RĄCZKA. kosić w terminie po , raz w roku. Każde koszenie musi być zawsze połączone z dokładnym zebraniem i

Fot. 72. Łąki zmiennowilgotne (kod 6410) z omanem wierzbolistnym Inula salicina, w kompleksie łąkowym Rączka (powierzchnia B); (fot. D. Strząska). Fot. 71. Łąki zmiennowilgotne (kod 6410) z bukwicą lekarską Betonica officinalis, w kompleksie łąkowym Rączka (powierzchnia B); (fot. D. Strząska). 6.14.7. Proponowany sposób ochrony Najpilniejszym zadaniem dla Łąk Szydłowa jest przywrócenie ich użytkowania na powierzchni nr 1, przy jednoczesnym takim zaplanowaniu terminów koszeń, aby można było ograniczyć ekspansję inwazyjnych gatunków roślin: tawuły kutnerowatej, nawłoci wąskolistej, trzcinnika piaskowego i trzciny pospolitej. W tym celu należy przywrócić do użytkowania podpowierzchnię B poprzez koszenie całości łąki przez pierwsze trzy lata w okresie 15.06-15.07 oraz 1.09-30.09. Po pierwszych trzech latach należy wykonywać jeden pokos w terminie 15.06-15.07 aż do ustąpienia nawłoci wąskolistnej. Po ustąpieniu nawłoci łąki kosić należy w terminie 15.07 30.08. Łąkę w zachodniej części powierzchni B, która obecnie jest użytkowana na której występują modraszki i derkacz należy kosić w terminie po 01.09., raz w roku. Każde koszenie musi być zawsze połączone z dokładnym zebraniem i usunięciem z powierzchni uzyskanej biomasy. W najbardziej na wschód wysuniętych łąkach powierzchni B dominuje tawuła kutnerowata. Najefektywniejszym sposobem pozbycia się tawuły kutnerowatej jest jej wyrywanie, suszenie oraz wywożenie poza teren kompleksu łąkowego, pilnując, aby przy okazji tych zabiegów nie przenieść jej do innego kompleksu torfowiskowego lub łąkowego. Koszenia wykonywać po wyrwaniu z powierzchni tawuły kutnerowatej. Z nieużytkowanej podpowierzchni A należy usunąć większość podrostów drzew i krzewów i zostawić jedynie pojedyncze w celu utworzenia mozaiki siedlisk dla ptaków. Takie same działania należy podjąć na zarośniętych przez podrosty drzew powierzchniach na południe od drogi asfaltowej (podpowierzchnia D). Po przywróceniu użytkowania na powierzchni A łąkę należy kosić w terminie 1.07.30.07. W przypadku podpowierzchni D (gdzie dominują inwazyjne gatunki nawłoci) przez pierwsze 3 lata koszenia należy wykonywać dwukrotnie, w okresie 15.06-15.07 oraz 1.09-30.09. Później należy wykonywać jeden pokos w terminie 15.06-15.07, aż do ustąpienia nawłoci. Po ustąpieniu nawłoci łąki należy kosić w terminie 15.07 30.08. Na całym kompleksie Łąk Szydłowa istnieje też realne niebezpieczeństwo zamieniania łąk na grunty orne. Z tego powodu warto przeprowadzić edukacje wśród miejscowych rolników. RĄCZKA 244 245

6.15. RĄCZKA Kompleks łąkowy ciągnący się wzdłuż Ścinawy Niemodlińskiej po obu stronach Korfantowa (na północ i na południowy-zachód od tej miejscowości). Łąki poprzecinane są powierzchniami pól, a na południowy-zachód od Korfantowa cześć łąk otoczona jest lasami grądowymi i łęgowymi. Większość łąk jest użytkowana kośnie. Oprócz Ścinawy Niemodlińskiej liczne są rowy melioracyjne. Wilgotność podłoża jest zróżnicowana, od miejsc zabagnionych, po zupełnie suche w ciągu całego roku. W kompleksie łąkowym dominują łąki świeże oraz łąki zmiennowilgotne. Ze względu na występowanie dużych powierzchni łąk zmiennowilgotnych jest to niezwykle cenny obszar pod katem botanicznym. Występują tu skrajnie rzadkie gatunki roślin w skali całej Opolszczyzny. Wartość obszaru podnoszą liczne populacje rzadkich gatunków motyli. 6.15.1. Zbiorowiska roślinne Powierzchnia nr 1 (po północnej stronie Korfantowa, wzdłuż Ścinawy Niemodlińskiej) Wzdłuż Ścinawy Niemodlińskiej rozciąga się kompleks łąk świeżych (kod 6510) poprzecinanych powierzchniami pól. Rzeka jest ujęta w głębokie, wyregulowane koryto. Podłoże jest świeże i wilgotne, bez zabagnień z wyjątkiem otoczenia niewielkiego, zarośniętego wierzbą stawu w północno-wschodnim rogu kompleksu. Roślinność jest typowa dla łąk świeżych Arrhenatheretum elatioris z rajgrasem wyniosłym Arrhenatherum elatius, kupkówką pospolitą Dactylis glomerata, wyczyńcem łąkowym Alopecurus pratensis, kłosówką wełnistą Holcus lanatus, mietlicą psią Agrostis canina, groszkiem żółtym Lathyrus pratensis, barszczem zwyczajnym Heracleum sphondylium czy bodziszkiem łąkowym Geranium pratense. Część łąk jest podsiewana, co zubaża ich skład gatunkowy. Powierzchnia nr 2 (łąki położone na południowy-zachód od Korfantowa, po obu stronach Ścinawy Niemodlińskiej) Nad Ścinawą Niemodlińską położone są niezwykle cenne łąki zmiennowilgotne (kod 6410). Należą one do najbogatszych florystycznie łąk w całych Borach Niemodlińskich. W