Łowiectwo w malarstwie. Julian Fałat - "Oszczepnicy" 1890r., akwarela na papierze, 71 x 53 cm, Muzeum Narodowe - Warszawa

Łowiectwo w malarstwie Julian Fałat - "Oszczepnicy" 1890r., akwarela na papierze, 71 x 53 cm, Muzeum Narodowe - Warszawa 1

Ochrona upraw, młodników i drzewostanów przed zwierzyną wspólnym celem współpracy myśliwych i leśników Kamienna Góra, 2010-08-17

Tematy o Wstęp Instrukcja Ochrony Lasu Prawo Łowieckie RDLP we Wrocławiu Protokół z kontroli kompleksowej o Program ochrony upraw, młodników i drzewostanów przed zwierzyną Geografia i rozmiar szkód Działania profilaktyczne nadleśnictwa Wieloletni Łowiecki Plan Hodowlany 2007 2017 Zamierzenia o Dyskusja o Wnioski końcowe 3

Wstęp INSTRUKCJA OCHRONY LASU 4

Instrukcja Ochrony Lasu Według definicji wyróżnionych przez Instrukcję Ochrony Lasu uszkodzenia powodowane przez zwierzynę dzielimy na: Szkody gospodarczo znośne poziom uszkodzeń, ń przy którym drzewa regenerują ą bądź są usuwane w ramach cięć pielęgnacyjnych, a podstawowe funkcje lasu nie są zagrożone. 5

Instrukcja Ochrony Lasu Szkody bazowe szkody wyrządzone w drzewostanie przez zwierzynę łowną, oceniane narastająco. Oznacza to, iż ocena szkody wykonana w danym roku, ujęta w procentach, musi uwzględniać również szkody wyrządzone przez zwierzynę w latach poprzedzających ocenę (skorygowane po uwzględnieniu regeneracji). Szkody bieżące i z lat poprzednich sumuje się uzyskując rzeczywisty obraz uszkodzenia drzewostanu. 6

Instrukcja Ochrony Lasu Uszkodzenia istotne poziom uszkodzeń zakłócający normalny tok produkcji lub spełnianie przez las innych przewidzianych dla niego funkcji ( opisane w 78). 7

Instrukcja Ochrony Lasu - 78 1. Za uszkodzenia istotne, które uwzględnia się w szacunkowej ocenie rozmiaru szkód, uznaje się: zgryzanie pędu głównego i wszystkich pędów bocznych sadzonek, spałowanie strzały na ponad 1/3 obwodu w przypadku świerka i ponad 2/3 obwodu w przypadku pozostałych gatunków drzew, złamanie, wyrwanie bądź wykopanie drzewka, wydeptywanie sadzonek lub ich wyrywanie z gleby. 8

Nadleśnictwo Kamienna Góra PRZYKŁADY USZKODZEŃ 9

Spałowanie drzewostan świerkowy III klasy wieku 10

Skutki spałowania (udział opału w drzewostanie rębnym dochodzi do 50% masy ogółem) 14

Uszkadzanie drzewek modrzewia przy wycieraniu scypułu przez kozła 15

Uszkadzanie drzewek modrzewia przy wycieraniu scypułu przez kozła 16

Zgryzanie drzewek świerka na uprawach 17

Zgryzanie drzewek buka na uprawach 20

Instrukcja Ochrony Lasu - 78 2. Szacunkowa ocena rozmiaru szkód wyrządzanych przez zwierzynę polega na określeniu: powierzchni drzewostanów wykazujących uszkodzenia do 20%, od 21% do 50%, powyżej 51%, sprawcy uszkodzenia (łoś, pozostałe jeleniowate, żubr, dzik, zającowate, bóbr), stadium rozwojowego drzewostanu (uprawa, młodnik, drzewostan starszy), dominującego rodzaju uszkodzeń (zgryzanie, spałowanie, łamanie, wydeptywanie, wykopywanie lub wyrywanie sadzonek). 23

Instrukcja Ochrony Lasu - 78 3. Wskaźniki procentowe określają liczbę drzew wykazujących istotne uszkodzenia w stosunku do ogólnej liczby drzew występujących na ocenianej powierzchni, z uwzględnieniem szkód wyrządzonych w latach poprzedzającychą ocenę ę (skorygowane po uwzględnieniu regeneracji). 24

Instrukcja Ochrony Lasu - 79 Określony szacunkowo poziom szkód w uprawach, młodnikach i drągowinach sosnowych w przedziale do 20% uznaje się za gospodarczo znośny. Istotne uszkodzenia lub eliminacja do 20% drzew w cennych domieszkach uznaje sięę takżeż za gospodarczo znośne. ś 25

Instrukcja Ochrony Lasu - 487 Wyróżnia się następujący podział metod przeciwdziałających powstawaniem szkód powodowanych przez zwierzynę w uprawach i młodnikach: metody podstawowe - obejmujące indywidualną lub grupową ochronę drzew przy użyciu repelentów, osłon lub ogrodzeń, metody pomocnicze - obejmujące działania zmierzające do utrzymania liczebności populacji na poziomie zapewniającym największą efektywność metod podstawowych oraz do wzbogacenia lub dostosowania warunków bytowania zwierzyny do jej potrzeb. 26

Instrukcja Ochrony Lasu - 497 metody pomocnicze Działania w zakresie polepszania lub dostosowywania warunków bytowych zwierzyny do jej potrzeb obejmują: zagospodarowanie i utrzymywanie w dobrym stanie łąk śródleśnych, uprawę poletek łowieckich, na których karma dla zwierzyny jest dostępna w ciągu całego roku, zakładanie przydrożnych pasów (alei) drzew dostarczających pokarmu w postaci owoców i nasion. Szczególnie zalecane są dęby, buki, kasztanowce oraz drzewa owocowe cechujące się możliwościami wzrostu i owocowania w warunkach siedlisk leśnych, zakładanie pasów drzew i krzewów chętnie zjadanych przez zwierzynę i charakteryzujących się dużymi zdolnościami odroślowymi, na obrzeżach poletek i łąk, ograniczenie dostępu ludzi do ostoi zwierzyny, w warunkach braku lub niedostatecznej liczby naturalnych wodopojów, zakładanie sztucznych wodopojów z możliwością wykorzystania ich do celów przeciwpożarowych, zakładanie poletek zgryzowych pod liniami wysokiego napięcia i na pasach rurociągów. 27

