ZAWARTOŚĆ METALI (Pb, Cd, Cu, Zn) W TKANKACH SAREN Z REGIONU ZGORZELECKO-BOGATYŃSKIEGO 1

Acta Sci. Pol., Medicina Veterinaria 5(2) 2006, 27-38 ZAWARTOŚĆ METALI (Pb, Cd, Cu, Zn) W TKANKACH SAREN Z REGIONU ZGORZELECKO-BOGATYŃSKIEGO 1 Ewa Kucharczak 1, Andrzej Moryl 1, Kazimierz Szyposzyński 2 1 Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu 2 Powiatowy Inspektorat Weterynarii w Zgorzelcu Streszczenie. Celem pracy było określenie wpływu środowiska na zawartość metali: ołowiu, kadmu, miedzi i cynku w tkankach saren pochodzących z rejonu zgorzelecko- -bogatyńskiego. Badania przeprowadzono w latach 2003-2004. Pobierano próbki wątroby, nerek, mięśni, płuc oraz sierści, które mineralizowano na sucho w piecu muflowym w temperaturze 450 0 C. Metale oznaczano bezpośrednio w mineralizacie metodą ICP-AES na spektrofotometrze firmy Varian. Uzyskane wyniki wskazują przede wszystkim na znaczne zanieczyszczenie okolic Bogatyni związkami ołowiu. Potwierdzeniem są wyŝsze poziomy analizowanego metalu w tkankach saren pochodzących z tego rejonu. WyŜsze poziomy miedzi w tkance mięśniowej oraz cynku w nerkach i płucach zwierząt pochodzących z okolic Piaseczna wskazują na istnienie lokalnych, niekontrolowanych źródeł emisji tych metali. Z tego względu konieczna jest kontrola zawartości metali w tkankach zwierząt łownych nie tylko w rejonach przemysłowych, ale równieŝ uwaŝanych za ekologicznie bezpieczne. Słowa kluczowe: zwierzęta łowne, tkanki, metale, region zgorzelecko-bogatyński WSTĘP Region zgorzelecko-bogatyński, zwany równieŝ Workiem Turoszowskim, a wspólnie z terenami północno-zachodnich Czech i niemiecką częścią Dolnej Saksonii stanowiący obszar Czarnego Trójkąta, jeszcze do niedawna zaliczany był do najbardziej zdegradowanych ekologicznie obszarów w Europie. Niewątpliwie przyczynił się do tego wysoki poziom zurbanizowania i uprzemysłowienia, uwidoczniony obecnością wielu inwestycji energetycznych zlokalizowanych nie tylko po stronie polskiej (Elektrownia Turów i Kopalnia Węgla Brunatnego), ale równieŝ niemieckiej i czeskiej [Kulaszka i in. 2005]. Adres do korespondencji Corresponding author: Ewa Kucharczak, Katedra Biochemii, Farmakologii i Toksykologii, Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu, ul. C.K. Norwida 31, 50-375 Wrocław

28 E. Kucharczak i in. ZłoŜona topografia obszaru Czarnego Trójkąta, w powiązaniu ze specyficznymi warunkami meteorologicznymi, spowodowała w efekcie lokalne koncentrowanie się zanieczyszczeń z bardzo małym prawdopodobieństwem ich rozprzestrzeniania. Z drugiej strony, ukształtowanie terenu, jak równieŝ róŝnorodność form krajobrazowych sprawia, iŝ tereny te zaliczane są do bardzo cennych przyrodniczo i atrakcyjnych turystycznie. Znajduje się tutaj wiele obszarów chronionego krajobrazu oraz rezerwatów przyrody. Zapoczątkowana na początku lat 90. proekologiczna modernizacja w zakładach zlokalizowanych po stronie czeskiej Czarnego Trójkąta zamknięcie oraz powaŝne ograniczenie działalności produkcyjnej niektórych obiektów po stronie niemieckiej, a przede wszystkim modernizacja Elektrowni Turów spowodowała widoczny spadek emisji SO 2, NO 2 oraz pyłów do atmosfery. Szczególnie miało to miejsce na przełomie lat 1995-1996 i do tej pory utrzymuje się tendencja spadkowa wymienionych emisji. Próbą oceny niekorzystnego oddziaływania na środowisko naturalne Kopalni Węgla Brunatnego i Elektrowni Turów były prace badawcze prowadzone w latach 80. i na początku lat 90. ubiegłego stulecia na terenie regionu zgorzelecko-bogatyńskiego [śmudzki i in. 1992, śmudzki i in. 1993]. Wskazywano w nich na znaczne skaŝenie powietrza, gleby, wody i roślinności. Prace na zwierzętach prowadzone 15 lat temu opierały się na badaniach