Informacja dotycząca wybranych zagadnień z zakresu instytucjonalnej i rodzinnej pieczy zastępczej w województwie mazowieckim w latach 2013 i 2014 Zatwierdzam: Warszawa, 27 maja 2015 r.
Spis treści Wstęp...3 1. Piecza zastępcza w województwie mazowieckim...6 1.1 Funkcjonowanie instytucjonalnej pieczy zastępczej...10 1.1.1 Placówki opiekuńczo-wychowawcze...10 1.1.2 Miejsca w placówkach opiekuńczo-wychowawczych...12 1.1.3 Dzieci w placówkach opiekuńczo-wychowawczych...13 1.1.4 Wydatki w instytucjonalnej pieczy zastępczej...17 1.1.5 Zatrudnienie w placówkach opiekuńczo-wychowawczych...19 1.1.6 Zmiany w ustawie z dnia 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny...19 i systemie pieczy zastępczej dotyczące placówek opiekuńczo-wychowawczych...19 1.1.7 Procedura dotycząca uzyskania zezwolenia wojewody na przyjęcie kolejnego dziecka, pomimo przekroczenia dopuszczalnej liczby dzieci w placówce opiekuńczo-wychowawczej20 1.2. Rodzinna piecza zastępcza...22 1.2.1 Formy rodzinnej pieczy zastępczej...24 1.2.2 Dzieci w rodzinnych formach pieczy zastępczej...26 1.2.3 Koordynatorzy rodzinnej pieczy zastępczej...27 1.2.4 Poradnictwo specjalistyczne...28 1.2.5 Szkolenia w zakresie rodzinnej pieczy zastępczej...29 1.2.6 Rodziny pomocowe...30 1.3 Dzieci cudzoziemskie w pieczy zastępczej...32 1.4 Monitorowanie realizacji zadań samorządu...37 1.5. Sprawowana kontrola...40 1.5.1 Działalność kontrolna w placówkach opiekuńczo-wychowawczych...40 1.5.2 Kontrola realizacji zadań przez gminę i powiat w ramach Resortowego Programu wspierania rodziny i systemu pieczy zastępczej - asystent rodziny i koordynator rodzinnej pieczy zastępczej...44 1.6 Wnioski...47 2
Wstęp Ustawa o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej obowiązująca od dnia 1 stycznia 2012 r. wprowadziła nowe rozwiązania w zakresie organizacji pracy z rodziną biologiczną oraz w zakresie budowania systemu pieczy zastępczej. Poszczególne zadania służące wspieraniu rodziny oraz organizujące system pieczy zastepczej podzielone zostały pomiędzy jednostki samorządu terytorialnego - gminy, powiaty i województwa. Zadaniem gminy jest udzielanie wsparcia rodzinom znajdującym się w sytuacji kryzysowej oraz pomoc w rozwiązywaniu ich problemów życiowych, w tym w wychowaniu dzieci. Do zadań gminy należy między innymi: opracowanie i realizacja 3-letnich gminnych programów wspierania rodziny, tworzenie możliwości podnoszenia kwalifikacji przez asystentów rodziny, tworzenie oraz rozwój systemu opieki nad dzieckiem, w tym placówek wsparcia dziennego oraz praca z rodziną przeżywającą trudności w wypełnianiu funkcji opiekuńczo-wychowawczych przez: zapewnienie rodzinie przeżywającej trudności wsparcia i pomocy asystenta rodziny oraz dostępu do specjalistycznego poradnictwa, organizowanie szkoleń i tworzenie warunków do działania rodzin wspierających, prowadzenie placówek wsparcia dziennego oraz zapewnienie w nich miejsc dla dzieci, współfinansowanie pobytu dziecka w rodzinie zastępczej, rodzinnym domu dziecka, placówce opiekuńczo-wychowawczej, regionalnej placówce opiekuńczo -terapeutycznej lub interwencyjnym ośrodku preadopcyjnym, sporządzanie sprawozdań rzeczowo-finansowych z zakresu wspierania rodziny oraz przekazywanie ich właściwemu wojewodzie, prowadzenie monitoringu sytuacji dziecka z rodziny zagrożonej kryzysem lub przeżywającej trudności w wypełnianiu funkcji opiekuńczo-wychowawczej, zamieszkałego na terenie gminy. Gmina, jako najbliższa społeczności lokalnej jednostka samorządu terytorialnego, powinna podejmować takie działania, aby jak najskuteczniej wspomóc rodzinę biologiczną 3
w przezwyciężaniu przeżywanych przez nią trudności. Mają w tym pomóc placówki wsparcia dziennego, rodziny wspierające oraz pomoc asystenta rodziny. W myśl ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej priorytetem jest wsparcie rodzin przeżywających trudności w wypełnianiu funkcji opiekuńczo-wychowawczych w ich środowisku, zamiast umieszczania dziecka w pieczy zastępczej. Umieszczenie dziecka w pieczy zastępczej jest możliwe dopiero po wyczerpaniu wszystkich możliwości pomocy rodzinie, w sytuacji zagrożenia bezpieczeństwa dziecka. Za organizację pieczy zastępczej odpowiada powiat. Do jego zadań należy m.in.: opracowanie i realizacja 3-letnich powiatowych programów dotyczących rozwoju pieczy zastępczej, zawierających między innymi coroczny limit rodzin zastępczych zawodowych, zapewnienie dzieciom pieczy zastępczej w rodzinach zastępczych, rodzinnych domach dziecka oraz w placówkach opiekuńczo-wychowawczych, organizowanie wsparcia osobom usamodzielnianym opuszczającym rodziny zastępcze, rodzinne domy dziecka oraz placówki opiekuńczo-wychowawcze i regionalne placówki opiekuńczo-terapeutyczne, przez wspieranie procesu usamodzielnienia, tworzenie warunków do powstawania i działania rodzin zastępczych, rodzinnych domów dziecka i rodzin pomocowych, prowadzenie placówek opiekuńczo-wychowawczych, organizowanie szkoleń dla rodzin zastępczych, prowadzących rodzinne domy dziecka i dyrektorów placówek opiekuńczo-wychowawczych typu rodzinnego oraz kandydatów do pełnienia funkcji rodziny zastępczej, prowadzenia rodzinnego domu dziecka lub pełnienia funkcji dyrektora placówki opiekuńczo-wychowawczej typu rodzinnego, organizowanie wsparcia dla rodzinnej pieczy zastępczej, w szczególności przez tworzenie warunków do powstawania grup wsparcia i specjalistycznego poradnictwa. Do zadań własnych samorządu województwa należy: prowadzenie interwencyjnych ośrodków preadopcyjnych i regionalnych placówek opiekuńczo-terapeutycznych, 4