Wstęp PRAWO ŁOWIECKIE 28

Prawo Łowieckie - Art. 11 Art. 11. 1. Łowiectwo jest prowadzone zgodnie z podstawowymi kierunkami użytkowania terenów rolnych, leśnych i rybackich, w warunkach stałego polepszania zwierzynie środowiska jej bytowania. 2. Gospodarowanie populacjami zwierzyny wymaga w szczególności: 1) tworzenia stałych i okresowych osłon dla zwierzyny (lasy, zadrzewienia, zakrzewienia, remizy, osłony miejsc lęgowych); 2) wzbogacania naturalnej bazy żerowej dla zwierzyny w lasach; 3) zachowania istniejących naturalnych zbiorników wodnych, rekonstrukcji i tworzenia nowych; 4) racjonalnego stosowania środków chemicznych w rolnictwie i leśnictwie; 29

Prawo Łowieckie - Art. 11 5) stosowania terminów i technik agrotechnicznych niezagrażających bytowaniu zwierzyny na danym terenie; 6) utrzymywania korytarzy (ciągów) ekologicznych dla zwierzyny; 7) utrzymywania struktury wiekowej i płciowej oraz liczebności populacji zwierzyny właściwych dla zapewnienia równowagi ekosystemów oraz realizacji głównych celów gospodarczych w rolnictwie, leśnictwie i rybactwie; 8) ochrony zwierzyny przed zagrożeniem ruchu pojazdów samochodowych na drogach krajowych i wojewódzkich. 3. Dzierżawcy i zarządcy obwodów łowieckich oraz wójtowie (burmistrzowie, prezydenci miast) i nadleśniczowie Państwowego Gospodarstwa Leśnego Lasy Państwowe współdziałają w sprawach związanych z zagospodarowaniem obwodów łowieckich, w szczególności w zakresie ochrony i hodowli zwierzyny. 30

Prawo Łowieckie - Art. 13 Dzierżawcy i zarządcy obwodów łowieckich obowiązani są dokarmiać zwierzynę, zwłaszcza w okresach występowania niedostatku żeru naturalnego oraz wówczas, gdy w sposób istotny może to wpłynąć na zmniejszenie szkód wyrządzanych przez zwierzynę w uprawach i płodach rolnych oraz w gospodarce leśnej. 31

Paśnik właściwa lokalizacja staranne wykonanie 32

LIZAWKI 33

Dokarmianie w okresie 12-2009 15-02-2010 w tonach 0 20 40 60 80 100 120 140 160 Rogacz K.Góra nr 289 Knieja Wałbrzych nr 290 Przepiórka K.Góra nr 306 Przepiórka K.Góra nr 307 Odyniec Jel.Góra nr 308 Szarak Kam. Góra nr 309 Leśnik Jarkowice nr 305 Szarak Kam.Góra nr 321 Knieja Lubawka nr 322 5,0 16,9 28,3 26,9 43,1 60,6 65,1 58 154,3 34

DOKARMIANIE W OKRESIE 12-2009 16-02-2010 Ilości wyłożonej karmy (tona) Lp. Nazwa dzierżawcy obwodu Padnięcia objętościowa objętościowa treściwa jeleń sarna sucha soczysta 1. Rogacz K.Góra nr 289 0 0 2 1,5 1,5 2. Knieja Wałbrzych nr 290 0 2 1,6 53,5 5,5 rodzaj karmy siano,kiszonka,zboża, kukurydza siano,kiszonka,ogonki buraka,kukurydza,zboża 3. Przepiórka K.Góra nr 306 0 0 22,3 5,5 37,3 siano,ogonki buraka,zboża ż 4. Odyniec Jel.Góra nr 308 0 0 1 50 7 5. Szarak Kam. Góra nr 309 0 0 1,5 11 15,8 6. Leśnik Jarkowice nr 305 0 0 15,3 123 16 siano,kiszonka,ziemniaki, zboża siano,kiszonka,ogonki buraka,zboża siano,kiszonka,wysłodki, owies,mieszanka zbożowa 7. Przepiórka K.Góra nr 307 0 0 5,1 6,6 31,4 siano,ogonki buraka,zboża 8. Szarak Kam.Góra nr 321 0 0 1,4 12,5 13 siano,kiszonka,ogonki buraka,kukurydza,zboża 9. Knieja Lubawka nr 322 0 0 2,5 3,4 11 siano,kiszonka,buraki,zboża 10. RAZEM - Nadleśnictwo 0 2 52,7 267 138,5 35

Krajowa narada w Janowie Lubelskim 21-23 kwietnia 2010 REGIONALNA DYREKCJA LASÓW PAŃSTWOWYCH WE WROCŁAWIU 36

600 500 400 300 200 100 0 37 Bardo Śl. Bolesławiec Bystrzyca Kł. Chocianów Głogów Henryków Jawor Jugów Kamienna G. Lądek Zdrój Legnica Lubin Lwówek Śl. Międzylesie Miękinia Milicz Oborniki Śl. Oleśnica Oława Pieńsk Przemków Ruszów Szklarska P. Śnieżka Świdnica Świeradów Świętoszów Wałbrzych Węgliniec Wołów Zdroje Złotoryja Żmigród Byki Łanie Jelenie 13 793 sztuki

70 60 50 40 30 20 10 0 Ilość jeleni na 1 000 ha (średnio = 26 sztuk/1 000 ha) 65 55 46 43 35 32 33 28 28 26 26 23 22 18 20 17 19 16 11 11 12 13 9 36 22 23 38 46 38 31 32 33 13 14 Bardo Śl. Bolesławiec Bystrzyca Kł. Chocianów Głogów Henryków Jawor Jugów Kamienna G. Lądek Zdrój Legnica Lubin Lwówek Śl. Międzylesie Miękinia Milicz Oborniki Śl. Oleśnica Oława Pieńsk Przemków Ruszów Szklarska P. Śnieżka Świdnica Świeradów Świętoszów Wałbrzych Węgliniec Wołów Zdroje Złotoryja Żmigród