zawartości metali w tkankach i narządach oraz ocenie parametrów weterynaryjno-zootechnicznych, dotyczących zdrowotności i zachorowalności. Związane to było z emisją w omawianym rejonie przede wszystkim niebezpiecznych metali: ołowiu, kadmu, rtęci i arsenu, których działanie moŝe być w pewnym stopniu modyfikowane przez miedź czy cynk. Wpływ takiego środowiska, na skutek synergistycznego lub antagonistycznego działania subtoksycznych dawek znajdujących się w nim metali, doprowadzić moŝe do nieodwracalnych zmian w organizmie, które ujawniają się nawet po kilku latach. Dlatego teŝ, tego typu badania na pewno mogą mieć duŝe znaczenie poznawcze, równieŝ w procesach ochrony zdrowia ludzi zamieszkujących badany teren. Dobrym wykładnikiem stopnia skaŝenia środowiska mogą być zwierzęta łowne. Powiązanie tego gatunku zwierząt z określonym rejonem pozwala ocenić przede wszystkim skalę zanieczyszczeń lokalnych. MoŜliwość migracji substancji toksycznych, m.in. pestycydów, tlenków azotu, dwutlenku siarki, węglowodorów aromatycznych, potwierdza natomiast bioindykacyjną przydatność badań do oceny stopnia zanieczyszczenia środowiska naturalnego w szerszym zakresie [Michalska i in. 1992, Szkoda i in. 2001, Szymczyk i in. 2001, Pokorny 2000, śarski i in. 1994]. Bardzo waŝnym powodem badania zawartości metali w tkance mięśniowej, wątrobie i nerkach zwierząt łownych jest fakt, Ŝe stanowią one surowiec do produkcji przetworów z dziczyzny [Pełczyńska 1995]. Mimo ich znacznego udziału w globalnej produkcji Ŝywności w Polsce badania tego typu prowadzone są w duŝo mniejszym zakresie niŝ u zwierząt hodowlanych. Celem badań było określenie, jaki wpływ ma środowisko na zawartość metali w tkankach saren z okręgu turoszowskiego i na tej podstawie uzyskanie odpowiedzi, czy mogą być one dobrymi wskaźnikami stopnia jego skaŝenia. Przeprowadzone badania miały równieŝ na celu porównanie uzyskanych wyników z obowiązującymi normami regulującymi dopuszczalny poziom metali w środkach spoŝywczych. Acta Sci. Pol.

Zawartość metali (Pb, Cd, Cu, Zn) 29 MATERIAŁ I METODY Badania zawartości metali: ołowiu, kadmu, miedzi i cynku przeprowadzono w latach 2004-2005. Materiał badawczy stanowiły próbki wątroby, nerek, mięśni, płuc i sierści saren pobrane przez Inspekcję Weterynaryjną bezpośrednio w punktach skupu dziczyzny. Obejmowały one obwody łowieckie zlokalizowane w powiecie zgorzeleckim na terenie gminy Bogatynia, w pobliŝu Elektrowni i Kopalni Turów (Bogatynia) i gminy połoŝonej w północnej części powiatu, poza zasięgiem ww. emiterów (Piaseczno). Łącznie badaniom na zawartość metali poddano materiał pobrany od 64 saren w wieku około 3 lat. Pobrane próbki przewoŝono w stanie świeŝym do laboratorium, poddawano wstępnemu oczyszczeniu i przygotowywano do dalszej analizy. Narządy miąŝszowe oraz mięśnie homogenizowano, a sierść poddawano dwukrotnemu myciu w roztworze detergentu, płukaniu wodą dejonizowaną i suszeniu. NawaŜki 5-10-gramowe suszono w temperaturze 150 0 C przez 24 godz., a następnie mineralizowano na sucho w piecu muflowym w temperaturze 450 0 C. Pozostałość rozpuszczono w 10 ml 1N HCl. Zawartość ołowiu, kadmu, miedzi i cynku w uzyskanych mineralizatach oznaczano na spektrometrze emisji atomowej ICP-AES Liberty 220 firmy Varian. Analizy wykonano w Uczelnianym Laboratorium Analitycznym Akademii Rolniczej we Wrocławiu. Stosowane procedury analityczne sprawdzane są na bieŝąco w badaniach wewnątrzlaboratoryjnych i międzylaboratoryjnych, z uŝyciem próbek kontrolnych wzmocnionych zróŝnicowanymi stęŝeniami metali, a takŝe certyfikowanych materiałów referencyjnych (NIST-Standard Reference Material-firmy Merck). Zawartość metali w analizowanych tkankach wyraŝono w mg/kg świeŝej