północnej części powierzchni nr 2 (powierzchnia A) najwyższe warstwy runa łąki budują wysokie trawy, takie jak: kupkówka pospolita Dactylis glomerata, wyczyniec łąkowy Alopecurus pratensis, kłosówka wełnista Holcus lanatus oraz rajgras wyniosły Arrhenatherum elatius. W niższej warstwie znaczny udział mają: wiązówka błotna Filipendula ulmaria, kosaciec żółty Iris pseudacorus, ostrożeń błotny Cirsium palustre, bukwica lekarska Betonica officinalis, dzwonek rozpierzchły Campanula patula, żywokost lekarski Symphytum officinale, tojeść pospolita Lysimachia vulgaris, krwiściąg lekarski Sanguisorba officinalis, przetacznik długolistny Veronica longifolia oraz koniopłoch łąkowy Silaum silaus. Występuje tu kosaciec syberyjski Iris sibirica gatunek objęty ścisłą ochroną, który w Czerwonej Księdze Roślin Województwa Opolskiego został umieszczony w kategorii RE - wymarły w regionie. Łąki od dawna nie były użytkowane, wskutek czego postępuje na nich sukcesja. Kilkuletnie podrosty drzew, głównie brzozy, lipy, dębu rozmieszczone są na całej powierzchni. Łąkę przecina zarastający rów melioracyjny. Powierzchnia A została wytypowana do zabiegów czynnej ochrony w ramach projektu,,derkacz - pilotażowy program ochrony parasolowych gatunków ptaków i motyli na wilgotnych łąkach Borów Niemodlińskich. Jesienią 2014 roku przeprowadzono usuwanie podrostów drzew i krzewów, koszenie oraz zbieranie biomasy. Więcej informacji o czynnej ochronie łąk umieszczono w rozdziale 9. Łąki przylegające od południa do Ścinawy Niemodlińskiej (powierzchnia B) są najcenniejsze na całym inwentaryzowanym obszarze. Są to łąki zmiennowilgotne (kod 6410). Są w dobrym stanie zachowania, ale od kilku lat nie były koszone i zaczynają zarastać siewkami drzew. Cechuje je duże bogactwo gatunkowe. Występuje tu większość gatunków charakterystycznych łąk zmiennowilgotnych, w tym chronione oraz bardzo rzadkie, również w skali kraju. Licznie występuje bukwica lekarska Betonica officinalis, przetacznik długolistny Veronica longifolia, czarcikęs łąkowy Succisa pratensis, sierpik barwierski Serratula tinctoria, oman wierzbolistny Inula salicina, olszewnik kminkolistny Selinum carvifolia, koniopłoch łąkowy Silaum silaus, wiązówka błotna Filipendula almaria, przytulia północna Galium boreale oraz ostrożeń błotny Cirsium palustre. Obecna jest również trzęślica modra Molinia caerulea - gatunek charakterystyczny dla związku Molinion caeruleae. Na obrzeżach łąki występuje mieczyk dachówkowaty Gladiolus imbricatus, zaś na skraju lasu oraz w zarośniętym rowie melioracyjnym przecinającym łąkę goździk pyszny Dianthus superbus. Oba gatunki objęte są ścisłą ochroną. We wschodniej części łąki bardzo licznie występuje kosaciec syberyjski Iris sibirica. W Czerwonej Księdze Roślin Województwa Opolskiego rośliny te są umieszczone w następujących kategoriach: Iris sibirica RE wymarły w regionie, mieczyk dachówkowaty Gladiolus imbricatus gatunek krytycznie zagrożony wymarciem (kategoria zagrożenia CR), oraz goździk pyszny Dianthus superbus gatunek umieszczony w grupie gatunków wymierających (kategoria zagrożenia EN). Łąki te od południa graniczą z polami ornymi. Powierzchnia B została wytypowana do zabiegów czynnej ochrony w ramach projektu,,derkacz - pilotażowy program ochrony parasolowych gatunków ptaków i motyli na wilgotnych łąkach Borów Niemodlińskich. Jesienią 2014 roku przeprowadzono usuwanie podrostów drzew i krzewów, koszenie oraz zbieranie biomasy. Więcej informacji o czynnej ochronie łąk umieszczono w rozdziale 9. Poza tymi dwoma powierzchniami łąk zmiennowilgotnych (powierzchnia A i B) przy stawach, w pobliżu Korfantowa, również wykształciły się łąki zmiennowilgotne (kod 6410), użytkowane kośnie, z takimi gatunkami charakterystycznymi jak: krwiściąg lekarski Sanguisorba officinalis, olszewnik kminkolistny Selinum carvifolia czy sierpik barwierski Serratula tinctoria (powierzchnia J). Na południe od najcenniejszych łąk zmiennowilgotnych (powierzchnia A i B) teren jest dość zróżnicowany, porozcinany rowami, ciekami i zadrzewieniami, działki mają nieregularny kształt i występuje duże zróżnicowanie wilgotności podłoża, zależne od odległości od przepływających cieków. Łąki rozciągają się wzdłuż Ścinawy Niemodlińskiej, na której poziom wody może być regulowany dzięki dwóm zastawkom (przynajmniej jedna bliżej Rynarcic jest sprawna). Również użytkowanie działek jest bardzo zróżnicowane, od zupełnego zarzucenia gospodarki, po koszenie łąki dwa razy w roku. Widoczna jest także tendencja do przekształcania użytków zielonych w pola uprawne oraz stawy. Pomiędzy