39 Bardo Śl. Bolesławiec Bystrzyca Kł. Chocianów Głogów Henryków Jawor Jugów Kamienna G. Lądek Zdrój Legnica Lubin Lwówek Śl. Międzylesie Miękinia Milicz Oborniki Śl. Oleśnica Oława Pieńsk Przemków Ruszów Szklarska P. Śnieżka Świdnica Świeradów Świętoszów Wałbrzych Węgliniec Wołów Zdroje Złotoryja Żmigród 0 500 1000 1500 2000 2500 3000 3500 4000 kozły kozy Sarny 84 266 sztuk

600 500 400 300 200 100 0 40 Bardo Śl. Bolesławiec Bystrzyca Kł. Chocianów Głogów Henryków Jawor Jugów Kamienna G. Lądek Zdrój Legnica Lubin Lwówek Śl. Międzylesie Miękinia Milicz Oborniki Śl. Oleśnica Oława Pieńsk Przemków Ruszów Szklarska P. Śnieżka Świdnica Świeradów Świętoszów Wałbrzych Węgliniec Wołów Zdroje Złotoryja Żmigród 198 106 65 103 167 72 52 60 46 32 30 53 62 47 31 67 63 121 107 205 181 153 198 238 260 212 313 323 339 344 324 427 561 Sarna ilość na 1 000 ha (średnio = 157sztuk/1 000 ha)

41 Bardo Śl. Bolesławiec Bystrzyca Kł. Chocianów Głogów Henryków Jawor Jugów Kamienna G. Lądek Zdrój Legnica Lubin Lwówek Śl. Międzylesie Miękinia Milicz Oborniki Śl. Oleśnica Oława Pieńsk Przemków Ruszów Szklarska P. Śnieżka Świdnica Świeradów Świętoszów Wałbrzych Węgliniec Wołów Zdroje Złotoryja Żmigród 0 200 400 320 302 346 374 397 321 273 149 219 187 318 357 326 600 455 677 603 534 800 698 1000 1079 936 1036 1227 1536 895 1239 1720 1490 1054 905 749 729 891 1200 1116 1400 1600 1800 2000 Dziki 23 458 sztuk

140 120 100 80 60 40 20 0 42 Bardo Śl. Bolesławiec Bystrzyca Kł. Chocianów Głogów Henryków Jawor Jugów Kamienna G. Lądek Zdrój Legnica Lubin Lwówek Śl. Międzylesie Miękinia Milicz Oborniki Śl. Oleśnica Oława Pieńsk Przemków Ruszów Szklarska P. Śnieżka Świdnica Świeradów Świętoszów Wałbrzych Węgliniec Wołów Zdroje Złotoryja Żmigród 16 24 15 23 13 9 13 11 23 33 27 30 23 21 22 27 46 48 47 53 60 57 64 69 73 68 65 69 79 84 87 100 117 Dziki ilość na 1 000 ha (średnio 44 sztuki/1 000 ha)

43 Bardo Śl. Bolesławiec Bystrzyca Kł. Chocianów Głogów Henryków Jawor Jugów Kamienna G. Lądek Zdrój Legnica Lubin Lwówek Śl. Międzylesie Miękinia Milicz Oborniki Śl. Oleśnica Oława Pieńsk Przemków Ruszów Szklarska P. Śnieżka Świdnica Świeradów Świętoszów Wałbrzych Węgliniec Wołów Zdroje Złotoryja Żmigród 0 100 200 292 174 141 204 206 182 191 192 89 61 100 179 300 281 278 129 283 220 229 283 400 360 351 500 479 456 458 600 544 650 582 563 654 633 589 700 800 900 827 1000 952 Lisy 11 812 sztuk

70 60 50 40 30 20 10 0 44 Bardo Śl. Bolesławiec Bystrzyca Kł. Chocianów Głogów Henryków Jawor Jugów Kamienna G. Lądek Zdrój Legnica Lubin Lwówek Śl. Międzylesie Miękinia Milicz Oborniki Śl. Oleśnica Oława Pieńsk Przemków Ruszów Szklarska P. Śnieżka Świdnica Świeradów 5 4 7 7 6 9 13 13 13 23 18 16 17 22 27 26 27 27 34 35 33 36 35 49 63 64 Lisy ilość na 1 000 ha (średnio 22 sztuki/1 000 ha) Świętoszów Wałbrzych Węgliniec 8 13 19 Wołów Zdroje Złotoryja 15 24 42 Żmigród 12

Inwentaryzacja jelenia na Dolnym Śląsku w latach 1955-2010 16000 14000 12000 10000 8000 6000 4000 2000 0 1955 1957 1959 1961 1963 1965 1967 1969 1971 1973 1975 1977 1979 1981 1983 1985 1987 1989 1991 1993 1995 1997 1999 2001 2003 2005 2007 2009 45

Inwentaryzacja sarny na Dolnym Śląsku w latach 1955-2010 100000 90000 80000 70000 60000 50000 40000 30000 20000 10000 0 1955 1957 1959 1961 1963 1965 1967 1969 1971 1973 1975 1977 1979 1981 1983 1985 1987 1989 1991 1993 1995 1997 1999 2001 2003 2005 2007 2009 46

1200 1000 800 Inwentaryzacja daniela na Dolnym Śląsku w latach 1955-2010 1955 1957 1959 1961 1963 1965 1967 1969 1971 1973 1975 1977 1979 1981 1983 1985 1987 1989 1991 1993 1995 1997 1999 2001 2003 2005 2007 2009 600 400 200 0 47

2500 2000 1500 Inwentaryzacja muflona na Dolnym Śląsku w latach 1955-2010 1955 1957 1959 1961 1963 1965 1967 1969 1971 1973 1975 1977 1979 1981 1983 1985 1987 1989 1991 1993 1995 1997 1999 2001 2003 2005 2007 2009 1000 500 0 48

30000 Inwentaryzacja dzika na Dolnym Śląsku w latach 1955-2010 25000 20000 15000 10000 5000 0 1955 1957 1959 1961 1963 1965 1967 1969 1971 1973 1975 1977 1979 1981 1983 1985 1987 1989 1991 1993 1995 1997 1999 2001 2003 2005 2007 2009 49