masy. Wyniki opracowano statystycznie obliczając średnią arytmetyczną (x) i odchylenie standardowe (s). Do analizy statystycznej wykorzystano test t-studenta. Za statystycznie istotną róŝnicę przyjęto wartość p 0,05. WYNIKI BADAŃ Zawartość ołowiu i kadmu w tkankach saren W badaniach zawartości ołowiu stwierdzono istotnie wyŝsze poziomy tego metalu u saren bytujących w bliskim sąsiedztwie Elektrowni i Kopalni Turów (Bogatynia). W tej grupie zwierząt ilości tego metalu w nerkach i płucach były 4-krotnie, a w mięśniach i wątrobie 2-krotnie wyŝsze niŝ uzyskane u zwierząt z okolic Piaseczna (tab. 1). Zawartości kadmu w tkankach saren pochodzących z obydwu rejonów badawczych nie róŝniły się istotnie między sobą. Nieznacznie wyŝsze poziomy tego metalu u zwierząt pochodzących z rejonu Bogatyni wykazano w nerkach (0,589 mg Cd/kg) i płucach (0,024 mg Cd/kg). Natomiast w wątrobie i mięśniach zawartości kadmu były wyŝsze u saren pochodzących z okolic Piaseczna i wynosiły odpowiednio: 0,323 mg Cd/kg i 0,009 mg Cd/kg. RóŜnice te jednak nie były istotne statystycznie. Medicina Veterinaria 5(2) 2006

30 E. Kucharczak i in. Tabela 1. Zawartość ołowiu i kadmu (mg/kg świeŝej masy) w tkankach saren (x±sd). Liczebność grup n=12 Table 1. Lead and cadmium content (mg/kg fresh mass) in roes tissues (x±sd). Group size n=12 Próbki Samples Wątroba Liver Nerki Kidneys Mięśnie Muscle Płuca Lungs Zawartość ołowiu The content of lead Zawartość kadmu The content of cadmium Piaseczno Bogatynia Piaseczno Bogatynia 0,163 a ± 0,153 0,351 a ± 0,513 0,323 ± 0,205 0,279 ± 0,152 0,319 a ± 0,279 1,179 a ± 0,084 0,568 ± 0,469 0,589 ± 0,200 0,428 a ± 0,365 0,988 a ± 0,414 0,009 ± 0,007 0,008 ± 0,005 0,206 a ± 0,129 0,769 a ± 0,475 0,0185 ± 0,013 0,024 ± 0,014 a średnie wartości w obrębie badanej tkanki róŝniące się istotnie przy p 0,05 a average values in testing tissues essentially differ by p 0,05 Zawartość miedzi i cynku w tkankach saren Zawartości miedzi były istotnie wyŝsze w mięśniach saren bytujących w rejonie Piaseczna (tab. 2). W nerkach tej grupy zwierząt ilości miedzi były wyŝsze niŝ oznaczone u saren bytujących w rejonie Bogatyni, lecz zaleŝność ta nie posiadała cech istotności. Zawartości w płucach zwierząt pochodzących z okolic Elektrowni i Kopalni Turów były nieistotnie wyŝsze w porównaniu z pochodzącymi z okolic Piaseczna. Ilości oznaczanej miedzi w wątrobach saren pochodzących z obydwu rejonów badawczych były porównywalne. Badania zawartości cynku wykazały istotnie wyŝsze jego stęŝenia w nerkach i płucach zwierząt bytujących w rejonie Piaseczna. Ilości tego metalu w tkance mięśniowej równieŝ były wyŝsze w tej grupie zwierząt, lecz zaleŝność ta nie posiadała cech istotności. Środowisko bytowania saren nie miało istotnego wpływu, podobnie jak w przypadku miedzi, na zawartość cynku w wątrobie tego gatunku zwierząt. Oznaczone zawartości metalu były bowiem porównywalne w obydwu grupach badawczych (tab. 2). Tabela 2. Zawartość miedzi i cynku (mg/kg świeŝej masy) w tkankach saren (x±sd). Liczebność grup n=12 Table 2. Copper and zinc content (mg/kg fresh mass) in roes tissues (x±sd). Group size n=12 Próbki Samples Wątroba Liver Nerki Kidneys Mięśnie Muscle Płuca Lungs Zawartość miedzi The content of copper Zawartość cynku The content of zinc Piaseczno Bogatynia Piaseczno Bogatynia 21,854 ± 8,652 21,139± 6,853 24,391 ± 4,818 24,437 ± 1,679 8,868 a ± 1,172 7,658 a ± 0,707 38,251 a ±5,816 31,983 a ±3,919 2,179 a ± 0,779 1,812 a ± 0,773 40,427 ± 8,081 36,895 ± 9,185 1,700 ± 0,543 2,302 ± 0,431 17,244 a ±2,531 15,011 a ±2,007 a średnie w obrębie badanej tkanki róŝniące się istotnie przy p 0,05 a average values in testing tissues essentially differ by p 0,05 Acta Sci. Pol.