Rynarcicami i Drewnicą podłoże jest wilgotne lub podmokłe. Dużą część zajmują szuwary trzcinowe (powierzchnia C) tworzące szerokie pasy przy rzekach i rowach, a także zajmujące duże powierzchnie pomiędzy szuwarami trzcinowymi szuwary wielkoturzycowe z turzycą zaostrzoną Carex gracilis (powierzchnia D) oraz ziołorośla połąkowe z dominującą wiązówką błotną Fliipendula ulmaria (powierzchnia D1). W miejscach suchszych znajdują się niewielkie fragmenty łąk wilgotnych i zmiennowilgotnych, nieużytkowanych od przynajmniej kilku lat, ze śladami przeorania (powierzchnia E). Roślinność jest na nich dość zróżnicowana, z sitem skupionym Juncus conglomeratus, kupkówką pospolitą Dactylis glomerata, firletką poszarpaną Lychnis flos coculi, trzęślicą modrą Molinia caerulea, śmiałkiem darniowym Deschampsia caespitosa, koniopłochem łąkowym Silaum silaus i krwiściągiem lekarskim Sanguisorba officinalis. Gatunkami niepożądanymi, świadczącymi o złym stanie łąki są wrotycz pospolity Tanacetum vulgare, trzcinnik piaskowy Calamagrostis epigejos, ostrożeń polny Cirsium arvense, nawłoć późna Solidago gigantea i nawłoć kanadyjska Solidago canadensis. Po północnej stronie Ścinawy Niemodlińskiej, przy Rynarcicach (powierzchnia F) występują łąki świeże Arrhenatheretum elatioris, przy ciekach przechodzące w wilgotne, z bogatą roślinnością, częściowo koszone dwa razy w roku. Występują na nich m.in. rajgras wyniosły Arrhenatherus elatius, wyczyniec łąkowy Alopecurus pratensis, bodziszek łąkowy Geranium pratense, babka lancetowata Plantago lanceolata, śmiałek darniowy Deschapsia caespitosa, chaber łąkowy Centaurea jacea czy krwiściąg lekarski Sanguisorba officinalis. Podobne siedliska, rzadziej użytkowane, znajdują się pomiędzy Ścinawą Niemodlińską a Drewnicą (G). Regularnie użytkowane są natomiast te łąki, które pomimo systemu melioracyjnego zapobiegającemu zabagnieniom oraz dobrego dojazdu z Rączki nie zostały przekształcone w pola. Znajdują się one pomiędzy Rączką a Drewnicą po południowej stronie Ścinawy Niemodlińskiej (powierzchnia H), wzdłuż drogi prowadzącej do Rączki. Jest to mozaika łąk zmiennowilgotnych (kod 6410) i świeżych (kod 6510). Czasem trudno nakreślić granicę między nimi, ponieważ zmiana udziału gatunków charakterystycznych obu typów łąk następuje stopniowo. W miejscach bardziej wilgotnych (powierzchnia I) roślinność jest charakterystyczna dla łąk zmiennowilgotnych Molinion (kod 6410) z dużym udziałem krwiściągu lekarskiego Sanguisorba officinalis, bukwicy lekarskiej Betonica officinalis, przetacznika długolistnego Veronica longifolia, olszewnika kminkolistnego Selinum carvifolia. Z kolei w miejscach bardziej suchych, oddalonych od koryta rzeki, roślinność jest bogata, typowa dla żyznych łąk świeżych Arrhenatheretum elatioris z dominacją rajgrasu wyniosłego Arrhenatheretum elatius, kupkówki pospolitej Dactylis glomerata, wiechliny łąkowej Poa pratensis, z dużym udziałem rośliny kolorowo kwitnących, jak groszek żółty Lathyrus pratensis czy złocień właściwy Leucanthemum vulgare. 246 247

6.15.2. Siedliska z I załącznika Dyrektywy Siedliskowej W omawianym kompleksie występują zmiennowilgotne łąki trzęślicowe o kodzie 6410, zachowane w średnim i dobrym stanie oraz górskie i niżowe łąki świeże użytkowane ekstensywnie o kodzie 6510. Jest to obszar o największym skupisku łąk zmiennowilgotnych w całych Borach Niemodlińskich. Znajdujące się tu łąki zmiennowligotne mają ponadprzeciętną wartość przyrodniczą ze względu na dobry stan zachowania, duże powierzchnie oraz ze względu na rosnące na nich wyjątkowo rzadkie gatunki roślin. 6.15.3. Cenne gatunki roślin Gatunki objęte ścisłą ochroną: kosaciec syberyjski Iris sibirica, mieczyk dachówkowaty Gladiolus imbricatus gatunki umieszczone na Czerwonej liście roślin i grzybów Polski (2006) pośród gatunków narażonych na wyginięcie (kategoria zagrożenia V). W Czerwonej Księdze Roślin Województwa Opolskiego rośliny te są umieszczone natomiast w następujących kategoriach: kosaciec syberyjski Iris sibirica RE wymarły w regionie, mieczyk dachówkowaty Gladiolus imbricatus gatunek krytycznie zagrożony (kategoria zagrożenia CR) oraz goździk pyszny Dianthus superbus gatunek umieszczony na w grupie gatunków wymierających (kategoria zagrożenia EN). Inne cenne gatunki: przetacznik długolistny Veronica longifolia, bukwica lekarska Betonica officinalis, czarcikęs łąkowy Succisa pratensis, sierpik barwierski Serratula tinctoria, oman wierzbolistny Inula salicina, olszewnik kminkolistny Selinum carvifolia, koniopłoch łąkowy Silaum silaus. 