opracowywanie programów dotyczących wspierania rodziny i systemu pieczy zastępczej, będących integralną częścią strategii rozwoju województwa, promowanie nowych rozwiązań w zakresie wspierania rodziny i systemu pieczy zastępczej, szkolenie i doskonalenie zawodowe kadr jednostek organizacyjnych samorządu gminnego i powiatowego, sporządzanie sprawozdań rzeczowo-finansowych z zakresu wspierania rodziny i systemu pieczy zastępczej oraz przekazywanie ich właściwemu wojewodzie. Do zadań zleconych z zakresu administracji rządowej realizowanych przez samorząd województwa należy organizowanie i prowadzenie ośrodków adopcyjnych. Do zadań wojewody należy: prowadzenie rejestrów: placówek opiekuńczo-wychowawczych, regionalnych placówek opiekuńczo-terapeutycznych i interwencyjnych ośrodków preadopcyjnych, wolnych miejsc w ww. placówkach i ośrodkach na terenie województwa, wydawanie i cofanie zezwoleń na prowadzenie ww. placówek i ośrodków, kontrola nad realizacją zadań z zakresu wspierania rodziny, pieczy zastępczej, usamodzielnień pełnoletnich wychowanków i adopcji wykonywanych przez jednostki samorządu terytorialnego oraz jednostki organizacyjne wspierania rodziny i systemu pieczy zastępczej, zgodnością zatrudnienia pracowników jednostek organizacyjnych wspierania rodziny i systemu pieczy zastępczej z wymaganymi kwalifikacjami, zasięganie informacji o sposobie realizacji zadań wynikających z ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastepczej przez samorząd gminny, powiatowy i województwa, gromadzenie sprawozdań rzeczowo-finansowych z zakresu wspierania rodziny i systemu pieczy zastępczej oraz przekazywanie ich ministrowi właściwemu do spraw rodziny, współdziałanie z ministrem właściwym do spraw rodziny przy opracowywaniu, realizacji i finansowaniu programów wspierania rodziny i systemu pieczy zastępczej. W niniejszym opracowaniu przedstawione zostały wybrane zagadnienia dotyczące funkcjonowania instytucjonalnej i rodzinnej pieczy zastępczej na terenie województwa mazowieckiego w latach 2013 i 2014 5
1. Piecza zastępcza w województwie mazowieckim Piecza zastępcza jest sprawowana w przypadku niemożności zapewnienia opieki i wychowania przez rodziców. Zorganizowana jest w formie: instytucjonalnej: placówki opiekuńczo-wychowawcze (typu socjalizacyjnego, interwencyjnego, specjalistyczno-terapeutycznego i rodzinnego), regionalne placówki opiekuńczo-terapeutyczne oraz interwencyjne ośrodki preadopcyjne, rodzinnej: rodziny zastępcze (spokrewnione, niezawodowe, zawodowe, zawodowe pełniące funkcję pogotowia rodzinnego, zawodowe specjalistyczne), rodzinne domy dziecka. Wykres 1 Łączna liczba dzieci przebywających w pieczy zastępczej 7000 6000 6032 6187 5000 4000 3000 2000 1999 2000 1000 0 2013 rok 2014 rok instytucjonalna piecza zastępcza rodzinna piecza zastępcza Źródło: opracowanie własne na podstawie sprawozdania rzeczowo-finansowego z wykonywania przez powiaty zadań z zakresu wspierania rodziny i systemu pieczy zastepczej (stan na 31 grudnia 2013 r. oraz 31 grudnia 2014 r.) W województwie mazowieckim w pieczy zastępczej w 2013 r. przebywało łącznie 8031 dzieci, a w 2014 r. 8187. Nastąpił wzrost o 156 dzieci. Liczba dzieci w pieczy zastępczej nie maleje. Trudno jednoznaczne określić przyczyny tej sytuacji. Na taki stan rzeczy wpływać może: brak współpracy rodzin biologicznych z asystentami rodziny (brak chęci ze strony samych rodzin), 6
brak zatrudnionych asystentów rodziny lub też niewystarczająca ich liczba w gminach, niska skuteczność podejmowanych działań profilaktycznych, zwiększenie liczby rodzin, które zostały objęte wsparciem z uwagi na trudności w wypełnianiu funkcji opiekuńczo-wychowawczych, a także zwiększenie liczby niepowodzeń w tym zakresie, w konsekwencji czego dzieci trafiają do pieczy zastępczej, wydłużający się czas pobytu dzieci w placówkach, m. in. z powodu braku możliwości powrotu do domu rodzinnego, niewystarczających działań w ramach indywidualnych programów usamodzielnienia wychowanków. Od 2012 roku Minister Pracy i Polityki Społecznej ogłasza Program wspierania rodziny i systemu pieczy zastępczej, dzięki czemu gminy i powiaty mogą zyskać dofinansowanie zadań własnych. W 2014 roku do Programu przystąpiło już 227 gmin (w 2103 przystąpiło 183), którym przekazano 6,5 mln złotych na dofinansowanie zatrudnienia 363 asystentów rodziny. Wskazuje to na rosnące zapotrzebowanie na tego typu pomoc i docenienie roli asystentów rodziny. Mimo tego, liczba asystentów rodziny wydaje się wciąż niewystarczająca, co ma z pewnością przełożenie na skuteczność oddziaływań profilaktycznych w gminnych systemach wsparcia dla rodzin. Tabela 1 Asystenci rodziny zatrudnieni w gminach w 2012 2014 i 2015* wyszczególnienie 2012 2013 2014 2015* Wzrost % 1. Liczba asystentów rodziny 226 360 402 440* 78 % 2. Liczba rodzin zobowiązanych przez sąd do pracy z 57 170 274 381 % asystentem rodziny 3. Liczba rodzin, które korzystały z usług 1 967 3 519 4 170 112 % asystentów rodziny Rok 2015 liczba asystentów rodziny stanowi liczbę wskazaną przez gminy w zapotrzebowaniu w ramach Programu asystent rodziny i koordynator rodzinnej pieczy zastępczej na rok 2015 Źródło: opracowanie własne na podstawie sprawozdań rzeczowo-finansowych z wykonywanych zadań z zakresu wspierania rodziny i pieczy zastępczej 7
Tabela 2 Liczba gmin zatrudniających asystentów rodziny w województwie mazowieckim w latach 2012 2014 i 2015 * Liczba gmin ogółem w województwie mazowieckim 2012 2013 2014 2015* 314 105 196 238 286* * Rok 2015 liczba gmin występujących z zapotrzebowaniem o dofinansowanie asystenta rodziny w ramach Programu asystent rodziny i koordynator rodzinnej pieczy zastępczej na rok 2015 Nastąpił wzrost o 172 % gmin zatrudniających asystentów rodziny Według posiadanych informacji w 2015 roku 27 gmin nie zatrudni asystentów rodziny; 91 % gmin województwa w 2015 roku będzie zatrudniało asystentów rodziny Źródło: opracowanie własne Samorządy dostrzegły jednak fakt, iż korzystniejsze finansowo jest dla nich zatrudnienie asystenta rodziny niż ponoszenie kosztów pobytu dzieci w pieczy zastępczej. Wydatki gmin na każde dziecko mogą wynosić do 50 % w zależności od rodzaju pieczy. Poniżej przedstawiono wzrost wydatków pokrywanych przez gminy. Tabela 3 Wysokość wydatków na opiekę i wychowanie dziecka pokrytych przez gminę właściwą ze względu na miejsce zamieszkania dziecka przed umieszczeniem go po raz pierwszy w rodzinnej pieczy zastępczej w latach 2012 2014 wyszczególnienie 2012 kwota w zł 2013 kwota w zł 2014 kwota w zł Rodziny spokrewnione 84 651 473 661 1 107 361 Rodziny niezawodowe 59 026 386 639 803 439 Rodziny zawodowe 77 409 264 573 351 931 Rodzinne domy dziecka 9 462 63 424 197 315 Rodziny pomocowe 0 2 510 2 293 ogółem 230 548 1 190 807 2 462 339 Źródło: opracowanie własne na podstawie sprawozdań rzeczowo-finansowych z wykonywanych zadań z zakresu wspierania rodziny i pieczy zastępczej za okres I i II półrocze w latach 2012, 2013 i 2014 Tabela 4 Wysokość średnich miesięcznych wydatków przeznaczonych na utrzymanie dziecka w placówce opiekuńczowychowawczej lub regionalnej placówce opiekuńczo-terapeutycznej lub interwencyjnym ośrodku preadopcyjnym, poniesionych przez gminę właściwą ze względu na miejsce zamieszkania dziecka przed umieszczeniem go po raz pierwszy w pieczy zastępczej w latach 2012 2014 lata 2012 2013 2014 Kwota wydatków ogółem w zł 347 078 3 490 477 7 111 552 Źródło: opracowanie własne na podstawie sprawozdań rzeczowo-finansowych z wykonywanych zadań z zakresu wspierania rodziny i pieczy zastępczej za okres I i II półrocze w latach 2012, 2013 i 2014 Wykres 2 8