Zawartość metali (Pb, Cd, Cu, Zn) 31 Zawartość metali w sierści saren Badania zawartości metali w sierści saren wykazały przede wszystkim istotnie wyŝsze poziomy ołowiu u saren przebywających w okolicach Bogatyni, gdzie stwierdzono 4,603 mg Pb/kg (tab. 3). W przypadku pozostałych metali: kadmu, miedzi i cynku zawartości te nie róŝniły się w sposób istotny między grupami badawczymi. W porównaniu do wyników zawartości metali stwierdzonych w tkankach saren zdecydowanie wyŝsze były ilości ołowiu i cynku w sierści. Zawartości kadmu i miedzi w sierści były z kolei niŝsze niŝ stwierdzone w narządach miąŝszowych, ale wyŝsze w porównaniu z ilościami w mięśniach i płucach. Tabela 3. Zawartość metali (mg/kg) w sierści saren (n =12, x ± s) Table 3. Metals content (mg/kg fresh mass) in roes hair (x±sd). Group size n=12 Rejon Region Piaseczno Bogatynia Ołów Lead Kadm Cadmium 2,540 a ± 1,029 0,048 ± 0,032 4,603 a ± 2,545 0,050 ± 0,037 Miedź Copper Cynk Zinc 6,227 ± 2,018 112,819 ± 41,698 6,099 ± 1,479 113,679 ± 22,185 a średnie w obrębie badanej tkanki róŝniące się istotnie przy p 0,05 a average values in testing tissues essentially differ by p 0,05 DYSKUSJA I PODSUMOWANIE Stosowane w ostatnich latach udoskonalone technologie produkcji nie przyczyniły się w sposób znaczący do spadku emisji substancji toksycznych do środowiska. Szczególnie dotkliwie skutki zanieczyszczenia przemysłowego odczuwają organizmy zwierzęce naraŝone pośrednio poprzez łańcuch pokarmowy, ale równieŝ bezpośrednio w wyniku wdychania pyłów i gazów [Krupa 1997, Monkiewicz 1988]. Dotyczy to zwłaszcza naraŝenia na systematycznie wzrastającą ilość metali, które podlegają biologicznej akumulacji i mogą być spoŝywane przez ludzi w postaci produktów roślinnych i zwierzęcych. Badania monitoringowe oraz ekspertyzy, których celem jest przede wszystkim ocena higieniczno-toksykologiczna zanieczyszczeń tkanek zwierząt i Ŝywności pochodzenia zwierzęcego, dotyczą w znacznym stopniu zwierząt hodowlanych [Alonso i in. 2004, Miranda i in. 2003, Monkiewicz i in. 1994, śmudzki 1978]. Natomiast badania poziomów metali w tkankach zwierząt łownych, pochodzących z róŝnych rejonów Polski, prowadzone są regularnie dopiero od 1998 roku. Ich celem jest równieŝ określenie przydatności bioindykacyjnej tego gatunku zwierząt do oceny stopnia zanieczyszczenia środowiska naturalnego zarówno przemysłowego, jak i związanego z aglomeracjami miejskimi [Kucharczak i in. 2003, Michalska i in. 1992, śarski i in.1994]. Uzyskane wyniki badań własnych (tab. 1 i 2) wskazują przede wszystkim na znaczne zanieczyszczenie ołowiem okolic związanych z działalnością Elektrowni i Kopalni Turów. Z kolei nieznacznie wyŝsze zawartości kadmu i miedzi w płucach związane są prawdopodobnie z naraŝeniem na dawki subtoksyczne poprzez układ oddechowy. WyŜsza zawartości cynku w nerkach, mięśniach i płucach saren bytujących w okolicach Piaseczna prawdopodobnie związana jest z obecnością lokalnych, niekontrolowanych źródeł emisji tego metalu do środowiska. WyŜsze poziomy oznaczone w płucach Medicina Veterinaria 5(2) 2006