Inwentaryzacja lisa na Dolnym Śląsku w latach 1955 2010 16000 14000 12000 10000 8000 6000 4000 2000 0 1955 1957 1959 1961 1963 1965 1967 1969 1971 1973 1975 1977 1979 1981 1983 1985 1987 1989 1991 1993 1995 1997 1999 2001 2003 2005 2007 2009 50

Inwentaryzacja zająca na Dolnym Śląsku w latach 1955 2010 45000 40000 35000 30000 25000 20000 15000 10000 5000 0 1955 1957 1959 1961 1963 1965 1967 1969 1971 1973 1975 1977 1979 1981 1983 1985 1987 1989 1991 1993 1995 1997 1999 2001 2003 2005 2007 2009 51

Inwentaryzacja bażanta na Dolnym Śląsku w latach 1955 2010 30000 25000 20000 15000 10000 5000 0 1955 1957 1959 1961 1963 1965 1967 1969 1971 1973 1975 1977 1979 1981 1983 1985 1987 1989 1991 1993 1995 1997 1999 2001 2003 2005 2007 2009 52

Inwentaryzacja kuropatwy na Dolnym Śląsku w latach 1955 2010 30000 25000 20000 15000 10000 5000 0 1955 1957 1959 1961 1963 1965 1967 1969 1971 1973 1975 1977 1979 1981 1983 1985 1987 1989 1991 1993 1995 1997 1999 2001 2003 2005 2007 2009 53

40000 35000 30000 25000 20000 15000 10000 5000 0 Dynamika zmian liczebności populacji: lisa, zająca i kuropatwy w latach 1990 2010 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 54

Jeleń pozyskanie w RDLP 5000 4500 4000 3500 3000 2500 2000 1500 1000 500 0 4465 3859 3581 3416 3517 3244 2940 2967 2996 2767 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 55

Stan i pozyskanie jeleni w latach 2000-2010 16000 Stan jeleni Pozyskanie jeleni 14000 12000 10000 8000 6000 4000 2000 0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 56

Przyrost i pozyskanie jeleni w latach 2000 2009 160 odstrzał % Przyrost od stanu jeleni Przyrost od stanu łań teoretyczny przyrost Stan jeleni (/100) 140 120 100 80 60 40 20 0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 57

25000 Sarna pozyskanie w RDLP 20000 15000 12868 12077 12503 15515 15801 16956 14282 14596 16974 20994 10000 5000 0 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 58

Dzik pozyskanie w RDLP 25000 20000 23345 20808 15000 15203 15952 14553 10000 7707 8141 10953 11004 11340 Dzik 5000 0 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 59

11016 10953 13335 11004 11340 14450 15203 16433 15952 16952 17468 14553 20405 23345 24340 20808 23458 30000 25000 20000 15000 Liczebność i pozyskanie dzików na terenie RDLP Wrocław w latach 2000-2010 Wiosenna liczebność populacji Pozyskanie w sezonie łowieckim Liniowy (Wiosenna liczebność populacji) Liniowy (Pozyskanie w sezonie łowieckim) 8461 7707 9862 8141 10000 5000 0 2000/2001 2001/2002 2002/2003 2003/2004 2004/2005 2005/2006 2006/2007 2007/2008 2008/2009 2009/2010 2010/2011 60

350 300 250 200 150 100 50 0 Bardo Śląskie 61 Bolesławiec Bystrzyca Kł. Chocianów Głogów Henryków Jawor Jugów Kamienna Góra Lądek Zdrój Legnica Lubin Lwówek Śląski Międzylesie Miękinia Milicz Oborniki Śl. Oleśnica Oława Pieńsk Przemków Ruszów Szklarska P. Śnieżka Świdnica Świeradów Świętoszów Plan Wyk. Plan i wykonanie odstrzału jelenia w sezonie 2009/2010 Wałbrzych Węgliniec Wołów Zdroje Złotoryja Żmigród

2500 2000 1500 1000 500 0 62 Bardo Śląskie Bolesławiec Bystrzyca Kł. Chocianów Głogów Henryków Jawor Jugów Kamienna Góra Lądek Zdrój Legnica Lubin Lwówek Śląski Międzylesie Miękinia Milicz Oborniki Śl. Oleśnica Oława Pieńsk Przemków Ruszów Szklarska P. Śnieżka Świdnica Świeradów Plan Wyk. Plan i wykonanie odstrzału sarny w sezonie 2009/2010 Świętoszów Wałbrzych Węgliniec Wołów Zdroje Złotoryja Żmigród

2500 2000 1500 1000 500 0 63 Bardo Śląskie Bolesławiec Bystrzyca Kł. Chocianów Głogów Henryków Jawor Jugów Kamienna Góra Lądek Zdrój Legnica Lubin Lwówek Śląski Międzylesie Miękinia Milicz Oborniki Śl. Oleśnica Oława Pieńsk Przemków Ruszów Szklarska P. Śnieżka Świdnica Świeradów Plan Wyk. Plan i wykonanie odstrzału dzika w sezonie 2009/2010 Świętoszów Wałbrzych Węgliniec Wołów Zdroje Złotoryja Żmigród

Trofea medalowe w sezonie 2009/2010 Jelenie byki: Sarny kozły: Daniel byk: Muflon tryk: 20 medali 3 srebrne i 17 brązowych 9 medali 6 srebrnych i 3 brązowe 1 medal złoty 3 medale srebrne Żmigród 7 medali ( 1 złoty + 3 srebrne + 3 brązowe) Jawor 5 medali ( 1 srebrny + 4 brązowe) 64

RDLP Wrocław informacje dotyczące gospodarki łowieckiej na terenie OHZ LP w sezonie 2009/2010 1. Pozyskana zwierzyna (w tonach): Jelenie - 51,3 t Daniele - 1,4 t Sarny - 20,2 t Muflon - 3,1 t Dzik - 67,3 t Razem - 143,3 t 2. Ilość polowań (myśliwych): 2824 myśliwych krajowych (ilość wydanych upoważnień ) 181 polowań dla 631 cudzoziemców, w tym: Zagraniczne biura polowań - 153/540 Polskie biura polowań 21/75 Akwizycja własna - 7/16 65

