Wybrane aspekty finansowe wprowadzenia w życie ustawy o pomocy osobom niesamodzielnym - dane do publikacji.

Wybrane aspekty finansowe wprowadzenia w życie ustawy o pomocy osobom niesamodzielnym - dane do publikacji. Opracował zespół w składzie: prof. IPiSS dr hab. Piotr Błędowski kierownik dr Anita Abramowska-Kmon dr Łukasz Jurek dr Zofia Szweda-Lewandowska dr Barbara Więckowska Wyboru danych dokonał Mieczysława Augustyn Warszawa, czerwiec 2012 r. 1

1. Wprowadzenie Zmiany w strukturze demograficznej polskiego społeczeństwa wyrażające się we wzroście liczby i udziału osób starszych powodują między innymi wzrost popytu na świadczenia opiekuńcze i pielęgnacyjne. Obok wzrostu liczby osób starszych mamy bowiem do czynienia ze wzrostem przeciętnej długości życia, co oznacza, iż czas trwania życia w starości jest coraz dłuższy. Zwłaszcza w późnej starości zwiększa się zapotrzebowanie na świadczenia opiekuńcze i wszelka pomoc udzielana przez inne osoby. Jednocześnie, na skutek wydłużenia czasu trwania życia, znacznie częściej niż dawniej zdarzają się takie przypadki, iż w jednej rodzinie w tym samym okresie żyją dwie lub więcej osób wymagających pomocy. Ponadto dłuższy staje się okres sprawowania opieki, co dodatkowo zwiększa zapotrzebowanie na pomoc innych, nie włączonych dotychczas w jej udzielanie, osób. Wzrostowi zapotrzebowania na pomoc towarzyszy swoiste zmniejszenie podaży opieki i pomocy ze strony rodziny. Na skutek zmniejszenia jej wielkości, spadku liczby dzieci, mniejszej trwałości instytucji rodziny, postępującego jej rozproszenia, a wreszcie ale nie jest to czynnik najmniej ważny wymuszonej przez sytuację na rynku pracy większej skłonności członków rodziny do migrowania w poszukiwaniu pracy, rodzinna w mniejszym stopniu jest w stanie zapewnić właściwą opiekę jej niesamodzielnym członkom. Na ograniczenie funkcji opiekuńczych rodziny dodatkowo wpływa fakt, iż współczesna opieka i pielęgnacja coraz częściej posiłkują się wyspecjalizowanymi urządzeniami, których obsługa wymaga profesjonalnego przygotowania. W tej sytuacji coraz częściej na świecie podejmuje się wysiłki w celu tworzenia służb medycznych i socjalnych, wspierających lub w niektórych przypadkach zastępujących rodzinę w udzielaniu opieki i pomocy. Wsparcie ma dwojaki charakter: finansowy oraz w formie usług świadczonych w miejscu zamieszkania osoby niesamodzielnej lub w placówce instytucjonalnej albo półinstytucjonalnej. Pomoc w formie finansowej staje się coraz częściej niezbędna, jeśli osoba niesamodzielna sama (lub przy udziale rodziny) pokrywa koszty udzielanych świadczeń. Doświadczenie innych krajów pokazuje, że koszty te są trudne do udźwignięcia dla jednego gospodarstwa domowego, toteż coraz częściej następuje obciążenie nimi (lub przynajmniej ich częścią) pomocy społecznej. 2

