KC PZPR z lat siedemdziesiątych. W archiwach terenowych autor skorzystał przede wszystkim ze źródeł wytworzone przez urzędy wojewódzkie, prezydia wojewódzkich i powiatowych rad narodowych oraz komitety wojewódzkie PZPR. Dopełnieniem bazy archiwalnej była także owocna kwerenda przeprowadzona najpierw w Centralnym Archiwum Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji (MSWiA), a następnie po jego likwidacji w Instytucie Pamięci Narodowej (IPN) oraz w Archiwum Ministerstwa Spraw Zagranicznych (MSZ). Ze zbiorów IPN oraz Centralnego Archiwum MSWiA autor wykorzystał głównie materiały wytworzone przez Ministerstwo Spraw Wewnętrznych, Ministerstwo Administracji Publicznej, Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego oraz Biuro Społeczno-Administracyjne Prezydium Rady Ministrów (od 1952 r. Urząd Rady Ministrów) 25. W przypadku Archiwum MSZ istotne okazały się materiały zespołu 6 (Departament Polityczny) oraz zespołu 10 (Departament IV). 23 Niemcy w Polsce 1945 1950. Wybór dokumentów, pod red. W. Borodzieja i H. Lemberga, t. 1, Władze i instytucje centralne. Województwo olsztyńskie, wybór i opracowanie W. Borodziej i C. Kraft, Warszawa 2000; t. 2, Polska Centralna. Województwo śląskie, wybór i opracowanie dokumentów I. Eser i J. Kochanowski, Warszawa 2000; t. 3, Województwo poznańskie i szczecińskie, wybór i opracowanie dokumentów S. Jankowiak i K. Steffen, Warszawa 2001; t. 4, pod red. D. Boćkowskiego, Pomorze Gdańskie i Górny Śląsk, wybór i opracowanie dokumentów I. Eser, W. Stankowski, C. Kraft, S. Jankowiak, Warszawa 2001. 24 P. Lippóczy, T. Walichnowski, Przesiedlenie ludności niemieckiej z Polski po drugiej wojnie światowej w świetle dokumentów, Warszawa Łódź 1982. 25 Wraz z likwidacją CA MSWiA jego zasoby zostały przekazane do IPN, dlatego też w tekście sygnatury CA MSWiA są jedynie wtedy, gdy Autorowi nie udało się ich znaleźć w zbiorach IPN. W pozostałych przypadkach zostały zastąpione aktualnymi sygnaturami IPN.
Wstęp 13 Praca ma układ chronologiczno-problemowy, który zdaniem autora najbardziej odpowiada temu zagadnieniu. Monografia składa się, oprócz wstępu i zakończenia, z czterech rozdziałów, ujętych chronologicznie i odpowiadających poszczególnym okresom (zmianom) w polityce władz polskich wobec ludności niemieckiej. W ramach rozdziałów występuje natomiast układ problemowy, obejmujący wszystkie sfery życia tej ludności, w których można było zauważyć przejawy polityki władz polskich. W każdym z rozdziałów autor analizuje również politykę władz polskich wobec ludności rodzimej, chcąc znaleźć odpowiedź na pytanie, dlaczego duża część tej społeczności zmieniła identyfikację narodową i obecnie utożsamia się z narodowością niemiecką lub śląską. Jednocześnie w tytułach rozdziałów autor świadomie stara się nazwać politykę realizowaną przez państwo polskie wobec ludności niemieckiej. W pierwszym rozdziale, analizującym politykę władz polskich wobec ludności niemieckiej w latach 1945 1949, oprócz ujęcia problemowego możliwe było również zachowanie, przynajmniej w pewnym stopniu, chronologii wydarzeń. W tym okresie władze starały się wyodrębnić, w procesie weryfikacji, spośród ludności zamieszkującej ziemie zachodnie i północne ludność rodzimą, która uzyskała obywatelstwo polskie oraz ludność niemiecką, która była przeznaczona do wysiedlenia. Drugi rozdział obejmuje okres po powstaniu Niemieckiej Republiki Demokratycznej i podpisaniu układu zgorzeleckiego. Wtedy nastąpiła zmiana w podejściu władz partyjnych i państwowych do kwestii ludności niemieckiej. Od 1950 r. następował proces zrównywania położenia tej ludności względem społeczeństwa polskiego. Zaczęto tworzyć szkolnictwo niemieckie, rozpoczęła się działalność kulturalna i wydawnicza. Rozdział trzeci poświęcony jest polityce narodowościowej w okresie przemian 1956 r. Chronologicznie rozpoczyna go porozumienie Polskiego Czerwonego Krzyża z Niemieckim Czerwonym Krzyżem RFN z 5 grudnia 1955 r. i wydana w tym samym miesiącu specjalna uchwała KC PZPR poświęcona ludności niemieckiej, a kończą ostatnie, zorganizowane w ramach tego porozumienia, transporty Niemców wyjeżdżających z Polski w styczniu i lutym 1959 r. Okres ten charakteryzuje się otwarciem władz na postulaty ludności niemieckiej, w tym przede wszystkim w kwestii wyjazdów oraz tworzenia życia organizacyjnego (powstanie Niemieckiego Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego). Ostatni rozdział rozpoczyna wstrzymanie akcji wyjazdów Niemców w 1959 r. i nasilenie walki z rewizjonizmem zachodnioniemieckim. W tym czasie ludność niemiecka została oficjalnie oszacowana przez władze polskie na około 3 tysiące osób zamieszkujących Dolny Śląsk. Trzeba jednak zauważyć, że w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych nastąpił masowy proces identyfikowania się z narodowością niemiecką ludności
14 Wstęp uznanej przez władze polskie, w procesie weryfikacji, za polską ludność rodzimą. Problem ten władze partyjne i państwowe starały się rozwiązać, zezwalając na masowe wyjazdy do RFN oraz stosując metody administracyjne. Nie dopuszczały w ten sposób do uznania istnienia mniejszości niemieckiej na Śląsku Opolskim i pozostałych terenach Polski. Przełom w tej kwestii nastąpił dopiero wraz ze zmianami politycznymi zapoczątkowanymi w 1989 roku.