2013 rok 2014 rok 25% 24% 75% dzieci w instytucjonalnej pieczy zastępczej dzieci w rodzinnej pieczy zastępczej 76% dzieci w instytucjonalnej pieczy zastępczej dzieci w rodzinnej pieczy zastępczej Źródło: opracowanie własne na podstawie sprawozdania rzeczowo-finansowego z wykonywania przez powiaty zadań z zakresu wspierania rodziny i systemu pieczy zastepczej (stan na 31 grudnia 2013 r. oraz 31 grudnia 2014 r.) W 2013 r. i 2014 r. liczba dzieci umieszczonych w pieczy zastępczej w podziale na instytucjonalną oraz rodzinną pieczę zastępczą była na podobnym poziomie. Zaobserwowano niewielkie 1% zmniejszenie udziału liczby dzieci w instytucjonalnej pieczy zastępczej na rzecz rodzinnych form pieczy zastępcze w odniesieniu do ogólnej liczby dzieci w pieczy. Ustawa o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej zakłada stopniową likwidację dużych placówek opiekuńczo-wychowawczych. Od 1 stycznia 2012 r. w nowoutworzonych placówkach nie można umieszczać więcej niż 14 dzieci (w placówkach typu rodzinnego nie więcej niż 8 dzieci, a w szczególnie uzasadnionych przypadkach nie więcej niż 10). Od 1 stycznia 2021 r. w placówkach utworzonych przed wejściem w życie ww. ustawy liczba dzieci również nie będzie mogła przekroczyć 14. Do tego czasu, na mocy art. 230 ustawy, liczba dzieci umieszczonych w istniejących już placówkach opiekuńczowychowawczych (z wyjątkiem placówki typu rodzinnego) nie może być wyższa niż 30. Do placówek opiekuńczo-wychowawczych typu socjalizacyjnego, interwencyjnego lub specjalistyczno-terapeutycznego trafiać mają docelowo dzieci powyżej 10 roku życia. Młodsze dzieci mają być przede wszystkim umieszczane w rodzinnych formach pieczy zastępczej. W okresie od dnia 1 stycznia 2015 r. do dnia 31 grudnia 2019 r. w placówkach opiekuńczo -wychowawczych mogą przebywać dzieci powyżej 7 roku życia (art. 232 ust. 1 ustawy). 9
Po 31 grudnia 2019 r. w placówkach opiekuńczo-wychowawczych będą mogły przebywać dzieci powyżej 10 roku życia (art. 232 ust. 2). Do 31 grudnia 2015 r. w placówkach opiekuńczo-wychowawczych mogą być umieszczane dzieci powyżej 7 roku życia (art. 231 ustawy). Ustawa dopuszcza umieszczenie w placówce dziecka poniżej 10 roku życia w przypadku, gdy przebywa w niej matka lub ojciec tego dziecka oraz w innych wyjątkowych przypadkach, szczególnie gdy przemawia za tym stan zdrowia dziecka lub dotyczy to rodzeństwa (art. 95 ust 2). Zaobserwowano, że zbyt wolno następują zmiany w ww. obszarach. Istnieje zagrożenie, iż powiaty nie osiągną standardów w zakresie limitów miejsc i wieku dzieci w placówkach w terminach określonych w ustawie o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej. 1.1 Funkcjonowanie instytucjonalnej pieczy zastępczej 1.1.1 Placówki opiekuńczo-wychowawcze Wykres 3 Placówki opiekuńczo-wychowawcze w powiatach 26% powiaty, na terenie których funkcjonują placówki opiekuńczo-wychowawcze - 31 powiatów (wartość procentowa 74%) 74% powiaty, na terenie których nie funkcjonują placówki opiekuńczo-wychowawcze - 11 powiatów (wartość procentowa 26%) Źródło: opracowanie własne na podstawie sprawozdania rzeczowo-finansowego z wykonywania przez powiaty zadań z zakresu wspierania rodziny i systemu pieczy zastepczej (stan na 31 grudnia 2014 r.) W 2014 r. na terenach 31 powiatów województwa mazowieckiego funkcjonowały placówki opiekuńczo-wychowawcze. 10
W 11 powiatach ww. placówki nie funkcjonowały. Są to: białobrzeski, grójecki, łosicki, makowski, ostrowski, przasnyski, przysuski, pułtuski, sokołowski, zwoleński, żuromiński. Brak placówek opiekuńczo-wychowawczych w powiatach powoduje, że w przypadku konieczności umieszczenia dziecka w pieczy zastępczej, musi ono zostać skierowane do placówki poza powiatem dotychczasowego pobytu. Taka sytuacja może stanowić poważną przeszkodę w regularnym kontakcie rodzica z dzieckiem, a także demotywować rodzica do podejmowania działań mających na celu powrót dziecka do domu rodzinnego. Brak placówek opiekuńczo-wychowawczych w powiatach jest szczególnie niepokojący, gdy brakuje także rodzinnych form pieczy zastępczej. Wykres 4 Liczba placówek opiekuńczo-wychowawczych 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 82 84 34 36 4 5 6 6 łącznie socjalizacyjne interwencyjne łaczące zadania (socjalizacyjne i interwencyjne) 2013 rok 2014 rok 1 1 specjalistycznoterapeutyczne 37 36 rodzinne Źródło: opracowanie własne na podstawie sprawozdania rzeczowo-finansowego z wykonywania przez powiaty zadań z zakresu wspierania rodziny i systemu pieczy zastepczej (stan na 31 grudnia 2013 r. oraz 31 grudnia 2014 r.) Na terenie województwa mazowieckiego na dzień 31 grudnia 2013 r. funkcjonowały 82 placówki opiekuńczo-wychowawcze, a w 2014 r. - 84. W 2014 r. utworzone zostały 2 placówki typu socjalizacyjnego (w powiecie pruszkowskim i garwolińskim), 1 typu interwencyjnego (w powiecie żyrardowskim) oraz 1 typu rodzinnego (w powiecie nowodworskim). Likwidacji uległy 2 placówki rodzinne (w Radomiu - osoba prowadząca wyraziła chęć sprawowania dalszej opieki nad wychowankami w formie rodzinnego domu dziecka oraz powiecie gostynińskim - z powodu rezygnacji osoby prowadzącej). 11