Pomoc w formie rzeczowej udzielana w domach pomocy społecznej, dziennych domach pobytu czy innych placówkach jest wprawdzie odpłatna, ale w przypadku osób o relatywnie niskich dochodach koszt pobytu przenoszony jest na rodzinę, a gdy ta nie może go opłacić na gminę. Gmina finansuje także jako zadanie własne usługi opiekuńcze w miejscu zamieszkania, a powiat ponosi koszty specjalistycznych usług opiekuńczych świadczonych w miejscu zamieszkania. W praktyce oznacza to, że środki publiczne są już wykorzystywane do finansowania świadczeń dla osób niesamodzielnych. Mając świadomość, iż zapotrzebowanie na te usługi będzie wrastało, należy poszukiwać rozwiązania, które umożliwiłoby finansowanie ponoszonych przez coraz dłuższy okres coraz większych globalnie, a często i jednostkowo wydatków na opiekę. Dyskusji na ten temat najczęściej towarzyszy przekonanie, iż konieczne jest zastosowanie zasady solidarności społecznej. W dalszej kolejności zwraca się uwagę na możliwości dofinansowania świadczeń opiekuńczych przy zastosowaniu metody kapitałowej finansowania świadczeń. Zasada społeczna zakłada, iż ciężar ponoszonych wydatków rozkłada się równomiernie na całe społeczeństwo albo dzięki objęciu wszystkich ubezpieczonych społecznym ubezpieczeniem pielęgnacyjnym (opiekuńczym), albo poprzez finansowanie świadczeń (należałoby raczej mówić o części świadczeń, tych podstawowych) z budżetu państwa. Takiemu właśnie rozwiązaniu poświęcone są analizy zamieszczone w niniejszym opracowaniu. Kluczową kwestią są szacunki wysokości środków możliwych do przeznaczenia na finansowanie świadczeń opiekuńczych w następstwie rezygnacji z zasady przyznawania dodatku pielęgnacyjnego wszystkim osobom, które osiągnęły 75. rok życia. Niezwykle ważne jest również oszacowanie liczby osób niesamodzielnych obecnie i w przyszłości, do roku 2025. Zestawienie obu tych wielkości pozwala bowiem na określenie wartości pieniężnej świadczenia opiekuńczego i oszacowanie ewentualnej luki w budżecie systemu świadczeń opiekuńczych. Przedstawione w rozdziale 2 przez dr Anitę Abramowską-Kmon i dr Zofię Lewandowską obliczenia uwzględniają rozmaite warianty i stanowią dobrą podstawę do dalszej dyskusji na ten temat. Przygotowany przez dr Barbarę Więckowską rozdział 3, poświęcony szacunkom skutków finansowych dla budżetu państwa jest pierwszym tak kompleksowym opracowaniem pokazującym, że przesunięciu środków w budżecie państwa i przeznaczeniu ich na 3

finansowanie świadczeń opiekuńczych towarzyszy, dzięki większym wpływom z podatków i zwiększeniu zatrudnienia, wzrost dochodów budżetowych. W rozdziale 4 dr Łukasz Jurek dokonuje podobnych analiz, ale dla wszystkich szczebli jednostek samorządu terytorialnego. Biorąc pod uwagę perspektywę coraz większego obciążenia finansów samorządowych wydatkami na świadczenia pomocy społecznej udzielane osobom niesamodzielnym, przedstawiony szacunek może stanowić dobry punkt wyjścia do dyskusji na temat polityki samorządowej w Polsce. W rozdziale 5 dokonuję podsumowania części ekspertyzy dotyczącej kosztów obsługi świadczeniobiorców, a zwłaszcza orzekania o niesamodzielności i prawie do korzystania ze świadczeń opiekuńczych. Dziękuję całemu Zespołowi Badawczemu za zaangażowanie w pracę i twórczy wkład w prezentowaną ekspertyzę. Wymiana poglądów w ramach Zespołu na temat opieki długoterminowej i jej pożądanego kształtu w Polsce w niedalekiej przyszłości była bardzo inspirująca, a sama współpraca bardzo owocna. prof. IPiSS dr hab. Piotr Błędowski 4