6.15.4. Bezkręgowce 6.15.4.1. Rośliny żywicielskie Stwierdzono występowanie krwiściągu lekarskiego oraz wilgociolubnych gatunków szczawiów. Krwiściąg występował bardzo licznie na większości łąk obszaru. 6.15.4.2. Gatunki z II załącznika Dyrektywy Siedliskowej Modraszek nausitous - wykazany na wszystkich badanych powierzchniach. W miejscu występowania motyli warunki pod kątem ich wymagań siedliskowych były bardzo dobre lub dobre - obecny i bardzo liczny krwiściąg lekarski oraz gniazda mrówek. Obszary występowania motyli są nieznacznie izolowane od sąsiednich populacji. Zarastanie obszaru przez ekspansywne rośliny i siewki drzew jest ograniczone poprzez koszenie łąk. Gatunki inwazyjne praktycznie nie występują. Obszar jest bardzo wartościowy pod kątem występowania badanego gatunku. Jest to najbardziej wartościowy obszar ze względu na występowanie modraszka nausitousa w Borach Niemodlińskich. Modraszek telejus - wykazany na wszystkich badanych powierzchniach. W miejscu występowania motyli warunki pod kątem ich wymagań siedliskowych były bardzo dobre lub dobre - obecny i bardzo liczny krwiściąg lekarski oraz gniazda mrówek. Obszary występowania motyli są nieznacznie izolowane od sąsiednich populacji. Zarastanie obszaru przez ekspansywne rośliny i siewki drzew jest ograniczone poprzez koszenie łąk. Gatunki inwazyjne praktycznie nie występują. Obszar jest bardzo wartościowy pod kątem występowania badanego gatunku. Jest to najbardziej wartościowy obszar ze względu na występowanie modraszka telejusa w Borach Niemodlińskich. Tab.47. Wskaźniki stanu populacji dla modraszka telejusa w kompleksie łąkowym Rączka. Powierzchnia Wskaźnik Miara Opis Ocena 1 Liczba obserwowanych 2 (J) Liczba obserwowanych 2 (A+H+I+E+F) Liczba obserwowanych Liczba / Prowadzono transekt 300 metrów. Podczas najliczniejszej kontroli obserwowano 4 motyle. Izolacja km Odległość od najbliższego znanego stanowiska - 2,8 km. Liczba / Prowadzono transekt 300 metrów. Podczas najliczniejszej kontroli obserwowano 25 motyli. Izolacja km Odległość od najbliższego znanego stanowiska - 4,3 km. Liczba / Prowadzono transekt 500metrów. Podczas najliczniejszej kontroli obserwowano 45 motyli. Izolacja km Odległość od najbliższego znanego stanowiska - 5,5 km. Czerwończyk nieparek - wykazany na podpowierzchniach B i H. Stwierdzono bardzo liczne jaja na kępach szczawiu. Obserwowano także dorosłe osobniki podczas żerowania - 1 samicę i 3 samce. Dostępność roślin żywicielskich szczawiów, właściwa wilgotność łąk oraz liczne łąki kwietne - optymalne do żerowania dla dorosłych, powodują, że czerwończyk nieparek odnajduje tu doskonałe warunki do bytowania. U2 Tab.46. Wskaźniki stanu populacji dla modraszka nausitousa w kompleksie łąkowym Rączka. Powierzchnia Wskaźnik Miara Opis Ocena 1 Liczba obserwowanych Liczba / Prowadzono transekt 300 metrów. Podczas najliczniejszej kontroli obserwowano 6 motyli. Izolacja km Odległość od najbliższego znanego stanowiska - 2,8 km. 2 (J) Liczba obserwowanych Liczba / Prowadzono transekt 300 metrów. Podczas najliczniejszej kontroli obserwowano 14 motyli. Izolacja km Odległość od najbliższego znanego stanowiska - 4,3 km. 2 (A+H+I+E+F) Liczba obserwowanych Liczba / Prowadzono transekt 500 metrów. Podczas najliczniejszej kontroli obserwowano 28 motyli. Izolacja km Odległość od najbliższego znanego stanowiska - 5,5 km. U2 6.15.4.3. Inne cenne gatunki bezkręgowców siedlisk łąkowych Wykazano obecność ważki - trzepli zielonej Ophiogomphus cecilia (umieszczony w Załączniku II Dyrektywy Siedliskowej) oraz motyla - mieniaka stróżnika Apatura ilia (Czerwona Lista Zwierząt Ginących i Zagrożonych w Polsce, kategoria LC). 6.15.4.4. Zagrożenia dla motyli 248 249

Tab. 48. Ocena zagrożeń za pomocą wskaźników stanu siedliska dla modraszków z rodzaju Phengaris. Powierzchnia Wskaźnik Miara Opis Ocena 1 Powierzchnia 42 ha Obszar składa się z pól uprawnych, nieużytków oraz regularnie koszonych łąk. Dostępność roślin żywicielskich Dostępność mrówek gospodarzy Zarastanie ekspansywnymi bylinami Zarastanie przez drzewa/krzewy 5-20% Krwiściąg lekarski obecny tylko na terenach łąkowych. <20% Gniazda mrówek średnio liczne, obecne tylko na terenach łąkowych, ze względu na strukturę łąk ich obecność jest ograniczona (koszenia, osuszenie łąk). <25% Zarastanie ekspansywnymi roślinami ograniczone na większości terenu z powodu koszeń. <25% Zarastanie przez drzewa ograniczone w wyniku koszeń. Ocena ogólna stanu siedliska U2 2 (J) Powierzchnia 8,1 ha Cały obszar jest terenem łąkowym, regularnie koszonym. Dostępność roślin żywicielskich Dostępność mrówek gospodarzy Zarastanie ekspansywnymi bylinami Zarastanie