32 E. Kucharczak i in. świadczą o naraŝeniu drogą oddechową, a w nerkach i mięśniach równieŝ drogą pokarmową. W związku z tym istnieje konieczność prowadzenia badań zawartości metali równieŝ w rejonach, gdzie nie istnieje wpływ duŝych zakładów przemysłowych (spalanie węgla, przemysł wydobywczy), w znacznym stopniu zmuszonych do stosowania ekologicznie bezpiecznych i czystych dla środowiska technologii. W regionie zgorzelecko-bogatyńskim prowadzona od lat 90. przez Elektrownię Turów zdecydowana polityka proekologiczna doprowadziła do znacznego ograniczenia emisji wielu ksenobiotyków. O jej powodzeniu świadczą m.in. wyniki zawartości arsenu w tkankach zwierząt łownych, którego obecność w środowisku związana jest głównie ze spalaniem węgla [Kucharczak i in. 2005]. Uzyskane w badaniach własnych wyniki zwiększonych poziomów ołowiu w kaŝdej oznaczanej tkance, jak i kadmu w płucach saren z okolic Bogatyni, informują jednak o skaŝeniu środowiska i konieczności ciągłego prowadzenia działań zmierzających do poprawy jego stanu w tym rejonie. Dowodzą tego równieŝ prowadzone wcześniej badania zawartości glinu w tkankach zwierząt łownych przebywających na terenach oddziaływania Elektrowni i Kopalni Turów [Kucharczak i in. 2005]. W regionie zgorzelecko-bogatyńskim badania zawartości metali prowadzono w latach 1989-1991 i dotyczyły one bydła oraz Ŝubroni [śmudzki i in. 1992, śmudzki i in. 1993]. Jak wynika z danych zawartych w tabeli 4, największe róŝnice w ilości oznaczanych metali dotyczą ołowiu oraz miedzi. Stwierdzone w badaniach własnych poziomy tych metali w tkankach saren są o wiele wyŝsze niŝ uzyskane 15 lat temu u bydła i Ŝubroni. W przypadku ołowiu dotyczy to przede wszystkim tkanki mięśniowej i płuc, a w mniejszym stopniu narządów miąŝszowych. Z kolei najwyŝsze róŝnice w zawartościach miedzi zaobserwowano w narządach miąŝszowych, a w dalszej kolejności w płucach i tkance mięśniowej. RównieŜ ilości oznaczanego kadmu w badanych tkankach, z wyjątkiem mięśni, są wyŝsze u saren, w porównaniu do badań u bydła i Ŝubroni z rejonu zgorzelecko-bogatyńskiego. Zupełnie inne wyniki uzyskano w przypadku cynku. Ilości tego metalu w tkankach saren są porównywalne w mięśniach oraz niŝsze w wątrobie i płucach w porównaniu do zawartości u bydła i Ŝubroni. Jedynie ilości cynku w nerkach u saren są wyŝsze od tych stwierdzonych u zwierząt badanych 15 lat temu. Uzyskane w badaniach własnych wyniki zawartości ołowiu i kadmu nie róŝnią się zdecydowanie od średnich krajowych stwierdzonych w latach 1998-2000 [Raport 1998]. Wyjątek stanowi zwiększona ilość tych metali w narządach miąŝszowych, tj. ołowiu w nerkach (1,179 mg Pb/kg) i kadmu w wątrobie (0,279 mg Cd/kg), podczas gdy średnie dla całej Polski wynoszą odpowiednio: 0,914 mg Pb/kg i 0,09 mg Cd/kg. W przypadku pozostałych tkanek zawartości oznaczanych metali są niŝsze w porównaniu do uzyskanych u zwierząt pochodzących z terenu całego kraju. Na podstawie wyników badań zawartości metali u saren bytujących w róŝnych środowiskach, równieŝ w porównaniu do wyników badań własnych (tab. 4), moŝna stwierdzić bioindykacyjną przydatność tego gatunku do oceny stopnia skaŝenia środowiska. Dotyczy to przede wszystkim ołowiu i kadmu. Zawartości tych metali w tkankach grupy zwierząt pochodzących z rejonu Wielkopolski, z wyjątkiem ilości kadmu w nerkach, były zdecydowanie niŝsze w porównaniu do wyników badań własnych oraz prowadzonych w okolicach Legnicy i Wrocławia [Kucharczak i in. 2003, Michalska i in. 1992]. Wysokie poziomy kadmu w nerkach saren z rejonu rolniczego (1,172 mg Cd/kg 1,672 mg Cd/kg), nie odbiegające jednak od średnich krajowych (1,900 mg Cd/kg), związane mogą być z istnieniem dodatkowych, niekontrolowanych źródeł emisji tego metalu. Acta Sci. Pol.