2. Założenia i dane wyjściowe Do obliczeń wykorzystano prognozę ludności opracowaną przez Eurostat w 2011 roku 1 oraz przez Główny Urząd Statystyczny w 2008 roku 2. Na potrzeby oceny skutków finansowych wejścia w życie rozwiązań przewidzianych w ustawie o pomocy osobom niesamodzielnym zastosowano trzy warianty projekcji. W projekcji udziały osób niesamodzielnych w wieku 18 lat i więcej oszacowano na podstawie prognozy GUS oraz danych dotyczących liczby osób pobierających dodatek pielęgnacyjny z racji niezdolności do samodzielnej egzystencji w 2009 r., liczby osób otrzymujących zasiłek pielęgnacyjny w 2009 roku oraz dla grupy wieku 75 lat i więcej na podstawie badania PolSenior 3. W obliczeniach nie uwzględniono oddzielnie osób otrzymujących dodatek pielęgnacyjny z KRUS. Założono bowiem, że wszystkie osoby po 75 roku życia otrzymują dodatek pielęgnacyjny. Ponieważ dla Polski nie dysponujemy wiarygodnymi i dokładnymi danymi, dotyczącymi liczby osób niesamodzielnych ogółem, według wieku ani w podziale na różne stopnie niesamodzielności, na potrzeby szacunków podział na trzy stopnie niesamodzielności dokonano w oparciu o udział osób zarejestrowanych według poszczególnych stopni zapotrzebowania na świadczenia pielęgnacyjne wśród beneficjentów społecznego ubezpieczenia pielęgnacyjnego w Niemczech w 2009 r. Jak można dostrzec na podstawie analizy wyników niektórych badań 4, istnieje duże podobieństwo miedzy strukturą osób niesamodzielnych w Polsce i w Niemczech. Założono zatem, że udział osób zaliczonych do poszczególnych grup według stopnia niesamodzielności będzie się kształtował następująco: Stopień III (w Niemczech I) 54,5%; Stopień II (w Niemczech II) 33,2%; Stopień I (w Niemczech III, najbardziej niesamodzielni) 12,3%. 1 The 2012 Ageing Report: Underlying Assumptions and Projection Methodologies, Komisja Europejska, 2011, European Economy, No.4. 2 Prognoza ludności na lata 2008-2035, Zakład Wydawnictw Statystycznych, GUS, Warszawa, 2009. 3 Aspekty medyczne, psychologiczne, socjologiczne i ekonomiczne procesu starzenia się ludzi w Polsce, red. M. Mossakowska, A. Więcek, P. Błędowski, Termedia, Warszawa 2012. 4 Zob. np. badanie Aspekty medyczne, poz. cyt. 5

2.1. Założenia W szacunkach liczby osób niesamodzielnych przyjęto, że w całym okresie prognozy udziały osób według stopnia niesamodzielności pozostaną na poziomie z roku 2009. Założono, że wszystkie osoby niesamodzielne w wieku 18-74 lata raz w wieku 75 lat i więcej wejdą do nowego systemu, zaś pozostałe osoby w wieku 75 lat więcej pozostaną w poprzednim systemie. Jeśli chodzi o założenia dotyczące kwot nowo przyznawanych świadczeń, to zostały one przygotowane w następujący sposób : pokazują wartość świadczenia w sytuacji, gdyby było ono przyznawane w latach 2013-2014 tylko osobom z I stopniem niesamodzielności, w latach 2015-2016 osobom z I oraz II stopniem niesamodzielności, a dopiero w latach 2017-2025 wszystkim niesamodzielnym; 2.2. Wyniki analizy dane wyjściowe W tabeli 1 przedstawiono szacunki liczby osób niesamodzielnych w wieku 18 lat i więcej w latach 2012-2025 w podziale na trzy stopnie niesamodzielności (na podstawie danych dla struktury niesamodzielności w Niemczech). Należy zaznaczyć, że oszacowania te odnoszą się tylko do osób o znacznym stopniu niepełnosprawności (pominięto populację osób o umiarkowanym i lekkim stopniu niepełnosprawności). Tabela 1. Liczba osób niesamodzielnych w wieku 18 lat i więcej według stopnia niesamodzielności według różnych wariantów projekcji (w milionach) 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022 2023 2024 2025 Dane ZUS, MPiPS i PolSenior I grupa 0,12 0,13 0,13 0,13 0,13 0,13 0,13 0,14 0,14 0,14 0,14 0,14 0,14 II grupa 0,34 0,34 0,34 0,35 0,35 0,36 0,36 0,37 0,37 0,38 0,38 0,38 0,38 IIIgrupa 0,55 0,56 0,56 0,57 0,58 0,59 0,59 0,61 0,61 0,62 0,62 0,63 0,63 razem 1,02 1,02 1,03 1,04 1,06 1,07 1,09 1,11 1,12 1,13 1,14 1,15 1,15 Źródło: obliczenia własne na podstawie prognozy Eurostatu i danych z ZUS, MPiPS, DS2011, GUS 2008 i badania PolSenior 6