przez drzewa/krzewy >20% Niemal cały teren z obecnym krwiściągiem lekarskim. >50% Bardzo liczne gniazda mrówek ulokowane w kępach śmiałka darniowego. <25% Zarastanie ograniczone przez koszenia. <25% Zarastanie ograniczone z powodu koszeń. Ocena ogólna stanu siedliska 2 (A+H+I+E+F) Powierzchnia 1,3 km 2 Cały obszar składa się z użytkowanych łąk oraz pól uprawnych. Dostępność roślin żywicielskich Dostępność mrówek gospodarzy Zarastanie ekspansywnymi bylinami Zarastanie przez drzewa/krzewy >20% Wysoki udział rośliny żywicielskiej w runi. >50% Na terenach łąkowych gniazda mrówek bardzo liczne. <25% Zarastanie ograniczone przez koszenia. <25% Zarastanie ograniczone przez koszenia. Ocena ogólna stanu siedliska Kompleks łąkowy jest bardzo wartościowy pod kątem występowania modraszków. Na podpowierzchniach 2 (J) i 2 (A+H+I+E+F) stan siedliska oceniono na właściwy (), tak samo jak stan zachowania populacji modraszków. Obszar jest bardzo dogodny dla motyli, liczba krwiściągu lekarskiego jest wysoka, w szczycie sezonu obserwowano tu największe zagęszczenie motyli spośród wszystkich kontrolowanych obszarów w Borach Niemodlińskich. Negatywnym zjawiskiem i największym zagrożeniem dla motyli są niewłaściwe pory koszeń (w okresie lipiec - sierpień), znacząco przyczyniają się do ograniczenia populacji motyli. Czerwończyk nieparek został wykazany na powierzchniach B i H. Populacja jest stabilna, wydaje się nie posiadać istotnych zagrożeń. Najbardziej niekorzystna sytuacja dotyczy powierzchni nr 1, gdzie większość obszaru zajmują albo intensywnie użytkowane łąki albo pola uprawne. Dlatego też stan siedliska na tej powierzchni oceniono jako zły (U2). Fragmenty na których stwierdzono obecność motyli były zbyt często koszone, co znacznie ograniczało możliwości rozwoju modraszków, dlatego też stan zachowania populacje oceniono jako zły (U2). U2 Dla motyli w kompleksie łąkowym Rączka największym niebezpieczeństwem jest zamiana użytków zielonych na grunty orne. 6.15.4.5. Ogólna ocena obszaru pod kątem motyli Kompleks łąkowy Rączka jest bardzo cenny pod kątem występowania chronionych gatunków motyli. Jest to najlepiej oceniony obszar ze wszystkich badanych w Borach Niemodlińskich, dlatego bardzo ważne jest zachowanie jego wartości poprzez właściwe użytkowanie łąk. Szczególnie niebezpieczna jest zamiana użytków zielonych na grunty orne. Ważne jest również, by terminy koszenia były dopasowane do cyklu życiowego występujących na łąkach motyli, w celu ograniczenia ich śmiertelności. 6.15.5. Ptaki 6.15.5.1. Występowanie waloryzujących gatunków ptaków Większość stwierdzonych gatunków waloryzujących to ptaki nieliczne w skali kraju lub regionu. Występuje wyraźna dysproporcja pomiędzy liczebnościami większości gatunków powszechnych a nielicznych. Ogólny, średni wskaźnik zagęszczenia par lęgowych: 9,5 par/10 ha (średnia arytmetyczna z zagęszczeń na trzech poszczególnych częściach kompleksu; zakres: 7,3-13,3 par/10 ha). Tab. 49. Występowanie waloryzujących gatunków ptaków w kompleksie łąkowym Rączka. Gatunek Błotniak stawowy Circus aeruginosus Jarzębatka Sylvia nisoria Gąsiorek Lanius collurio Przepiórka Coturnix coturnix Pokląskwa Saxicola rubetra Kląskawka Saxicola rubicola Świerszczak Locustella naevia Strumieniówka Locustella fluviatilis Łozówka Acrocephalus palustris Trzcinniczek Acrocephalus scirpaceus Trzciniak Acrocephalus arundinaceus Cierniówka Sylvia communis Liczba par lęgowych 1(ż) Gatunki z I załącznika Dyrektywy Ptasiej 3-20 3-9 3-9 - 7 23-6 - 8-24 - Komentarz Obszar stanowi ważne żerowisko pary lęgowej i jest częścią areału lęgowego; obserwacje wskazują na prawdopodobną obecność gniazda w niewielkim oddaleniu od przedmiotowej powierzchni być może przy stawach leżących po południowo-zachodniej stronie Korfantowa. Wewnątrzbiotopowe zagęszczenie gąsiorka na dwóch największych częściach kompleksu badawczego było identyczne i wynosiło prawdopodobnie 1,3 pary/10 ha; w odniesieniu do dostępnych danych porównawczych (z Polski i innych krajów europejskich) wartość tę należy uznać za dość wysoką (Goławski 2006; Sikora i in. 2007). Świadczy to o dobrej jakości siedlisk lęgowych głównie o ich dużej zasobności pokarmowej. Pozostałe gatunki chronione Pokląskwa była obecna jedynie na największym fragmencie kompleksu (południowo-zachodnim), gdzie osiągała wskaźnik zagęszczenia wynoszący 0,8 par/10 ha; jest to wartość przeciętna wśród zagęszczeń stwierdzanych na Śląsku i w Wielkopolsce (Tomiałojć i Stawarczyk 2003). Liczebność tego gatunku dość dobrze odzwierciedla duży udział w obszarze wilgotnych siedlisk ekotonowych. 250 251.