W województwie mazowieckim działa ponadto 1 interwencyjny ośrodek preadopcyjny (prowadzony przez marszałka województwa). Regionalna placówka opiekuńczo-terapeutyczna nie została dotychczas utworzona. Zadaniem regionalnej placówki opiekuńczo-terapeutycznej jest zapewnienie całodobowej opieki dzieciom niepełnosprawnym, pozbawionym opieki rodzicielskiej, a wymagającym stosowania specjalnych metod wychowawczych i terapii oraz wyrównywania opóźnień rozwojowych i edukacyjnych. Z uwagi na brak w województwie mazowieckim ww. placówki zdarza się, że dzieci niepełnosprawne przebywają w placówkach do tego nieprzystosowanych lub w jednostkach systemu oświaty, które nie zabezpieczają im przede wszystkim potrzeb emocjonalnych i poczucia przynależności. Problem stanowi także brak placówek specjalistyczno-terapeutycznych w powiatach. Placówki takie powinny być przeznaczone są dla dzieci niepełnosprawnych. Na terenie województwa mazowieckiego działa tylko jedna taka jednostka (w Warszawie). 1.1.2 Miejsca w placówkach opiekuńczo-wychowawczych Wykres 5 Przeciętna liczba miejsc w placówkach opiekuńczo-wychowawczych 2500 2000 1500 1000 500 0 1895 1915 1386 1381 łącznie socjalizacyjne interwencyjne specjalistycznoterapeutyczne 149 160 38 38 322 336 rodzinne 2013 rok 2014 rok Źródło: opracowanie własne na podstawie sprawozdania rzeczowo-finansowego z wykonywania przez powiaty zadań z zakresu wspierania rodziny i systemu pieczy zastepczej (stan na 31 grudnia 2013 r. oraz 31 grudnia 2014 r.) 12
W 2014 r. liczba miejsc w placówkach opiekuńczo-wychowawczych wzrosła przeciętnie o 20 (wzrost o 14 w placówkach rodzinnych i 11 w placówkach interwencyjnych, o 5 zmniejszyła się liczba miejsc w placówkach socjalizacyjnych). Liczba miejsc w placówce specjalistyczno-terapeutycznej utrzymała się na tym samym poziomie. Z analizy rejestrów miejsc w placówkach opiekuńczo-wychowawczych, regionalnych placówkach opiekuńczo-terapeutycznych i interwencyjnych ośrodkach preadopcyjnych wynika, że w województwie mazowieckim występuje problem dotyczący umieszczania dzieci w placówkach opiekuńczo-wychowawczych ponad dopuszczalny limit miejsc. Konsekwencją umieszczania w placówkach większej liczby dzieci może być niewypełnianie przez placówkę swoich podstawowych obowiązków. Taki stan rzeczy może być spowodowany brakiem odpowiedniej ilości placówek opiekuńczo -wychowawczych oraz rodzinnych form pieczy zastepczej w powiatach. 1.1.3 Dzieci w placówkach opiekuńczo-wychowawczych Wykres 6 Liczba dzieci w placówkach opiekuńczo-wychowawczych 2500 2000 1500 1000 500 0 1999 2000 1468 1483 łącznie socjalizacyjne interwencyjne specjalistycznoterapeutyczne 173 174 43 41 315 302 rodzinne 2013 rok 2014 rok Źródło: opracowanie własne na podstawie sprawozdania rzeczowo-finansowego z wykonywania przez powiaty zadań z zakresu wspierania rodziny i systemu pieczy zastepczej (stan na 31 grudnia 2013 r. oraz 31 grudnia 2014 r.) 13
Liczba dzieci umieszczonych we wszystkich typach placówek opiekuńczo -wychowawczych w 2013 i 2014 r. utrzymała się na tym samym poziomie (w 2013 r. - 1999 dzieci, w 2014 r. - 2000 dzieci). Zwiększyła się liczba dzieci umieszczonych w placówkach typu socjalizacyjnego (o 15 dzieci) oraz typu interwencyjnego (o 1 dziecko). Zmniejszyła się liczba dzieci umieszczonych w placówce typu specjalistyczno-terapeutycznej (o 2 dzieci) oraz typu rodzinnego (o 13 dzieci). Liczba małoletnich matek umieszczonych w placówkach pozostawała na podobnym poziomie w roku 2013 i 2014 (odpowiednio 7 i 9). W województwie mazowieckim występuje znaczna przewaga dzieci umieszczonych w placówkach opiekuńczo-wychowawczych typu socjalizacyjnego oraz niska liczba dzieci umieszczonych w placówkach typu rodzinnego, pomimo znacznej ich liczby. Wykres 7 Wiek dzieci w placówkach opiekuńczo-wychowawczych 2500 2000 1999 2000 1500 1000 653 653 912 888 500 0 29 32 łącznie poniżej 1 roku 109 120 165 137 131 170 1-3 lat 4-6 lat 7-13 lat 14-17 lat 18-24 lata 2013 rok 2014 rok Źródło: opracowanie własne na podstawie sprawozdania rzeczowo-finansowego z wykonywania przez powiaty zadań z zakresu wspierania rodziny i systemu pieczy zastepczej (stan na 31 grudnia 2013 r. oraz 31 grudnia 2014 r.) 14
W 2014 r. 76 % wszystkich wychowanków placówek opiekuńczo-wychowawczych stanowiły dzieci w przedziale wiekowym od 7 do 17 lat. W 2013 r. dzieci w analogicznym przedziale wiekowym stanowiły 79 % wszystkich wychowanków. W 2014 r. nastąpił wzrost liczby dzieci w przedziale wiekowym od 0 do 3 lat (łącznie o 14 dzieci). Spadła liczba dzieci w wieku 4-6 lat (o 28 dzieci), a także w wieku 18-24 lata (o 39 dzieci). Dane ze stanu na dzień 31 grudnia 2014 r. wskazują, że w placówkach opiekuńczo -wychowawczych przebywała duża grupa dzieci poniżej 7 roku życia. Z uwagi na istniejące zagrożenie, niemożność przez powiaty osiągnięcia standardów związanych z wiekiem dzieci w placówkach w terminach określonych w ustawie o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej, podjęto się przeanalizowania sytuacji w kraju na temat przebywania w placówkach opiekuńczo-wychowawczych dzieci do 7 roku życia. Wykres 8 Przyczyny umieszczania dzieci w placówkach opiekuńczo-wychowawczych 0 200 400 600 800 1000 1200 sieroctwo półsieroctwo 24 24 47 48 uzależnienie rodziców 966 920 przemoc w rodzinie 146 115 bezradność w sprawach opiekuńczo-wychowawczych 564 616 niepełnosprawność co najmniej jednego z rodziców długotrwała lub ciężka choroba co najmniej jednego z rodziców ubóstwo bezrobocie nieodpowiednie warunki mieszkaniowe pobyt za granicą co najmniej 1 z rodziców (praca zarobkowa) 47 45 47 49 6 16 0 1 18 32 6 4 inne 106 105 2013 rok 2014 rok Źródło: opracowanie własne na podstawie sprawozdania rzeczowo-finansowego z wykonywania przez powiaty zadań z zakresu wspierania rodziny i systemu pieczy zastepczej (stan na 31 grudnia 2013 r. oraz 31 grudnia 2014 r.) 15
W latach 2013 i 2014 najczęstszymi przyczynami umieszczania dzieci w instytucjonalnej pieczy zastępczej były uzależnienia rodziców oraz ich bezradność w sprawach opiekuńczo -wychowawczych. W 2014 r. w 115 przypadkach umieszczenie dziecka nastąpiło na skutek przemocy w rodzinie (nastąpił spadek ww. przyczyny - w 2013 r. wystąpiło 146 umieszczeń dzieci z powodu przemocy w rodzinie). Uzależnienia rodziców, jako najczęściej wskazywana przyczyna kierowania dzieci do pieczy zastępczej, w wielu przypadkach może stanowić skutek bezrobocia lub ubóstwa. Podobnie jest z innymi, czynnikami, które są przyczynami współwystępującymi, jak np. bezradność w sprawach opiekuńczo-wychowawczych może występować na skutek niepełnosprawności lub długotrwałej choroby rodzica. Powyższy stan rzeczy wskazuje na konieczność obejmowania rodzin wsparciem w środowisku lokalnym, w tym pomocą asystenta rodziny. Wykres 9 Napływ dzieci do instytucjonalnej pieczy zastępczej 500 450 400 350 300 250 200 150 100 50 0 476 353 309 234 łącznie z rodziny naturalnej z rodzinnej pieczy zastępczej 81 82 49 53 2013 rok 2014 rok z instytucjonalnej pieczy zastępczej 4 inne 17 Źródło: opracowanie własne na podstawie sprawozdania rzeczowo-finansowego z wykonywania przez powiaty zadań z zakresu wspierania rodziny i systemu pieczy zastepczej (stan na 31 grudnia 2013 r. oraz 31 grudnia 2014 r.) 16