RDLP Wrocław informacje dotyczące gospodarki łowieckiej na terenie OHZ LP w sezonie 2009/2010 3. Na dzień 6 lipca 2010 terenie RDLP znajdowało sie: 10 OHZ LP w 12 nadleśnictwach w skład których wchodzi 14 obwodów łowieckich 1 OHZ Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu 1 obwód łowiecki 2 OHZ PZŁ ( 2x ZO we Wrocławiu ) 3 obwody łowieckie. RAZEM 14 OHZ na terenie 18 obwodów łowieckich. W sumie na terenie RDLP jest obwodów łowieckich 360, w tym 342 wydzierżawione, w tym 84 leśne. 4. Dopłaty bezpośrednie do gruntów użytkowanych na cele łowieckie wyniosły - 256 000 złotych. 66

Uwagi RDLP we Wrocławiu Szczególną uwagę i niepokój, budzi fakt, że pomimo zwiększania przez nadleśnictwa nakładów na ochronę lasu przed zwierzyną utrzymuje się wysoki poziom szkód w uprawach i młodnikach (wykresy w załączeniu). Jedną z głównych przyczyn takiej sytuacji jest utrzymywanie się na zbyt wysokim poziomie populacja jeleniowatych. 67

Uwagi RDLP we Wrocławiu W przypadku RDLP Wrocław stan inwentaryzacyjny jeleni na dzień 10 marca 2010 r. przekracza stan docelowy określony w wieloletnich łowieckich planach hodowlanych o 29% (W Nadleśnictwie Kamienna Góra o 29,6%) Według stanu na 10 marca 2009 r. stany docelowe przekroczone były o 36 %. Realizacja planów pozyskania jeleni doprowadziła do zmniejszenia jego liczebności. Należy w dalszym ciągu dążyć do zmniejszenia liczebności jeleni aby doprowadzić do zgodności ze stanem docelowym. 68

Uwagi RDLP we Wrocławiu Stan inwentaryzacyjny sarny na dzień 10 marca 2010r. jest niemal zgodny ze stanem określonym jako docelowy (W Nadleśnictwie Kamienna Góra o 13%). W stosunku do marca 2009r. stan sarny uległ zmniejszeniu. Przekraczał on wtedy stan docelowy o ponad 4 %. Dodatkowo należy zaznaczyć, że stany docelowe dla sarny określone zostały na podstawie minimalnych obowiązujących zagęszczeń na 100 ha powierzchni ogólnej obwodu łowieckiego. W naszych rejonach hodowlanych zagęszczenie to wynosi od 2,9 do 5,3 osobnika na 100ha powierzchni obwodu, w jednym tylko przypadku 6,4 szt./100ha. Aktualnie obowiązujące optymalne zagęszczenia sarny to 3 do 10 sztuk na 100 ha. 69

Zalecenia RDLP we Wrocławiu 1. Doprowadzić liczebność jeleni do stanu określonego w wieloletnich łowieckich planach hodowlanym jako stan docelowy, zachowując prawidłową strukturę płci i wieku populacji. 2. Rzetelnie przeprowadzać inwentaryzację sarny, gdyż jej stan wydaje się być niedoszacowany. Urealnienie stanów inwentaryzacyjnych sarny spowoduje konieczność zwiększenia jej odstrzału. 70

PROTOKÓŁ Z KONTROLI KOMPLEKSOWEJ 74

Protokół z kontroli kompleksowej: 2004 2008 Szkody od zwierzyny łownej. Podważono wiarygodność ustalenia zakresu szkód od zwierzyny zakresy szkód wykonane przez nadleśnictwo były zaniżane. Różnice występują przede wszystkim w ustalaniu procentowego zakresu uszkodzeń. Zwrócono uwagę na stosunkowo małą ilość szkód świeżych (z ostatnich 2 lat) w młodnikach i drzewostanach. Skuteczność zabezpieczenia upraw i młodników przed zwierzyną. Uznano skuteczność zabezpieczenia upraw i młodników za niewystarczającą. Wskaźnik skuteczności zastosowanej ochrony w uprawach i młodnikach, poddanych lustracji terenowej ustalono na 67,33%. 75

Zalecenia pokontrolne Na podstawie inwentaryzacji stanów zwierzyny wprowadzić odpowiednie zabezpieczenia przed szkodami od zwierzyny. Opracować dla nadleśnictwa kompleksowy program poprawy skuteczności ochrony upraw i młodników przed zwierzyną i przedłożyć je do zaopiniowania przez RDLP i ZOL do dnia 31.05. 2010 r. Osoba odpowiedzialna Nadleśniczy. 76

77 2010-05-31 PROGRAM OCHRONY UPRAW, MŁODNIKÓW I DRZEWOSTANÓW PRZED ZWIERZYNĄ

Sierpień, 2010 SZKODY POWODOWANE PRZEZ ZWIERZYNĘ 78

Szkody powodowane przez sarnę w uprawach w ha 41,51 176,09 269,11 do 20% 20-50% pow. 50% 79

Szkody powodowane przez sarnę w uprawach w ha 100,00 90,00 80,00 70,00 60,00 50,00 40,00 30,00 20,00 10,00 0,00 99,77 81,04 73,48 42,67 38,17 41,30 24,57 23,48 19,24 14,08 9,70 18,02 1,19 310 290 288 267 289 323 306 308 309 305 307 321 322 80

Szkody powodowane przez sarnę w uprawach w ha 80,00 do 20% 20-50% pow. 50% 70,00 60,00 50,00 40,00 30,00 20,00 10,00 0,00 310 290 288 267 289 323 306 308 309 305 307 321 322 81

Szkody powodowane przez sarnę w uprawach w ha 45,00 40,00 35,00 30,00 25,00 20,00 15,00 10,00 5,00 0,00 20-50% pow. 50% 310 290 288 267 289 323 306 308 309 305 307 321 322 82