Zawartość metali (Pb, Cd, Cu, Zn) 33 Natomiast oznaczone w badaniach własnych zawartości kadmu w mięśniach saren pochodzących z rejonu naraŝonego na przemysłową działalność Kopalni i Elektrowni Turów są zdecydowanie niŝsze, nawet w porównaniu do oznaczanych u zwierząt pochodzących z Wielkopolski. Na pewno jest to efekt prowadzonych przez zakłady przemysłowe tego rejonu zdecydowanych działań proekologicznych. Badania zawartości miedzi w tkankach saren pochodzących z rejonu legnicko- -głogowskiego, okolic Wrocławia i Wielkopolski wskazują na istotny wpływ miejsca bytowania zwierząt [Kucharczak i in. 2005, Michalska i in. 1992]. Szczególnym tego dowodem jest 3-krotnie wyŝszy poziom Cu u saren z rejonu legnickiego, w porównaniu do pozostałych grup. RównieŜ w badaniach własnych stwierdzone zawartości miedzi w wątrobie są wyŝsze zarówno w stosunku do saren pochodzących z okolic Wrocławia, jak i Wielkopolski, natomiast w nerkach i mięśniach porównywalne. Uzyskane w badaniach własnych wyniki zawartości cynku jedynie w narządach miąŝszowych były zdecydowanie niŝsze zarówno w porównaniu do saren pochodzących z rejonów rolniczych, przemysłowych czy związanych z aglomeracją wrocławską. W mięśniach natomiast, podobnie jak u zwierząt pochodzących z okolic Legnicy i Wrocławia, zdecydowanie wyŝsze niŝ uzyskane w badaniach u saren z Wielkopolski [Kucharczak i in. 2005, Michalska i in. 1992]. Interesującym aspektem badań środowiskowych moŝe być oznaczanie zawartości metali w sierści zwierząt, w której stopniowo odkładane są dawki subtoksyczne, zarówno przy naraŝeniu drogą pokarmową, jak i oddechową. W przeciwieństwie do dynamicznej kumulacji w narządach miąŝszowych ten stopniowy proces moŝe być bardziej miarodajnym wykładnikiem naraŝenia zwierząt na niekorzystne czynniki środowiskowe [śmudzki 1978]. Uzyskane w badaniach własnych (tab. 3) wyniki zawartości metali w sierści saren pochodzących z obydwu rejonów badawczych wskazują przede wszystkim na znaczne zanieczyszczenie rejonu oddziaływania Elektrowni i Kopalni Turów związkami ołowiu. Potwierdzają one wyniki przedstawionych wcześniej badań tkanek zwierząt i świadczą o naraŝeniu na ten metal zarówno poprzez układ pokarmowy, jak i oddechowy. Zawartość ołowiu w sierści Ŝubroni (oznaczana 15 lat temu) oraz saren pochodzących z okręgu legnickiego była niŝsza 2,5-krotnie, a u bytujących w rejonie Wrocławia 2-krotnie, w porównaniu do wyników uzyskanych w badaniach własnych [Kucharczak i in.2003, śmudzki i in. 1993]. Wskazuje to na istniejącą w dalszym ciągu w rejonie Bogatyni emisję związków ołowiu do środowiska. WyŜsza zawartość kadmu w sierści saren w porównaniu do zwierząt z okolic Legnicy (3-krotnie) i Wrocławia (2,5-krotnie) moŝe wskazywać na zanieczyszczenie okolic Bogatyni równieŝ i tym metalem. Jednak 4-krotnie niŝszy poziom w porównaniu z uzyskanym w sierści Ŝubroni informuje o znacznym ograniczeniu emisji tego metalu. Ilości pozostałych metali: miedzi i cynku w sierści saren bytujących w rejonie zgorzeleckim, w porównaniu do Ŝubroni oraz zwierząt pochodzących z legnicko- -głogowskiego okręgu miedziowego i okolic Wrocławia, wskazuje na naraŝenie zwierząt z tego rejonu na emisję miedzi oraz w mniejszym stopniu cynku. Metale te mogą przenikać do organizmu zwierząt drogą pokarmową (miedź) oraz dodatkowo poprzez układ oddechowy (cynk). Medicina Veterinaria 5(2) 2006

36 E. Kucharczak i in. Obok badań sanitarno-weterynaryjnych oznaczanie metali w tkankach zwierząt zaliczane jest do programów oceny Ŝywności pochodzenia zwierzęcego. Określają one jej przydatność konsumpcyjną równieŝ w przypadku zwierząt łownych [Raport 1998]. Ma to szczególne znaczenie, poniewaŝ ich narządy miąŝszowe oraz mięśnie są jednymi z waŝniejszych surowców do produkcji przetworów z dziczyzny. Typowe badania monitoringowe prowadzone są na terenie całego kraju w ramach powołanej w 1995 roku Rady Monitoringu, działającej przy Ministerstwie Rolnictwa i Gospodarki śywnościowej. Pozwala to