Informacje o kwotach, które będzie można uzyskać w przypadku zmian wprowadzanych przez ustawę o pomocy osobom niesamodzielnym, zawiera tabela 2. Kwoty te zostałyby uzyskane w wyniku rezygnacji z wypłacania dodatku pielęgnacyjnego kolejnym rocznikom osób osiągających 75. rok życia i rezygnacji z wypłaty zasiłku pielęgnacyjnego osobom dorosłym. ( spr. czy tabela 3 w wersji podstawowej nie przewidywała zmniejszenia kwot ze względu na etapowe wprowadzenie zmian) Tabela 2. Kwoty uzyskane poprzez zmianę uprawnień do dodatku pielęgnacyjnego oraz zasiłku pielęgnacyjnego ze względu na wiek w latach 2013-2025 (w miliardach zł, wartości realne) 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022 2023 2024 2025 Dane ZUS, MPiPS i badania PolSenior) 0,84 1,42 2,64 3,13 4,70 5,13 5,55 5,96 6,52 7,12 7,73 8,32 8,92 Źródło: obliczenia własne. Przy szacowaniu wysokości miesięcznego świadczenia per capita dla osób, które znajdą się w nowym systemie, założono, że w grupie wieku 75 lat i więcej osoby niesamodzielne zdecydują się przejść do nowego systemu, a wszystkie osoby niesamodzielne w młodszych grupach wieku wejdą do nowego systemu, pozostałe osoby będą nadal otrzymywały świadczenia na starych zasadach (tab. 4-6). 7

Tabela 4. Wysokość świadczenia per capita w latach 2013-2025 (w zł, wartości realne) 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022 2023 2024 2025 Dane ZUS, MPiPS i badania PolSenior 563 936 467 548 364 389 412 432 466 501 538 573 608 Źródło: obliczenia własne. Wysokość miesięcznego świadczenia przypadające na jednego beneficjenta przedstawia tabela 4. 8

3. Skutki finansowe dla budżetu państwa 3.1. Nowe firmy świadczące usługi opiekuńcze Wprowadzenie ustawy przyczyni się do powstania nowych firm świadczących usługi opiekuńcze. Przyjmuje się, że do końca III etapu na rynku pojawi się 10.000 nowych firm świadczących usługi opieki nad osobami niesamodzielnymi (tab. 7). Nowe firmy pojawiać się będą stopniowo, niewiele w pierwszym etapie (do 30), następnie zaś w rosnącym intensywnie tempie (etap II i pierwsza połowa etapu III) oraz z wygasającą intensywnością w końcowej fazie etapu III (wykres 1). Wśród tych firm występować będą zarówno firmy duże jak i małe, rodzinne firmy świadczące usługi. Dla potrzeb obliczeń przyjęto, że relacja pomiędzy firmami dużymi a firmami małymi będzie stała w całym okresie prognozy i będzie wynosić 60:40. Dodatkowo założono, że duże firmy zatrudniać będą przeciętnie 30 osób, zaś firmy małe 3 osoby. Przy tak zdefiniowanym profilu zatrudnienia, na koniec trzeciego etapu powstanie 192000 nowych miejsc pracy (tab. 8, wykres 2). Tabela 7. Firmy świadczące usługi dla osób niesamodzielnych 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022 2023 2024 2025 firmy duże 3 18 60 300 600 1200 2100 3000 3900 4380 5100 5520 6000 firmy małe 2 12 40 200 400 800 1400 2000 2600 2920 3400 3680 4000 5 30 100 500 1 000 2 000 3 500 5 000 6 500 7 300 8 500 9 200 10 000 ŁĄCZNIE Źródło: opracowanie własne. Wykres 1. Firmy świadcząca usługi dla osób niesamodzielnych Źródło: opracowanie własne. 9