Szkody powodowane przez sarnę w uprawach w ha 60,00 do 20% 20-50% pow. 50% 50,00 40,00 30,00 20,00 10,00 0,00 Sędzisław Marciszów Wieściszowice Czernów Szarocin Ogorzelec Klatka Jarkowice Borówno Czarny Bór Grzędy Dobromyśl Krzeszów Lubawka Podlesie Błażejów Chełmsko 83

Szkody powodowane przez sarnę w uprawach w ha 40,00 35,00 30,00 25,00 20,00 15,00 10,00 5,00 0,00 20-50% pow. 50% Sędzisław Marciszów Wieściszowice Czernów Szarocin Ogorzelec Klatka Jarkowice Borówno Czarny Bór Grzędy Dobromyśl Krzeszów Lubawka Podlesie Błażejów Chełmsko 84

Szkody powodowane przez jelenia w uprawach w ha 5,67 10,80 30,64 do 20% 20-50% pow. 50% 85

Szkody powodowane przez jelenia w uprawach w ha 40,00 35,00 35,75 30,00 25,00 20,00 15,00 10,00 5,00 0,00 6,20 3,26 1,70 0,20 310 290 288 267 289 323 306 308 309 305 307 321 322 86

Szkody powodowane przez jelenia w uprawach w ha 30,00 do 20% 20-50% pow. 50% 25,00 20,00 15,00 10,00 5,00 0,00 310 290 288 267 289 323 306 308 309 305 307 321 322 87

Szkody powodowane przez jelenia w uprawach w ha 35,00 33,83 30,00 25,00 20,00 15,00 10,00 5,00 0,00 Sędzisław Marciszów Wieściszowice Czernów Szarocin Ogorzelec Klatka Jarkowice Borówno Czarny Bór Grzędy Dobromyśl Krzeszów Lubawka Podlesie Błażejów Chełmsko 9,46 1,92 0,20 88 1,70

25 20 15 10 5 0 Szkody powodowane przez jelenia w uprawach w ha do 20% 20-50% pow. 50% Sędzisław Marciszów Wieściszowice Czernów Szarocin Ogorzelec Klatka Jarkowice Borówno Czarny Bór Grzędy Dobromyśl Krzeszów Lubawka Podlesie Błażejów Chełmsko 89

Szkody powodowane przez dzika w uprawach w ha 0,80 2,19 3,40 do 20% 20-50% pow. 50% 90

Szkody powodowane przez dzika w uprawach w ha 6,00 5,84 5,00 4,00 3,00 2,00 1,00 0,00 0,55 310 290 288 267 289 323 306 308 309 305 307 321 322 91

Szkody powodowane przez dzika w uprawach w ha do 20% 20-50% pow. 50% 4,00 3,50 3,00 2,50 2,00 1,50 1,00 0,50 0,00 310 290 288 267 289 323 306 308 309 305 307 321 322 92

Szkody powodowane przez dzika w uprawach w ha 6,00 5,00 4,00 3,00 2,00 1,00 0,00 93 5,84 Sędzisław Marciszów Wieściszowice Czernów Szarocin Ogorzelec Klatka Jarkowice Borówno Czarny Bór Grzędy Dobromyśl Krzeszów Lubawka Podlesie Błażejów Chełmsko 0,55

4,00 3,50 3,00 2,50 2,00 1,50 1,00 0,50 0,00 Szkody powodowane przez dzika w uprawach w ha do 20% 20-50% pow. 50% Sędzisław Marciszów Wieściszowice Czernów Szarocin Ogorzelec Klatka Jarkowice Borówno Czarny Bór Grzędy Dobromyśl Krzeszów Lubawka Podlesie Błażejów Chełmsko 94

Szkody powodowane przez jelenia w młodnikach w ha 9,73 95,61 111,03 do 20% 20-50% pow. 50% 95

Szkody powodowane przez jelenia w młodnikach w ha 60,00 50,00 50,05 40,00 30,00 20,00 10,00 0,00 10,80 1,35 16,40 8,89 17,75 39,04 2,90 31,25 11,67 3,99 22,28 310 290 288 289 323 306 308 309 305 307 321 322 96

Szkody powodowane przez jelenia w młodnikach w ha 45,00 40,00 35,00 30,00 25,00 20,00 15,00 10,00 5,00 0,00 do 20% 20-50% pow. 50% 310 290 288 289 323 306 308 309 305 307 321 322 97

Szkody powodowane przez jelenia w młodnikach w ha 50,00 45,00 40,00 35,00 30,00 25,00 20,00 15,00 10,00 5,00 0,00 do 20% 20-50% pow. 50% Sędzisław Marciszów Wieściszowice Czernów Szarocin Ogorzelec Klatka Jarkowice Borówno Czarny Bór Grzędy Dobromyśl Krzeszów Lubawka Podlesie Błażejów Chełmsko 98

Szkody powodowane przez jelenia w drzewostanach w ha 264,75 do 20% 20-50% pow. 50% 714,94 554,81 99

700 600 500 Szkody powodowane przez jelenia w drzewostanach w ha 310 290 288 289 323 306 308 309 305 307 321 20,15 72,08 110,07 21,22 163,39 154,05 26,16 120,77 28,84 166,30 626,45 322 25,02 400 300 200 100 0 100

Szkody powodowane przez jelenia w drzewostanach w ha 300 do 20% 20-50% pow. 50% 250 200 150 100 50 0 310 290 288 289 323 306 308 309 305 307 321 322 101

102 Sędzisław Marciszów Wieściszowice Czernów Szarocin Ogorzelec Klatka Jarkowice Borówno Czarny Bór Grzędy Dobromyśl Krzeszów Lubawka Podlesie 400 350 300 250 200 150 100 50 0 72,08 2,84 0,00 142,14 140,36 53,77 392,78 206,59 124,98 0,00 196,55 7,80 20,01 8,30 60,97 Szkody powodowane przez jelenia w drzewostanach w ha Błażejów Chełmsko 50,53 54,80

200 180 160 140 120 100 80 60 40 20 0 Szkody powodowane przez jelenia w drzewostanach w ha do 20% 20-50% pow. 50% Sędzisław Marciszów Wieściszowice Czernów Szarocin Ogorzelec Klatka Jarkowice Borówno Czarny Bór Grzędy Dobromyśl Krzeszów Lubawka Podlesie Błażejów Chełmsko 103