Srokosz Lanius excubitor Potrzos Emberiza schoeniclus 1 5 - RAZEM 122 - Jest to jedna z siedmiu par lęgowych srokosza stwierdzonych na łąkowych powierzchniach badawczych w obrębie Borów Niemodlińskich. (ż) oznacza część areału lęgowego stanowiącą istotne żerowisko pary lęgowej 6.15.5.2. Wartość ornitologiczna obszaru W ogólnej ocenie, biorąc pod uwagę wartości ornitologiczne wszystkich części kompleksu łąkowego, jego rangę ornitologiczną należy określić jedynie jako ponadprzeciętną. Stwierdzono co prawda występowanie aż czternastu gatunków kwalifikujących oraz dość wysoki, ogólny wskaźnik zagęszczenia par lęgowych (9,5 par/10 ha), ale nie wystarcza to do zaliczenia obszaru do grupy kompleksów o wysokich wartościach dla ptaków. Zagęszczenia poszczególnych gatunków są bowiem przeważnie niskie. Jedynie gąsiorek na wszystkich częściach kompleksu osiąga dość wysokie zagęszczenia. Na ocenę wpływa też brak rzadszych, wskaźnikowych gatunków parasolowych, takich jak derkacz i kszyk. Największą zaletą stwierdzonego zespołu awifauny jest jego duża różnorodność gatunkowa. Uwarunkowane jest to dużą rozmaitością i bogactwem siedlisk obszaru. Obecność i dostępność wielu z nich jest z kolei związane z położeniem kompleksu łąk w dolinie Ścinawy Niemodlińskiej. Występują gatunki ptaków preferujące wiele rodzajów i wariantów siedlisk: tereny typowo łąkowe (pokląskwa i przepiórka), łąki z udziałem zadrzewień i pojedynczych krzewów (jarzębatka, gąsiorek), nieużytkowane wilgotne łąki i turzycowiska z płatami szuwaru (potrzos, świerszczak), zaroślowe siedliska marginalne (łozówka), wilgotne środowiska ekotonowe (strumieniówka), szuwary trzcinowe (trzciniak i trzcinniczek) oraz siedliska przejściowe z udziałem roślinności sukcesyjnej (cierniówka). Należy także zwrócić uwagę na obecność lęgowej pary srokoszy po wschodniej stronie Rynarcic. Gatunek ten, z uwagi na posiadanie dużych terytoriów lęgowych, jest dobrym wskaźnikiem jakości środowiska w makroskali. Występuje on najchętniej w cennym przyrodniczo, ekstensywnym krajobrazie rolniczym dolin rzecznych z udziałem większych zadrzewień, użytkowanych łąk i z przewagą zbóż jarych w uprawach. Obszar położony po wschodniej i częściowo północno-wschodniej stronie Rynarcic jest wręcz podręcznikowym przykładem optymalnego siedliska gatunku. W obrębie kompleksu odnotowano trzy gatunki z I załącznika Dyrektywy Ptasiej. W obrazie rozmieszczenia stanowisk lęgowych ptaków zwraca uwagę spora nierównomierność ich rozmieszczenia. Występują też dwa wyraźne skupiska stanowisk większe przy południowo-zachodnim końcu kompleksu i mniejsze przy końcu północno-wschodnim. Pierwsze z nich wyróżnia się bardzo wysokim wskaźnikiem zagęszczenia par lęgowych (20,8 par/10 ha). W rejonie tym występuje aż dwanaście ze wszystkich czternastu stwierdzonych gatunków kwalifikujących. Uwagę zwraca obecność siedmiu par gąsiorka (35% stwierdzonych par lęgowych), trzech par pokląskwy i świerszczaka (po jednej trzeciej populacji obszaru), czy też dziewięciu par łozówki (40% stwierdzonych par). To bogactwo awifauny spowodowane jest dużym zróżnicowaniem środowiskowym terenu obecne są łąki świeże (warianty wilgotne), łąki wilgotne, szuwar trzcinowy, szuwar turzycowy i mannowy, niewielkie fragmenty pól uprawnych, zarośla nadrzeczne, oczko wodne oraz licznie występujące, zróżnicowane wiekowo i przestrzennie zadrzewienia (drzewa i krzewy). Pod względem ornitologicznym jest to najcenniejszy fragment całego kompleksu Rączka. Drugie, znacznie mniejsze skupisko stanowisk związane jest z nieużytkowanym fragmentem terenu oraz z sąsiadującym z nim niewielkim oczkiem wodnym i płatem szuwaru trzcinowego. Stwierdzono tam dziewięć gatunków kwalifikujących. Były to pojedyncze pary gąsiorka, przepiórki, kląskawki, świerszczaka, łozówki, trzcinniczka, trzciniaka, cierniówki i potrzosa. Jest to najcenniejszy pod względem awifaunistycznym fragment północno-wschodniej części całego kompleksu łąkowego. Południowo-zachodnia, większa część kompleksu oferuje ptakom łąkowym proporcjonalnie znacznie większą powierzchnię odpowiednich siedlisk niż reszta obszaru. Z racji wielkości tego terenu, znacznie większe jest także zróżnicowanie łąk. Znajduje to odzwierciedlenie w pewnych różnicach pomiędzy składami gatunkowymi zespołów ptaków. Na powierzchni północno-wschodniej nie stwierdzono żadnych par lęgowych pokląskwy i jarzębatki