W 2014 r. zmniejszył się napływ dzieci do instytucjonalnej pieczy zastępczej (łącznie o 123 dzieci). O 75 zmniejszyła się liczba dzieci, które trafiły do instytucjonalnej pieczy zastępczej z rodzin naturalnych, o 32 - z rodzinnej pieczy zastępczej, a o 29 - z innych placówek opiekuńczo -wychowawczych. Zwiększył się napływ dzieci z innych powodów (o 13). Zmniejszenie napływu dzieci do instytucjonalnej pieczy zastępczej przy jednoczesnym utrzymywaniu się na podobnym poziomie ogólnej liczby dzieci w pieczy, może być związane z tym, że dzieci dłużej pozostają w placówkach opiekuńczo-wychowawczych. 1.1.4 Wydatki w instytucjonalnej pieczy zastępczej Wykres 10 Wydatki w instytucjonalnej pieczy zastępczej 58 000 000 56 000 000 54 000 000 52 000 000 50 000 000 48 000 000 46 000 000 44 000 000 49 486 882 56 768 323 2013 r. 2014 r. Źródło: opracowanie własne na podstawie sprawozdania rzeczowo-finansowego z wykonywania przez powiaty zadań z zakresu wspierania rodziny i systemu pieczy zastepczej (stan na 31 grudnia 2013 r. oraz 31 grudnia 2014 r.) W 2014 r. nastąpił 15% wzrost wydatków w instytucjonalnej pieczy zastępczej. Według stanu na 31 grudnia 2014 r. wysokość średnich miesięcznych wydatków przeznaczonych na utrzymanie dziecka w placówce opiekuńczo-wychowawczej wzrosła o 135%. Wzrost spowodowany był zmianami w ustawie o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej, na mocy których od 1 stycznia 2014 r. pracownicy pedagogiczni, zatrudnieni na podstawie Karty Nauczyciela w placówkach opiekuńczo-wychowawczych stali 17
się pracownikami samorządowymi. Stabilizacja wydatków spowodowana ww. zmianami ma nastąpić w 2015 r. Wykres 11 50 000 000 40 000 000 30 000 000 20 000 000 10 000 000 0 Wydatki w poszczególnych typach placówek opiekuńczo-wychowawczych 38 701 667 45 404 037 4 779 905 4 751 271 2 306 913 2 319 612 socjalizacyjne interwencyjne specjalistycznoterapeutyczna 2013 r. 2014 r. 3 698 397 rodzinne 4 293 403 Źródło: opracowanie własne na podstawie sprawozdania rzeczowo-finansowego z wykonywania przez powiaty zadań z zakresu wspierania rodziny i systemu pieczy zastepczej (stan na 31 grudnia 2013 r. oraz 31 grudnia 2014 r.) W 2014 r. nastąpił 17% wzrost wydatków w placówkach typu socjalizacyjnego, 16% wzrost w placówkach typu rodzinnego oraz 1% wzrost w placówce typu specjalistyczno -terapeutycznej. Nastąpił 1% spadek wydatków w placówkach typu interwencyjnego. Wykres 12 Średnie miesięczne koszty utrzymania dziecka w placówkach opiekuńczo-wychowawczych w 2014 r. 6000 5000 4274,06 5005,66 4533,22 4000 3000 2801,45 2000 1000 0 socjalizacyjne interwencyjne łączące zadania (socjalizacyjne i interwencyjne) rodzinne Źródło: opracowanie Oddziału do spraw Wspierania Rodziny i Systemu Pieczy Zastępczej, www.mazowieckie.pl/pl/urzad/polityka-spoleczna/wspieranie-rodziny-i-p/opracowania-i-wykazy/ 18
Średni miesięczny koszt utrzymania dziecka w placówce opiekuńczo-wychowawczej w województwie mazowieckim w 2014 r. wynosił 4 153,60 zł. Wykres 13 1.1.5 Zatrudnienie w placówkach opiekuńczo-wychowawczych 1600 1400 1200 1000 800 600 400 200 0 1485 1453 liczba osób zatrudnionych w placówkach opiekuńczo-wychowawczych 897 961 liczba osób zajmujących się opieką i wychowaniem 2013 r. 2014 r. Źródło: opracowanie własne na podstawie sprawozdania rzeczowo-finansowego z wykonywania przez powiaty zadań z zakresu wspierania rodziny i systemu pieczy zastepczej (stan na 31 grudnia 2013 r. oraz 31 grudnia 2014 r.) W 2014 r. o 2% zmniejszyła się ogólna liczba osób zatrudnionych w placówkach opiekuńczo -wychowawczych, natomiast o 7% wzrosła liczba osób zajmujących się opieką i wychowaniem. 1.1.6 Zmiany w ustawie z dnia 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej dotyczące placówek opiekuńczo-wychowawczych Od 19 września 2014 r. zaczęła obowiązywać część zmian wprowadzanych ustawą z dnia 25 lipca 2014 r. o zmianie ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. z 2014 r. poz. 1188). Najważniejsze zmiany dotyczące instytucjonalnej pieczy zastępczej to: obowiązek wysłuchania dziecka, jeżeli jego wiek i stopień dojrzałości na to pozwalają, w szczególności dokonując oceny sytuacji dziecka umieszczonego w pieczy zastępczej oraz kwalifikując do przysposobienia (art. 4a), możliwość umieszczenia dziecka poniżej 10 roku życia w placówce opiekuńczo -wychowawczej, gdy przebywa w niej małoletnia matka lub ojciec dziecka oraz w innych wyjątkowych sytuacjach, szczególnie związanych ze stanem zdrowia lub w przypadku rodzeństwa (art. 95 ust 2), 19
18-miesięczny termin na uregulowanie prawnej sytuacji dziecka przebywającego w pieczy zastępczej (art. 100 ust. 4a), liczba dzieci w placówkach powstałych przed wejściem w życie ustawy nie może być wyższa niż 30 dzieci, nie dłużej jednak niż do dnia 1 stycznia 2021 r. (art. 230 ust. 1). dyrektor placówki opiekuńczo-wychowawczej typu socjalizacyjnego, interwencyjnego lub specjalistyczno-terapeutycznego może przyjąć kolejne dziecko pomimo przekroczenia dopuszczalnej liczby dzieci w placówce, tylko za zezwoleniem wojewody (art. 95 ust 3a i art. 230 ust. 2), zarząd powiatu sprawuje kontrolę nad organizatorami rodzinnej pieczy zastępczej, rodzinami zastępczymi, prowadzącymi rodzinne domy dziecka oraz placówkami opiekuńczo-wychowawczymi. (art. 38b ust 1). 1.1.7 Procedura dotycząca uzyskania zezwolenia wojewody na przyjęcie kolejnego dziecka, pomimo przekroczenia dopuszczalnej liczby dzieci w placówce opiekuńczo-wychowawczej W październiku 2014 r. w związku z art. 95 ust 3a i art. 230 ust. 20 ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej, opracował procedurę dotyczącą uzyskania zezwolenia wojewody na przyjęcie kolejnego dziecka, pomimo przekroczenia dopuszczalnej liczby dzieci w placówce. Procedura została zaktualizowana w grudniu 2014 r. Procedura została przesłana do wszystkich powiatów województwa mazowieckiego. Od czasu zmian w ustawie i konieczności uzyskiwania zezwolenia wojewody na przyjęcie kolejnego dziecka, pomimo przekroczenia dopuszczalnej liczby dzieci w placówce, do 31 grudnia 2014 r. wpłynęło 8 ww. wniosków. Wydano 2 decyzje umarzające postępowanie na prośbę wnioskujących powiatów, a także 6 decyzji zezwalających. Z rejestrów wolnych miejsc w placówkach opiekuńczo-wychowawczych, regionalnych placówkach opiekuńczo-terapeutycznych i interwencyjnych ośrodkach preadopcyjnych, sporządzanych co miesiąc przez Wydział Polityki Społecznej wynika, że dopuszczalny limit miejsc w placówkach opiekuńczo-wychowawczych został przekroczony w poszczególnych miesiącach w: 32 placówkach - dane za październik 2014 r., 33 placówkach - dane za listopad 2014 r., 24 placówkach - dane za grudzień 2014 r. 20