Geografia szkód powodowanych przez zwierzynę płową w ha (2284,69) WIEŚCISZOWICE 3 SĘDZISŁAW CZERNÓW 207 MARCISZÓW 10 83 212 SZAROCIN BORÓWNO OGORZELEC KRZESZÓW KLATKA 65 443 27 CZARNY BÓR LUBAWKA 40 279 274 26 GRZĘDY JARKOWICE Szkody w ha 3-40 41-83 84-135 136-279 280-443 69 PODLESIE BŁAŻEJÓW 135 68 CHEŁMSKO 241 101 DOBROMYŚL W N S E 104

Szkody powodowane przez zwierzynę płową w ha 3000 2500 2000 1500 1000 500 0 7,5 Szkody ha Dzierżawa ha % uszkodzeń 28,9 22,1 18,4 1,9 2,9 40 30 20 14,2 11,5 7,8 10 0-10 -20-30 -40-50 310 290 288 267 289 323 306 308 309 305 307 321 322 105

Szkody, stan zwierzyny płowej a nakłady na ochronę upraw 700 Szkody ha Płowa sztuk Średnia z 3 lat w tys.zł 130 150 600 500 400 300 200 100 0 42 61 25 26 11 3 11 310 40 63 26 1 28 64 45 45 45 11 13 200 181 60 77 52 17 100 302 281 127 85 33 53 177 105 103 157 21 238 100 50 0-50 -100 310 290 288 267 289 323 306 308 309 305 307 321 322 106

Szkody, stan zwierzyny płowej a nakłady na ochronę upraw 2500 niszczy 0,35 koszt 630 2000 1500 2 148 1000 500 750 473 0 Szkody ha Płowa sztuk Średnia z 3 lat w tys.zł 107

90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 Szkody powodowane przez zwierzynę płową w ha (06-2010) i nakłady na ochronę w tys. zł (średnia z 3 lat) do 20% 20-50% pow. 50% Koszty w tys.zł 66,7 53,7 47,9 59,4 38,8 41,9 46,6 33,8 28,5 30,4 24,0 28,0 35,8 43,3 31,7 15,9 14,2 108 90 70 50 30 10-10 -30-50 Sędzisław Marciszów Wieściszowice Czernów Szarocin Ogorzelec Klatka Jarkowice Borówno Czarny Bór Grzędy Dobromyśl Krzeszów Lubawka Podlesie Błażejów Chełmsko

100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 Szkody powodowane przez zwierzynę płową w ha a stan zwierzyny (06-2010) 109 310 200 do 20% 20-50% pow. 50% Płowa 181 100 302 281 177 157 238 290 289 306 308 309 305 307 321 322 350 300 250 200 150 100 50 0-50

DZIAŁANIA NADLEŚNICTWA 110

Zabezpieczanie upraw chemiczne smarowanie Nie zawsze przynosi spodziewane skutki, prawdopodobnie z uwagi na przyzwyczajenie zwierzyny do stosowanych środków, bądź też receptura stosowanych środków nie odpowiada założeniom patentowym. Zdarza się, że poprawnie wykonany zabieg smarowania nie przynosi spodziewanych rezultatów, a ponoszone są zbędne koszty. 111

Działania nadleśnictwa - zabezpieczanie chemiczne 1000 900 800 700 600 500 400 300 200 100 0 0,4 0,5 0,7 0,5 308,9 435,4 185,6 445 624 656 734 2006 2007 2008 2009 ha tys. zł tys.zł/ha 368,7 2,0 0,0-2,0-4,0-6,0-8,0-10,0 112

Zabezpieczanie upraw (młodników) grodzenia Do najbardziej skutecznych metod ochrony zarówno upraw jak i młodników zalicza się grodzenie upraw. Z uwagi jednak na znaczny koszt tego typu zabezpieczenia, stosowany on jest wyłącznie ą przy zakładaniu upraw cennych. Zgodzić się należy jednak z opinią, że grodzenie dużej powierzchni upraw leśnych spowoduje nawet przy osiągniętych optymalnych stanach zwierzyny, powstawanie szkód spowodowanych żerowaniem na powierzchniach innych (żeby nie powiedzieć zastępczych), które nie były chronione i na których poziom uszkodzeń będzie równie niebezpieczny dla ich rozwoju. 113

Działania nadleśnictwa wykonane grodzenia w latach 80000 70000 60000 50000 56 592 167,97 Długość w mb Powierzchnia w ha 220 170 120 40000 30000 20000 10000 0 114 23,99 25,34 22,94 12,29 14,3 0,3 14 309 14 040 18 006 7 505 10 385 220 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 70 20-30 -80

Działania nadleśnictwa grodzenie upraw koszty 350 300 250 200 150 100 50 0 2,0 2,0 1,6 1,3 200,7 223,7 207,6 122,3 158,84 76,02 109,86 103,85 2006 2007 2008 2009 hm tys.zł tys.zł/hm 2,5 2,0 1,5 1,0 0,5 0,0-0,5-1,0-1,5-2,0 115

Zabezpieczanie upraw palikowanie Palikowanie stosowanie głównie w ochronie przed zwierzyną sadzonek modrzewia. 116

Działania nadleśnictwa palikowanie koszty 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 5,9 5,4 3,9 2,7 50,0 9,6 25,8 28,2 32,1 7,2 8,5 5,9 2006 2007 2008 2009 ha tys.zł tys.zł/ha 7,0 6,0 5,0 4,0 3,0 2,0 1,0 0,0 117

REALIZACJA ZAŁOŻEŃ WŁPH NA LATA 2007-2017 118

WŁPH 2007 2017 podstawowe dane Numer Powierzchnia Powierzchnia % udział pow. Lp Koło Łowieckie obwodu obwodu (ha) leśna obwodu leśnej 1 2 3 4 5 6 1. Rogacz Kamienna góra 289 5 283 2 546 48,2 2. Knieja Wałbrzych 290 3 228 1 115 34,5 3. Leśnik Jarkowice 305 3 596 2 460 68,4 4. Przepiórka Kamienna Góra 306 3 156 1 046 33,1 5. Przepiórka Kamienna Góra 307 3 186 575 18,0 6. Odyniec Jelenia Góra 308 4 044 1 488 36,8 7. Szarak Kamienna Góra 309 5 251 1 348 25,7 8. Szarak Kamienna Góra 321 4 017 2 354 58,6 9. Knieja Lubawka 322 4 471 1 656 37,0 Razem 9 36 232 14 588 40,3 119