równieŝ na porównanie uzyskanych wyników z obowiązującym Rozporządzeniem Ministra Zdrowia, dotyczącym dopuszczalnej ilości substancji obcych w środkach spoŝywczych [Rozporządzenie Ministra Zdrowia 2003]. Obowiązujące od 2003 roku przepisy dotyczące zawartości metali są bardziej rygorystyczne w stosunku do zawartych w Rozporządzeniu z 2001 roku [Rozporządzenie Ministra Zdrowia 2000]. Zawierają normy zawartości metali typowo toksycznych: ołowiu, kadmu, rtęci i arsenu. Odstąpiono natomiast od określenia limitów zawartości m.in. miedzi i cynku. Normy zawartości ołowiu, które wynoszą w narządach miąŝszowych 0,5 mg Pb/kg i mięśniach 0,1 mg Pb/kg, spełniają pochodzące z obydwu rejonów badawczych zarówno wątroby saren, jak i mięśnie oraz nerki zwierząt z Piaseczna. Niepokojący jest natomiast wysoki, ponad obowiązujący limit, poziom tego metalu w mięśniach (9-krotny) i nerkach (2-krotny) u zwierząt z rejonu Bogatyni. Uzyskane w badaniach własnych zawartości kadmu mieszczą się w zakresie obowiązujących limitów, które wynoszą dla wątroby 0,5 mg Cd/kg, nerek 1,0 mg Cd/kg i mięśni 0,05 mg Cd/kg. MoŜna uwaŝać w związku z tym, Ŝe produkty pochodzące z rejonu zgorzeleckiego zawierają bezpieczne ilości tego metalu, które nie są dodatkowym jego źródłem dla człowieka. Miedź i cynk nie są uwaŝane za metale szczególnie toksyczne, dlatego w Rozporządzeniu z 2003 roku brak jest norm ich zawartości w tkankach zwierząt. Zaliczane są do typowych mikroelementów i raczej ich niedobór jest bardziej niebezpieczny niŝ nadmiar [Olędzka i in 1994]. Obowiązujące do 2003 roku Rozporządzenie zakładało, iŝ limitowana zawartość miedzi w mięśniach nie moŝe być wyŝsza od 4 mg Cu/kg, a w narządach miąŝszowych 20 mg Cu/kg. Uzyskane w badaniach własnych wyniki nie przekraczają dopuszczalnych poziomów. Jedynie w wątrobie saren z obydwu rejonów są minimalnie wyŝsze, ale dla przydatności konsumpcyjnej nie ma to większego znaczenia. Oznaczone zawartości cynku mieszczą się w zakresie obowiązującego do 2003 roku limitu wynoszącego dla mięśni i nerek 80 mg Zn/kg oraz wątroby 150 mg Zn/kg. Najbardziej niepokojące są uzyskane w badaniach własnych zwiększone ponad limit zawartości ołowiu w mięśniach i nerkach saren pochodzących z rejonu Bogatyni. Konieczna jest zatem wnikliwa kontrola ilości tego pierwiastka w tkankach zwierząt łownych, aby spoŝywanie produktów pochodzących od nich nie stało się kolejnym, dodatkowym źródłem tego metalu dla człowieka. Acta Sci. Pol.

Zawartość metali (Pb, Cd, Cu, Zn) 37 PIŚMIENNICTWO Alonso M.L., Montana F.P., Miranda M., Castillo C., Hernandez J., Benedito J.L., 2004. Interaction between toxic (As, Cd, Hg and Pb) and nutritional essential (Ca, Co, Cr, Cu, Fe, Mn, Ni, Se, Zn) elements in the tissues of cattle from NW Spain. Biometals, 17, 389-397. Krupa J.,1997. Badania bioakumulacji metali cięŝkich w mięśniach i narządach wewnętrznych zwierząt gospodarskich z południowo-wschodniego makroregionu Polski. Praca dokt., Wydz. Zootechn., Zesz. Nauk. AR Kraków, 220. Kucharczak E., Jopek Z., Moryl A., 2003. Wpływ środowiska na zawartość wybranych metali (Pb, Cd, Zn, Cu) w tkankach saren i dzików. Acta Sci. Pol. Med. Vet. 2, 37-47. Kucharczak E., Moryl A., Szyposzyński K., Jopek Z., 2005, Wpływ środowiska na zawartość arsenu w tkankach saren i dzików. Acta Sci. Pol. Med. Vet. 4 (1), 141-151. Kucharczak E., Moryl A., Szyposzyński K., Jopek Z. 2005. Wpływ środowiska na zawartość glinu w tkankach zwierząt łownych. Med. Wet. 61,1277-1279. Kulaszka W. i in., 2005. Raport o stanie środowiska województwa dolnośląskiego w 2004 roku. Biblioteka Monitoringu Środowiska, Inspekcja Ochrony Środowiska. Wrocław. Michalska K., śmudzki J., 1992. Zawartość metali w tkankach dzików, saren i jeleni w regionie wielkopolskim. Med. Wet. 4,160-162. Miranda M., Lopez-Alonso M., Castillo C., Hernandez J., Prieto F., Benedito J.L., 2003. Some toxic elements in liver, kidney and meat from calves slaughtered in Asturias (Northern Spain). Eur. Food Res. Technol. 