Do 31 grudnia 2014 r. występował niski poziom realizacji przez powiaty art. 95 ust. 3a i 230 ust. 2 ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej dotyczących konieczności występowania do wojewody z wnioskami o uzyskanie zezwolenia na przyjęcie kolejnego dziecka, pomimo przekroczenia dopuszczalnej liczby dzieci w placówce. 21
1.2. Rodzinna piecza zastępcza Piecza zastępcza zapewnia: pracę z rodziną umożliwiającą powrót dziecka do rodziny lub gdy jest to niemożliwe - dążenie do przysposobienia dziecka, a w przypadku braku możliwości przysposobienie dziecka - opiekę i wychowanie w środowisku zastępczym; przygotowanie dziecka do: godnego, samodzielnego i odpowiedzialnego życia, pokonywania trudności życiowych, nawiązywania i podtrzymywania bliskich i społecznie akceptowanych kontaktów z rodziną i rówieśnikami oraz zdobywania umiejętności społecznych; zaspokojenie potrzeb emocjonalnych dzieci, bytowych, zdrowotnych, edukacyjnych i kulturalno-rekreacyjnych. W województwie mazowieckim funkcjonuje obecnie przeszło 4,3 tys. rodzin zastępczych, z tego blisko 1,5 tys. to rodziny zastępcze niezawodowe i zawodowe, które otaczają opieką i wychowaniem łącznie blisko 6,2 tys. dzieci. W rodzinie zastępczej zawodowej lub rodzinie zastępczej niezawodowej, w tym samym czasie, może przebywać łącznie nie więcej niż 3 dzieci, natomiast w rodzinnym domu dziecka, łącznie nie więcej niż 8 dzieci (lub osób, które osiągnęły pełnoletniość przebywając w pieczy zastępczej i kontynuują naukę, nie dłużej niż do ukończenia 25. roku życia). Rodzinie zastępczej oraz prowadzącemu rodzinny dom dziecka, na każde umieszczone dziecko, przysługuje świadczenie na pokrycie kosztów jego utrzymania, nie niższe niż kwota: 660 zł miesięcznie - w przypadku dziecka umieszczonego w rodzinie zastępczej spokrewnionej; 1000 zł miesięcznie - w przypadku dziecka umieszczonego w rodzinie zastępczej zawodowej, rodzinie zastępczej niezawodowej lub rodzinnym domu dziecka. Ponadto rodzinie zastępczej zawodowej oraz prowadzącemu rodzinny dom dziecka przysługuje wynagrodzenie nie niższe niż 2000 zł miesięcznie, natomiast rodzinie zastępczej zawodowej pełniącej funkcję pogotowia rodzinnego przysługuje wynagrodzenie nie niższe niż 2600 zł. Rodzinie zastępczej przysługuje też wsparcie specjalistyczne w postaci 22
poradnictwa prawnego, pedagogicznego i psychologicznego, a także możliwość uczestnictwa w grupach wsparcia. Kandydaci do pełnienia funkcji rodziny zastępczej zawodowej, rodziny zastępczej niezawodowej lub prowadzenia rodzinnego domu dziecka są zobowiązani do ukończenia szkolenia organizowanego przez organizatora rodzinnej pieczy zastępczej. Organizatorem rodzinnej pieczy zastępczej jest jednostka organizacyjna powiatu lub podmiot, któremu powiat zlecił realizację tego zadania. W województwie mazowieckim w 40 powiatach, powiatowe centrum pomocy rodzinie jest organizatorem rodzinnej pieczy zastępczej, a w dwóch przypadkach jest inna jednostka organizacyjna powiatu (miasta: Płock i Ostrołęka). W przypadku gdy organizatorem rodzinnej pieczy zastępczej jest powiatowe centrum pomocy rodzinie, w centrum tworzy się zespół do spraw rodzinnej pieczy zastępczej. Do zadań organizatora rodzinnej pieczy zastępczej należy między innymi: prowadzenie naboru kandydatów do pełnienia funkcji rodziny zastępczej zawodowej, rodziny zastępczej niezawodowej lub prowadzenia rodzinnego domu dziecka; kwalifikowanie osób kandydujących do pełnienia funkcji rodziny zastępczej lub prowadzenia rodzinnego domu dziecka oraz wydawanie zaświadczeń kwalifikacyjnych zawierających potwierdzenie ukończenia szkolenia, opinię o spełnianiu warunków i ocenę predyspozycji do sprawowania pieczy zastępczej; organizowanie szkoleń dla kandydatów do pełnienia funkcji rodziny zastępczej lub prowadzenia rodzinnego domu dziecka; zapewnienie pomocy i wsparcia osobom sprawującym rodzinną pieczę zastępczą; prowadzenie poradnictwa i terapii dla osób sprawujących rodzinną pieczę zastępczą i ich dzieci oraz dzieci umieszczonych w pieczy zastępczej; dokonywanie okresowej oceny sytuacji dzieci przebywających w rodzinnej pieczy zastępczej; dokonuje oceny rodziny zastępczej lub prowadzącego rodzinny dom dziecka pod względem predyspozycji do pełnienia powierzonej im funkcji oraz jakości wykonywanej pracy; przedstawianie staroście i radzie powiatu corocznego sprawozdania z efektów pracy; zgłaszanie do ośrodków adopcyjnych informacji o dzieciach z uregulowaną sytuacją prawną, w celu poszukiwania dla nich rodzin przysposabiających. 23
Organizator rodzinnej pieczy zastępczej zatrudnia koordynatora rodzinnej pieczy zastępczej. W 2014 roku we wszystkich powiatach zostali zatrudnieni koordynatorzy rodzinnej pieczy zastępczej. Powiaty miały możliwość w latach 2013 i 2014 ubiegania się o dofinansowanie zatrudnienia koordynatorów rodzinnej pieczy zastępczej w ramach Programu asystent rodziny i koordynator rodzinnej pieczy zastępczej ogłoszonego przez Ministra Pracy i Polityki Społecznej. Do Programu w 2014 roku przystąpiło 37 powiatów, którym przekazano 1,1 mln złotych na dofinansowanie zatrudnienia 91 koordynatorów rodzinnej pieczy zastępczej. Ponadto powiaty w latach 2013 i 2014 miały możliwość uzyskania dofinansowania zadań własnych w ramach Resortowego Programu wspierania rozwoju rodzinnej pieczy zastępczej, w tym: szkolenia kandydatów i osób już pełniących pieczę zastępczą, wynagrodzeń nowo powstałych rodzin zastępczych, świadczeń dla rodzin zastępczych i rodzinnych domów dziecka, wydatków związanych z już funkcjonującymi rodzinami zastępczymi i rodzinnymi domami dziecka. 1.2.1 Formy rodzinnej pieczy zastępczej Wykres 14 Liczba form rodzinnej pieczy zastępczej 5 000 4 244 4 337 4 000 3 000 2 000 2 818 2 932 1 313 1 267 1 000 0 łącznie rodziny zastępcze spokrewnione rodziny zastępcze niezawodowe 89 107 rodziny zastępcze zawodowe 24 31 rodzinne domy dziecka 2013 r. 2014 r. Źródło: opracowanie własne na podstawie sprawozdania rzeczowo-finansowego z wykonywania przez powiaty zadań z zakresu wspierania rodziny i systemu pieczy zastepczej (stan na 31 grudnia 2013 r. oraz 31 grudnia 2014 r.) 24