WŁPH 2007 2017 podstawowe dane Nr obwodu Liczba grodzonych upraw i młodników Pow. (ha) grodzonych upraw i młodników Długość grodzeń (km) Wydatki na ochronę lasu (tys. zł) (śr. z 3 ostatnich lat) 1 2 3 4 5 289 22 17,80 9,82 51,28 290 11 6,10 4,32 18,96 305 21 26,30 10,73 47,57 306 6 4,38 2,27 9,24 307 16 22,20 7,73 33,08 308 30 23,30 12,32 29,62 309 52 41,70 19,97 67,12 321 68 42,01 21,49 116,40 322 30 25,61 11,20 29,18 Razem 256 209,40 99,85 402,44 120

Realizacja założeń WŁPH jeleń 1000 900 800 700 600 500 400 300 200 100 0 byk łania Razem % 154,5 115,9 108,8 129,6 100,0 2007 2008 2009 2010 2017 210,0 160,0 110,0 60,0 10,0-40,0-90,0-140,0 121

Realizacja założeń WŁPH sarna 2000 1800 1600 1400 1200 1000 800 600 400 200 0 rogacz koza Razem % 115,2 113,0 100,0 80,8 58,3 2007 2008 2009 2010 2017 122 150,0 100,0 50,0 0,0-50,0-100,0

Realizacja założeń WŁPH dzik Dzik % 600 500 400 96,5 134,5 139,8 100,0 160,0 140,0 120,0 100,0 300 200 100 0 69,7 2007 2008 2009 2010 2017 80,0 60,0 40,0 20,0 0,0 123

ZAMIERZENIA METODY PODSTAWOWE 124

Zabezpieczanie upraw osłony indywidualne W warunkach Nadleśnictwa Kamienna Góra najlepsze wyniki zabezpieczania upraw przynosiło grodzenie siatką, ale również dobre wyniki uzyskano poprzez stosowanie osłon indywidualnych (osłonki tekpolowe) 125

Etapy działań - planowanie środki finansowe na ochronę lasu przed zwierzyną planować w leśnictwach z dużą presją zwierzyny płowej, zasadniczo w zakresie zabezpieczania upraw, rzeczowy i rodzajowy zakres zadań z zabezpieczania upraw (chemiczne bądź mechaniczne), ustalać indywidualnie dla leśnictw - uwzględniając charakterystykę terenu leśnego i graniczących obszarów oraz intensywność migracji zwierzyny, ogrodzenia obowiązkowo planować dla upraw jodłowych lub z udziałem jodły bądź z innymi cennymi gatunkami domieszkowymi, gatunki domieszkowe zabezpieczać stosując grodzenie niewielkich powierzchni (do 10 a) lub stosując zabezpieczenia indywidualne (osłonki, siatki, palikowanie), gatunki drzew szczególnie podatnych na zgryzanie wprowadzać wykorzystując istniejące naloty (Św, Brz itp.), lub inicjować naturalną osłonę poprzez sztuczne wprowadzanie Brz. 126

Etapy działań - wykonanie przy chemicznym zabezpieczaniu powierzchni uprawy smarować do 40% ilości docelowej pożądanego gatunku, przy mechanicznym zabezpieczaniu powierzchni w palikować do 25% ilości docelowej pożądanego gatunku, nie usuwać jesiennych wywrotów do końca I kwartału przyszłego roku, z przeznaczeniem do spałowania przez zwierzynę płową, wykładać drzewa do spałowania w pobliżu miejsc migracji jelenia w okresie jesień-zima, na powierzchniach zalesianych (w miarę możliwości), pozostawiać grupy biocenotyczne charakterystyczne dla odnawianego obszaru, przy zalesianiu gruntów porolnych zabezpieczać do 30% ilości sadzonek mających stanowić szkielet przyszłego drzewostanu, 127

Etapy działań - wspólne Ustalać wykonanie planu odstrzału zwierzyny płowej na maksymalnie dopuszczalnym poziomie w celu doprowadzenia do osiągnięcia celu wytyczonego WŁPH 2007 2017, ukierunkowania miejsc odstrzału zwierzyny płowej (w uzgodnieniu z miejscowym leśniczym) - na terenach dużej presji zwierzyny bądź jej dużych skupisk, Nie stosować ć podsypów w miejscach niewłaściwych ś dla prowadzonej gospodarki leśnej, przeciwdziałając w ten sposób wabieniu zwierzyny w pobliże upraw lub młodników i narażaniu ich na znaczne uszkodzenia, 128

Etapy działań - wspólne zwiększenia areału poletek zgryzowych w miejscach wprowadzania gatunków szczególnie narażonych na szkody od zwierzyny oraz zwiększonej penetracji przez zwierzynę płową, wysadzania materiału sadzeniowego na poletka zgryzowe np. wierzby paszowej i wdrożenia właściwych zasad gospodarowania na obszarach poletek w ramach częściowej partycypacji w kosztach zabezpieczania drzewostanów przed szkodami, zapewnić spokój zwierzynie przez wyłączenie stałych ostoi (w tym wyłączenie z zabiegów pielęgnacyjnych miejsc szczególnie preferowanych przez zwierzynę) oraz odpowiednie ukierunkowanie ruchu turystycznego. Nie planuje się na obecnym etapie zabezpieczania przed szkodami ze strony gryzoni (zając, królik) oraz dzików z uwagi na występowanie szkód na poziomie szkód nieistotnych. 129

Źródła Materiały RDLP we Wrocławiu Stanowisko ds. Łowiectwa Prof. Bobek Uniwersytet Przyrodniczy w Krakowie 130

Dziękuję za uwagę Nadleśnictwo Kamienna Góra ul. Bohaterów Getta nr 33 54-800 Kamienna Góra biuro.kamienna@wroclaw.lasy.gov.pl tel. +48 75 744 30 65, fax +48 75 744 27 53