gatunków wskaźnikowych dla cennych środowisk łąkowych i łąkowo-krzewiastych. Zdecydowanie mniej liczne od oczekiwanego było występowanie świerszczaka na mniejszej powierzchni odnotowano tylko jedną parę tego gatunku. Niemal wszystkie stanowiska wymienionych gatunków (poza jedną parą świerszczaka) znajdowały się w większej, południowo-zachodniej części kompleksu. Pomimo zintensyfikowanych kontroli, na kompleksie łąk koło Korfantowa i w jego pobliżu nie stwierdzono ani jednego samca derkacza. Brak tego gatunku jest zupełnie niezrozumiały, ponieważ obszar ten obfituje w dogodne dla niego siedliska. Dostępne są łąki o odpowiedniej strukturze runi (gęsta, zwarta roślinność), w tym fragmenty koszone późno lub od lat nieużytkowane. Jest to tym bardziej zastanawiające, że na innych kompleksach Borów Niemodlińskich derkacze zasiedlają czasem zdecydowanie mniej dogodne siedliska. Ponadto w odległości zaledwie około 3,5 km na północ od łąk przy Korfantowie stwierdzono stanowiska dwóch samców zlokalizowane w agrocenozach. Na nieobecność derkacza na obszarze badań mają najwyraźniej wpływ inne, ukryte czynniki. W latach 1978-1988 na polach koło południowej części obszaru rokrocznie stwierdzano kilka aktywnych głosowo samców derkacza (Kopij 1989). Ogromną zaletą całego obszaru łąk koło Korfantowa jest bardzo nieliczne występowanie obcych, inwazyjnych gatunków flory. Obecne są tylko nawłocie nawłoć kanadyjska i późna. Rosną one w dużym rozproszeniu we wszystkich częściach obszaru, nigdzie nie doprowadzając do zniekształcania siedlisk otwartych. Jednak gatunki te na skutek zachodzących już teraz negatywnych zmian w siedliskach (zarzucanie użytkowania łąk oraz ich przeorywanie bez dalszego użytkowania) mogą w niedalekiej przyszłości zwiększyć swą liczebność i zasięg. Stan ich populacji wymaga zatem regularnego monitoringu. Potencjalna wartość ornitologiczna obszaru jest trudna do dokładniejszego określenia z powodu jego rozległości i zróżnicowania biocenotycznego. Z pewnością jednak podjęcie niektórych działań ochronnych wzbogaciłoby teren badań o kilka-kilkanaście par lęgowych gatunków kwalifikujących. Najlepsze efekty przyniosłoby odtworzenie powierzchni dawnych łąk zamienionych w niedalekiej przeszłości w pola orne. Dotyczy to północno-wschodniej części kompleksu i jej przyległości, terenu pomiędzy Drewnicą a Rączką i Korfantowem oraz najcenniejszego dla ptaków obszaru między Drewnicą a Rynarcicami. Niektóre z zaoranych łąk są łatwe do odtworzenia, ponieważ uległy przekształceniu niedawno (rok-dwa lata temu) lub po wykonaniu orki nie pojawiły się na nich żadne uprawy. Sytuacja taka dotyczy głównie fragmentów między Drewnicą a Rynarcicami oraz świeżo założonych, niewielkich pól po północnej i północno-zachodniej stronie Drewnicy. Zdecydowaną poprawę sytuacji awifauny w północno-wschodniej części kompleksu przyniosłoby opóźnienie terminu koszenia tamtejszych łąk (obecnie koszone są już w czerwcu) oraz znaczne ograniczenie ich podsiewania pastewnymi gatunkami traw. Najprawdopodobniej to właśnie z powodu tych negatywnych czynników łąki tego rejonu nie stanowią odpowiedniego siedliska dla pokląskwy. W południowo-zachodniej części kompleksu na obszarze po północnej stronie Ścinawy Niemodlińskiej, ptaki uzyskałyby większą dostępność do siedlisk po usunięciu odpowiedniej powierzchni zarastających je gęsto drzew i krzewów. 252 253

Mapa nr 30. Rozmieszczenie siedlisk przyrodniczych, chronionych gatunków roślin, ptaków i motyli w kompleksie łąkowym Rączka. A 254 255

B 256 257

6.15.6. Zagrożenia Największym zagrożeniem dla łąk kompleksu Raczka jest postępujący proces przekształcania łąk w pola orne. W przypadku założenia uprawy, prowadzi to do trwałego zniszczenia zbiorowiska łąkowego oraz siedliska lęgowego ptaków i motyli. Czynne odtwarzanie siedliska jest zaś procesem długotrwałym. Problem zaorywania łąk dotyczy prawie całego kompleksu. Jeszcze niedawno cały obszar pomiędzy Rynarcicami a Rączką był pokryty przez łąki. Obecnie liczne powierzchnie są tam zajęte pod uprawy, między innymi kukurydzy. W roku 2014 w kilku miejscach na polach koło Drewnicy pomiędzy roślinami uprawnymi stwierdzono cenne rośliny łąkowe (np. krwiściąg lekarski), co świadczy o tym, że powierzchnie te zostały zaorane zupełnie niedawno rok lub dwa lata temu. Z kolei pomiędzy Drewnicą a Rynarcicami obok czynnych upraw znajdują się też