W 2014 r.: o 114 wzrosła liczba rodzin zastępczych spokrewnionych, o 18 wzrosła liczba rodzin zastępczych zawodowych, o 7 zwiększyła się liczba rodzinnych domów dziecka, o 46 zmniejszyła się liczba rodzin zastępczych niezawodowych. Występuje niewielki udział zawodowych form rodzinnej pieczy zastępczej w sprawowaniu pieczy zastępczej w porównaniu z niezawodowymi formami. Liczba rodzin zastępczych zawodowych wzrasta zbyt wolno, co powoduje, że liczba dzieci umieszczonych w instytucjonalnej pieczy zastępczej nie maleje. Ponadto do instytucjonalnej pieczy zastępczej kierowane są dzieci poniżej 7 roku życia z uwagi na brak miejsc w rodzinnych formach pieczy zastępczej. Rodziny zastępcze zawodowe Wykres 15 120 100 80 89 107 60 40 20 45 41 17 17 0 rodziny zastępcze zawodowe łącznie rodziny zastępcze zawodowe pełniące funkcję pogotowia rodzinnego rodziny zastępcze zawodowe specjalistyczne 2013 r. 2014 r. Źródło: opracowanie własne na podstawie sprawozdania rzeczowo-finansowego z wykonywania przez powiaty zadań z zakresu wspierania rodziny i systemu pieczy zastepczej (stan na 31 grudnia 2013 r. oraz 31 grudnia 2014 r.) W 2014 r. o 4 zmniejszyła się liczba rodzin zawodowych pełniących funkcję pogotowia rodzinnego, a liczba rodzin zawodowych specjalistycznych utrzymała się na tym samym poziomie. 25
Pięć powiatów na dzień 31 grudnia 2014 r. nie posiadało zawodowych rodzin zastępczych (w tym rodzin pełniących funkcję pogotowia opiekuńczego oraz specjalistycznych). Są to: białobrzeski, płoński, sokołowski, żuromiński i Miasto Siedlce. Zauważa się powolny wzrost liczby zawodowych form pieczy zastępczej, co spowodowane jest wciąż brakiem kandydatów do pełnienia funkcji rodziny zastępczej. 1.2.2 Dzieci w rodzinnych formach pieczy zastępczej Wykres 16 Liczba dzieci w rodzinnych formach pieczy zastępczej 7000 6000 5000 4000 6032 6 187 3 666 3 773 3000 2000 1000 0 1 691 1 639 541 586 134 189 łącznie rodziny zastępcze spokrewnione rodziny zastępcze niezawodowe rodziny zastępcze zawodowe rodzinne domy dziecka 2013 r. 2014 r. Źródło: opracowanie własne na podstawie sprawozdania rzeczowo-finansowego z wykonywania przez powiaty zadań z zakresu wspierania rodziny i systemu pieczy zastepczej (stan na 31 grudnia 2013 r. oraz 31 grudnia 2014 r.) Najwięcej dzieci objętych było pieczą przez rodziny zastępcze spokrewnione, a w dalszej kolejności rodziny zastępcze niezawodowe, rodziny zastępcze zawodowe i rodzinne domy dziecka. W 2014 r. nastąpił wzrost liczby dzieci w spokrewnionych rodzinach zastępczych (o 107 dzieci), w rodzinach zastępczych zawodowych (o 45 dzieci) i rodzinnych domach dziecka (o 55 dzieci). Nastąpił spadek liczby dzieci w rodzinach zastępczych niezawodowych (o 52 dzieci). Liczba dzieci umieszczonych w niezawodowych formach pieczy zastepczej jest dużo wyższa niż w formach zawodowych, co związane jest z dużo wyższą liczbą tych rodzin. 26
1.2.3 Koordynatorzy rodzinnej pieczy zastępczej Rodziny zastępcze i rodzinne domy dziecka obejmuje się opieką koordynatora rodzinnej pieczy zastępczej. W stosunku do rodzin zastępczych i rodzinnych domów dziecka, nieobjętych opieką koordynatora rodzinnej pieczy zastępczej, zadania koordynatora rodzinnej pieczy zastępczej wykonuje organizator rodzinnej pieczy zastępczej. Praca koordynatora rodzinnej pieczy zastępczej jest wykonywana w ramach stosunku pracy w systemie zadaniowego czasu pracy lub umowy o świadczenie usług, do której stosuje się przepisy dotyczące zlecenia. Do zadań koordynatora rodzinnej pieczy zastępczej należy między innymi: udzielanie pomocy rodzinom zastępczym i prowadzącym rodzinne domy dziecka; przygotowanie, we współpracy z odpowiednio rodziną zastępczą lub prowadzącym rodzinny dom dziecka oraz asystentem rodziny (lub podmiotem organizującym pracę z rodziną) planu pomocy dziecku; zapewnienie rodzinom zastępczym oraz prowadzącym rodzinne domy dziecka dostępu do specjalistycznej pomocy dla dzieci, w tym psychologicznej, reedukacyjnej i rehabilitacyjnej; przedstawianie corocznego sprawozdania z efektów pracy organizatorowi rodzinnej pieczy zastępczej. Wykres 17 3500 3000 2500 2000 1500 1000 500 0 3 060 3 249 116 126 2013 r. 2014 r. liczba koordynatorów rodzinnej pieczy zastępczej liczba rodzin/rodzinnych domów dziecka, z którymi pracowali koordynatorzy rodzinnej pieczy zastepczej Źródło: opracowanie własne na podstawie sprawozdania rzeczowo-finansowego z wykonywania przez powiaty zadań z zakresu wspierania rodziny i systemu pieczy zastepczej (stan na 31 grudnia 2013 r. oraz 31 grudnia 2014 r.) 27
W 2014 r. nastąpił wzrost liczby koordynatorów rodzinnej pieczy zastępczej (o 10 koordynatorów). O 189 wzrosła liczba rodzin/rodzinnych domów dziecka, z którymi pracowali koordynatorzy. W latach 2013 i 2014 r. na 1 koordynatora przypadało średnio odpowiednio 26 i 25 rodzin/ rodzinnych domów dziecka. Zmiany z września 2014 r. w ustawie o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej zakładają zmniejszenie się liczby rodzin zastępczych lub rodzinnych domów dziecka objętych opieką koordynatora (z 30 do 15). 1.2.4 Poradnictwo specjalistyczne Zapewnienie rodzinom zastępczym oraz prowadzącym rodzinne domy dziecka pomocy i wsparcia poprzez prowadzenie przez organizatora rodzinnej pieczy zastępczej poradnictwa jest niezwykle ważne. Istotne jest, aby osoby sprawujące pieczę zastępczą miały zapewnioną pomoc prawną, w szczególności w zakresie prawa rodzinnego oraz poradnictwo, które ma na celu zachowanie i wzmocnienie ich kompetencji oraz przeciwdziałanie zjawisku wypalenia zawodowego. Wykres 18 6 000 5 000 4 000 3 000 2 000 1 000 0 3 595 5 594 liczba porad udzielonych w ramach poradnictwa specjalistycznego 1 570 1 068 liczba rodzin, którym udzielono porad w ramach poradnictwa specjalistycznego 2013 r. 2014 r. Źródło: opracowanie własne na podstawie sprawozdania rzeczowo-finansowego z wykonywania przez powiaty zadań z zakresu wspierania rodziny i systemu pieczy zastepczej (stan na 31 grudnia 2013 r. oraz 31 grudnia 2014 r.) 28