216, 284-289. Monkiewicz J., 1988. Analiza skutków oddziaływania legnicko-głogowskiego okręgu miedziowego na organizm i uŝytkowość krów. Praca hab., Wydz. Zootechn., AR Wrocław. Monkiewicz J., Geringer H., Nicpoń J., 1994. Wpływ specyficznych zagroŝeń środowiskowych na krowy uŝytkowane w Okręgu Miedziowym. Med. Wet. 50, 162-166. Olędzka R., Krzymińska A., 1994. Fizjologiczna i Ŝywieniowa rola miedzi. Farmacja Polska 50 (19), 890-897. Pełczyńska E., 1995. Zwierzęta łowne w Polsce i ich ocena sanitarno-weterynaryjna. Medycyna Wet. 51, 23-26. Pokorny B., 2000. Roe deer Capreolus capreolus as an accumulative bioindicator of heavy metals in Slovenia. Web Ecology, 1, 54-62. Raport z badań monitoringowych nad jakością gleb, roślin, produktów rolniczych i spoŝywczych w 1997 r. Rada Monitoringu Jakości Gleb, Roślin, Produktów Rolniczych i SpoŜywczych. Warszawa. 1998, Wydawnictwo Zjednoczone Słoneczniki. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 27 grudnia 2002 roku w sprawie wykazu dopuszczalnych ilości substancji dodatkowych i innych substancji obcych dodawanych do środków spo- Ŝywczych lub uŝywek, a takŝe zanieczyszczeń, które mogą znajdować się w środkach spo- Ŝywczych lub uŝywkach( Dz. U. nr 9 z dnia 5 lutego 2001 r.) Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 13 stycznia 2003 roku w sprawie maksymalnych poziomów zanieczyszczeń chemicznych i biologicznych, które mogą znajdować się w Ŝywności, składnikach Ŝywności, dozwolonych substancjach dodatkowych, substancjach pomagających w przetwarzaniu albo na powierzchni Ŝywności (Dz. U. nr 37 z dnia 4 marca 2003 roku). Szkoda J., śmudzki J., 2001. Pierwiastki toksyczne w tkankach zwierząt łownych. Med. Wet. 57, 883-886. Szymczyk K., Zalewski K., 2001. Content of copper, zinc, lead and cadmium in some tissues of red deer (Cervus Elaphus L.) in Warmia and Mazury in 1999. Acta Pol. Toxicol., 1, 105-114. śarski T.P., Dębski B., Rokicki E., Piątkowski S., Samek M., Illek F., 1994. SkaŜenie rtęcią tkanek saren pochodzących z Górnego Śląska i z północno-wschodnich rejonów Polski. Med. Wet. 50, 377-379. Medicina Veterinaria 5(2) 2006

38 E. Kucharczak i in. śmudzki J., 1978. Zawartość ołowiu, kadmu, cynku, miedzi i Ŝelaza w tkankach zwierząt domowych ze szczególnym uwzględnieniem regionów typowo rolniczych i przemysłowych. Praca dokt., Puławy, 1978. śmudzki J., Juszkiewicz T., Niewiadowska A., Szkoda J., Semeniuk S., Gołębiowski A., Szyposzyński K., 1992. Chemiczne skaŝenia bydła, mleka i jaj w regionie zgorzelecko- -bogatyńskim. Medycyna Wet. 48, 213-215. śmudzki J., Szkoda J., Juszkiewicz T., Gołębiowski A., Szyposzyński K., 1993. Wpływ skaŝonego środowiska na zawartość pierwiastków śladowych u Ŝubroni. śycie Wet. 8, 186-188. CONTENT OF METALS (Pb, Cd, Cu, Zn) IN TISSUES OF ROES IN ZGORZELEC-BOGATYNIA REGION Abstract. The purpose of the study was to determine the influence of environment on metals concentration: lead, cadmium, copper and zinc, in tissues of roes from Zgorzelec- -Bogatynia region. The study was made in 2003-2004. Liver, kidneys, muscles, lungs and hair samples were taken and mineralized dry a muffle furnace at 450 0 C. metals were determined directly in mineralizate by the ICP-AES method on the Varian spectrophotometer. Results of the studies show on significant contamination of lead compounds in Bogatynia region. Confirmation of these are higher levels of analyzed metal in tissues of roes coming from this region. Higher levels of copper in muscular tissue as well as zinc in kidneys and lungs animals coming from region of Piaseczno, show on existence of local, not controlled sources of this metal emission. For that reason it is necessary to control the content of metals in hunting animals tissues not only in industrial regions, but also considered as ecologically safe. Key words: hunting animals, tissues, metals, Zgorzelec-Bogatynia region Zaakceptowano do druku Accepted for print: 20.11.2006 Acta Sci. Pol.