fragmenty łąk zaoranych i pozostawionych bez dalszej ingerencji. Na obszarze nad Ścinawą Niemodlińską po północnej i północno-wschodniej stronie Korfantowa, wcześniej całkowicie łąkowym, łąki zachowały się na większej, ciągłej powierzchni po południowej stronie rzeki. Po północnej stronie rzeki pozostał jeden większy fragment siedliska. W tej części kompleksu łąki zostały zamienione głównie w pola kukurydzy. W niektórych rejonach obszaru zagrożeniem dla łąk i ptaków łąkowych jest naturalna sukcesja roślinności drzewiastej. W zależności od długości okresu nieużytkowania łąk, proces ten osiąga różne stadia zaawansowania. W południowo-zachodniej części kompleksu na łąkach zmiennowilgotnych - po północnej stronie Ścinawy Niemodlińskiej, występują zarówno skupiska starszych drzew i krzewów gęsto pokrywające większe płaty siedliska (zwłaszcza na wąskich fragmentach łąki otoczonej lasem), jak i porastające łąkę młode drzewa, jeszcze na tyle małe, że nie zmieniają charakteru siedliska oraz jego dostępności dla ptaków. Pomiędzy Rynarcicami a Drewnicą przeważają zadrzewienia rozproszone mają zatem głównie znaczenie siedliskotwórcze. Ich skupiska ulegają jednak stopniowemu zagęszczaniu, pokrywając coraz ściślej płaty łąk. Na porzuconych, nieużytkowanych łąkach zaczynają pojawiać się dopiero młode drzewa. W celu przeciwdziałania negatywnym skutkom sukcesji, oba wspomniane rejony kompleksu wymagają zatem zarówno przywrócenia użytkowania łąk, jak selektywnego usuwania starszych egzemplarzy drzew i krzewów (hamowania ich przegęszczenia). Dla modraszków, tak samo jak i dla łąk zmiennowilgotnych, zagrożeniem jest nieodpowiedni termin koszenia łąk. Koszenie łąk w lipcu i sierpniu powoduje ustępowanie motyli z powierzchni łąkowych. Należy także zaznaczyć, że istnieje poważne ryzyko przeprowadzenia tzw. prac utrzymaniowych w obrębie koryta i brzegów Ścinawy Niemodlińskiej w północno-wschodniej części obszaru (pogłębiania, hakowania i odmulania). Rzeka na tym odcinku płynie bowiem w głębokim, uregulowanym korycie, co może być pretekstem do wykonania takich prac. Doprowadziłoby to do zniszczenia siedlisk co najmniej dwunastu par lęgowych ptaków waloryzujących (w tym gąsiorka i strumieniówki). Doszłoby także do pogorszenia stosunków wodnych w obrębie siedlisk łąkowych przylegających do rzeki. Mapa znajduje się na stronie następnej 258 259

Mapa nr 31. Zagrożenia występujące w kompleksie łąkowym Rączka. A 260 261

B 262 263

264 Fot. 73. Łąki zmiennowilgotne (kod 6410) z przetacznikiem długolistnym Veronica longifolia, w kompleksie łąkowym Rączka (powierzchnia B); (fot. D. Strząska). 6.15.7. Proponowany sposób ochrony Łąki zmiennowilgotne są jednym z najbogatszych florystycznie zbiorowisk roślinnych. Wymagają umiarkowanej działalności gospodarczej człowieka. Łąki zmiennowilgotne, a także łąki ze stwierdzonym występowaniem modraszków, należy najlepiej wykaszać jesienią, po przekwitnięciu większości roślin, w terminie od 15.09 do 30.10, a wysokość koszenia nie powinna być mniejsza niż 10 cm od powierzchni gruntu ze względu na obecność w runi gatunków wrażliwych na niskie koszenie. Nie wskazane jest zbyt częste koszenie, np. coroczne. Najlepiej łąki wykaszać na połowie areału co roku lub na całej powierzchni co dwa lata. Łąki świeże i wilgotne należy kosić maksymalnie dwa razy w roku w terminie od 1.07. do 15.09, chyba że występują na nich modraszki, wtedy koszenie należy wykonać do 30.06 lub po 1.09. Po wykonaniu koszeń z powierzchni łąk należy usunąć biomasę. Nie należy odwadniać terenu. Istnieje zagrożenie przekształcania łąk na grunty orne. Wskazane jest przywrócenie użytków zielonych w obrębie zaoranych w ostatnim czasie powierzchni łąk. Niszczenie siedlisk przyrodnich i miejsc lęgów ptaków jest niezgodne z prawem. Zalecane jest przeprowadzenie edukacji wśród miejscowych rolników, by nie dochodziło do przekształcania łąk na grunty orne. W 2014 roku na łąkach (powierzchnia A i B) prowadzone były zabiegi czynnej ochrony łąk (więcej w rozdziale 9). 265 Fot. 75 i fot. 76. Rzadkie i charakterystyczne gatunki łąk zmiennowilgotnych koło Korfantowa. Z lewej mieczyk dachówkowaty Gladiolus imbricatus (fot. D. Strząska), z prawej goździk pyszny Dianthus superbus (fot. D. Strząska). Fot. 74. Łąki zmiennowilgotne (kod 6410) z kosaćcem syberyjskim Iris sibirica, w kompleksie łąkowym Rączka (powierzchnia A); (fot. M. Rudy).