W 2014 r. odnotowano wzrost liczby rodzin, którym udzielono porad w ramach poradnictwa specjalistycznego (o 502 rodziny), także wzrost udzielonych porad (wzrost o 1999 porad). 1.2.5 Szkolenia w zakresie rodzinnej pieczy zastępczej Wykres 19 400 350 300 250 200 150 100 50 0 50 153 szkolenia dla kandydatów na rodziny zastępcze spokrewnione 185 190 szkolenia dla kandydatów na rodziny zastępcze niezawodowe 30 szkolenia dla kandydatów na rodziny zastępcze zawodowe 21 6 2 2013 r. 2014 r. szkolenia dla kandydatów na prowadzących rodzinne domy dziecka 304 366 szkolenia dla rodzin zastępczych Źródło: opracowanie własne na podstawie sprawozdania rzeczowo-finansowego z wykonywania przez powiaty zadań z zakresu wspierania rodziny i systemu pieczy zastepczej (stan na 31 grudnia 2013 r. oraz 31 grudnia 2014 r.) Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 9 grudnia 2011 r. w sprawie szkoleń dla kandydatów do sprawowania pieczy zastępczej określa liczbę godzin i zakres programowy szkoleń dla kandydatów do pełnienia funkcji rodziny zastępczej zawodowej, rodziny zastępczej niezawodowej lub prowadzenia rodzinnego domu dziecka oraz na dyrektora placówki opiekuńczo-wychowawczej typu rodzinnego. Wzór zaświadczenia kwalifikacyjnego zawierającego potwierdzenie ukończenia szkolenia, spełniania warunków i posiadania predyspozycji do pełnienia funkcji rodziny zastępczej lub prowadzenia rodzinnego domu dziecka, stanowi załącznik do rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 9 grudnia 2011 r. w sprawie wzoru zaświadczenia kwalifikacyjnego. Minister w drodze decyzji zatwierdza na okres pięć lat, na wniosek podmiotu prowadzącego szkolenie, program szkolenia. Szkolenia kandydatów do pełnienia funkcji rodziny zastępczej spokrewnionej można prowadzić według indywidualnego planu szkolenia, w zależności od potrzeb dziecka i rodziny. 29
W 2014 r. wzrosła liczba szkoleń przeprowadzonych dla kandydatów na rodziny zastępcze spokrewnione (wzrost o 103 szkolenia) oraz dla kandydatów na rodziny zastępcze niezawodowe (wzrost o 5 szkoleń), natomiast zauważono spadek liczby szkoleń dla kandydatów na rodziny zastępcze zawodowe (spadek o 9 szkoleń). Ponadto organizatorzy rodzinnej pieczy zastępczej przeprowadzili więcej szkoleń dla rodzin zastępczych (wzrost o 62 szkolenia), co było związane z ciągle rosnącym zapotrzebowanie na tego typu pogłębianie kwalifikacji opiekuńczo-wychowawczych rodzin. Ponadto zgodnie z obowiązującą ustawą, starosta prowadzi rejestr danych o osobach: zakwalifikowanych do pełnienia funkcji rodziny zastępczej zawodowej, rodziny zastępczej niezawodowej lub do prowadzenia rodzinnego domu dziecka; pełniących funkcję rodziny zastępczej zawodowej lub rodziny zastępczej niezawodowej oraz prowadzących rodzinny dom dziecka. 1.2.6 Rodziny pomocowe W przypadku czasowego niesprawowania opieki nad dzieckiem przez rodzinę zastępczą lub prowadzącego rodzinny dom dziecka piecza zastępcza nad dzieckiem może zostać powierzona rodzinie pomocowej. Rodziną pomocową może być: rodzina zastępcza niezawodowa, rodzina zastępcza zawodowa lub prowadzący rodzinny dom dziecka; małżonkowie lub osoba niepozostająca w związku małżeńskim przeszkoleni do pełnienia funkcji rodziny zastępczej, prowadzenia rodzinnego domu dziecka lub rodziny przysposabiającej. 30
Wykres 20 Rodziny pomocowe 40 39 38 36 34 33 33 36 32 30 2013 r. 2014 r. liczba rodzin pomocowych liczba rodzin objetych pomoca przez rodziny pomocowe Źródło: opracowanie na podstawie sprawozdania opublikowanego w Centralnej Aplikacji Statystycznej (dane za okres od stycznia do grudnia 2013 r. i 2014 r.) W 2013 roku 33 rodziny zastępcze i rodzinne domy dziecka objęte były wsparciem 39 rodzin pomocowych, natomiast w 2014 r. 36 rodzin zastępczych i rodzinnych domów dziecka. Podstawą umieszczenia dziecka w rodzinie pomocowej jest umowa między starostą a rodziną pomocową. O zawartej umowie starosta zawiadamia sąd. Czas pobytu dziecka w rodzinie pomocowej nie może przekroczyć 2 miesięcy. 31
1.3 Dzieci cudzoziemskie w pieczy zastępczej Wykres 20 Liczba dzieci cudzoziemskich w pieczy zastępczej 70 60 50 40 30 20 10 0 65 53 48 36 16 15 1 2 łącznie instytucjonalna piecza zastępcza rodzinna piecza zastępcza interwencyjny ośrodek preadopcyjny 2013 r. 2014 r. Źródło: opracowanie na podstawie sprawozdania MUW dotyczącego dzieci cudzoziemskich w pieczy zastępczej opublikowanego w Centralnej Aplikacji Statystycznej (stan na 31 grudnia 2013 r. oraz 31 grudnia 2014 r.) W 2013 r. w pieczy zastępczej przebywało 65 dzieci cudzoziemskich, a w 2014 r. - 53. W latach 2013 i 2014 najwięcej dzieci cudzoziemskich przebywało w instytucjonalnej pieczy zastępczej. W 2014 r. w województwie mazowieckim dzieci cudzoziemskie przebywały w następujących powiatach: instytucjonalna piecza zastępcza: grodziski, pruszkowski, Radom, m.st. Warszawa, wołomiński, rodzinna piecza zastępcza: ciechanowski, ostrowski, radomski, Radom, m.st. Warszawa. 32
Wykres 21 Kraje pochodzenia dzieci cudzoziemskich 0 10 20 30 40 50 60 70 Łącznie Afganistan Autonomia Palestyńska Bangladesz Białoruś Bułgaria Czeczenia Demokratyczna Republika Kongo Egipt Holandia Kirgistan Mołdawia Mongolia Nepal Niemcy Rosja Rumunia Sri Lanka 7 4 2 1 5 4 6 3 2 1 1 1 1 1 1 1 1 2 6 8 9 1 53 65 Syria Ukraina Wietnam Wybrzeże Kości Słoniowej 2 4 1 13 11 15 2013 r. 2014 r. Źródło: opracowanie na podstawie sprawozdania MUW dotyczącego dzieci cudzoziemskich w pieczy zastępczej opublikowanego w Centralnej Aplikacji Statystycznej (stan na 31 grudnia 2013 r. oraz 31 grudnia 2014 r.) W 2013 r. najwięcej dzieci pochodziło z: Syrii, Ukrainy, Rumunii, Afganistanu i Bułgarii. W 2014 r. najwięcej dzieci pochodziło z Ukrainy, Rumunii i Rosji. 33
Wykres 22 Wiek dzieci cudzoziemskich 18 16 14 12 10 8 6 4 2 0 6 4 3 3 2 2 2 2 2 1 1 1 1 1 1 1 16 12 9 7 7 7 5 4 4 3 2 2 2 2 1 1 1 1 3 4 5 6 7 8 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 wiek 2013 r. 2014 r. Źródło: opracowanie na podstawie sprawozdania MUW dotyczącego dzieci cudzoziemskich w pieczy zastępczej opublikowanego w Centralnej Aplikacji Statystycznej (stan na 31 grudnia 2013 r. oraz 31 grudnia 2014 r.) W 2013 r. najwięcej dzieci cudzoziemskich było w wieku 17 i 18 lat. W 2014 r. najwięcej dzieci cudzoziemskich było wieku 18 lat, 17 lat, 15 lat, a także 1 roku. 34