Tabela 8. Pracownicy firm świadczących usługi dla osób niesamodzielnych (w tys.) 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022 2023 2024 2025 firmy duże firmy małe 0,090 0,540 1,80 9,0 18,0 36,0 63.0 90,0 117.0 131,4 153,0 165,6 180,0 0,006 0,036 0,12 0,6 1,2 2,4 4,2 6,0 7,8 8,8 10,2 11,0 12,0 0,096 0,576 1,92 9,6 19,2 38,4 67,2 96 124,8 140,2 163,2 176,6 192 ŁĄCZNIE Źródło: opracowanie własne. Wykres 2. Pracownicy firm świadczących usługi dla osób niesamodzielnych Źródło: opracowanie własne. Dodatkowo założono, iż średnie zarobki w sektorze świadczenia usług opiekuńczych kształtować się będą na poziomie 2400 zł. 5 Dla analiz wysokości rocznego wynagrodzenia przyjęto kilka wariantów wzrostu ich realnej wartości: 1. stała realna wartość wynagrodzeń, 2. rosnąca w stałym realnym tempie wartość wynagrodzeń (przyjęto trzy różne tempa 1%, 3% i 5% rocznie), 3. rosnąca w zmiennym tempie wartość wynagrodzeń, zgodna z tempem wzrostu PKB. 5 Przy tak zdefiniowanym poziomie wynagrodzenia fakt równoczesnego pobierania renty rodzinnej czy renty z tytułu niezdolności do pracy pozostaje bez znaczenia (wynagrodzenie nie przekracza 70% przeciętnego wynagrodzenia). 10

W przypadku wynagrodzeń bardzo trudno jest przewidzieć ich przyszły roczny wzrost w nowym sektorze, albowiem z jednej strony obecnie jest to sektor mało atrakcyjny na rynku pracy, co przemawia za założeniem o braku realnego wzrostu wynagrodzeń (założenie 1), z drugiej zaś strony, biorąc pod uwagę prognozowany wzrost popytu na świadczenia opiekuńcze (starzenie się ludności) można wysnuć hipotezę o wzrostowej tendencji dla płac. Z tego względu przyjęto 4 różne scenariusze tempa wzrostu, w tym jeden o zmiennej stopie (równej prognozowanej stopie wzrostu PKB). Projekcje wysokości zarobków prezentowane są na wykresie 3 oraz przedstawione w tabeli 9. Wykres 3. Prognozowane miesięczne wysokości zarobków w sektorze świadczeń opiekuńczych Źródło: Obliczenia własne. Tabela 9. Prognozowane miesięczne wysokości zarobków w sektorze świadczeń opiekuńczych 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022 2023 2024 2025 wynagrodzenia_ wzrost 1% wynagrodzenia_ wzrost 3% wynagrodzenia_ wzrost 5% 2424 2448 2473 2497 2522 2548 2573 2599 2625 2651 2678 2704 2472 2546 2623 2701 2782 2866 2952 3040 3131 3225 3322 3422 2520 2646 2778 2917 3063 3216 3377 3546 3723 3909 4105 4310 wynagrodzenie_ 2480 2574 2675 2772 2873 2976 3073 3170 3266 3361 3456 3550 wzrost PKB Źródło: Obliczenia własne. Wpływ z tytułu składek emerytalno-rentowych został oszacowany przy założeniu, że wszystkie umowy w dużych firmach będą umowami o pracę. Ponadto zakłada się, że udział wynagrodzeń powyżej 30-krotności wynagrodzenia miesięcznego będzie bliski zeru. Zatem stopa składek na ubezpieczenie emerytalne i rentowe jest stała i wynosi 27,52% 11

wynagrodzenia brutto (łączne obciążenie pracownika i pracodawcy). Natomiast w przypadku małych firm założono, że będą one działały jako osobista działalność gospodarcza czy też jednoosobowe spółki. Z tego względu składki na ubezpieczenia emerytalne i rentowe będą ryczałtowe (w wysokości 623,05 zł), a ich tempo wzrostu zgodne z tempem wzrostu PKB. Wpływy z tytułu pracowniczych składek na ubezpieczenie emerytalne i rentowe w ostatniej fazie rozwoju systemu w roku 2025 kształtować się będą na poziomie od. 1,4 mld zł do 2,6 mld zł, w zależności od przyjętego tempa wzrostu wynagrodzeń w tym sektorze (wykres 4, tab. 10). Wpływy do FUS od osób prowadzących działalność gospodarczą wynosić będą natomiast w roku 2025 ok. 92 mln zł. (wykres 5, tabela 11). Wykres 4. Wpływ do FUS z tytułu pracowniczych składek emerytalno-rentowych Źródło: Obliczenia własne. Wykres 5. Wpływ do FUS z tytułu składek emerytalno-rentowych w ramach działalności gospodarczej Źródło: Obliczenia własne. 12

Tabela 10. Wpływ do FUS z tytułu pracowniczych składek emerytalno-rentowych em+rent_wynagr odzenia_wzrost 1% (w tys.) 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022 2023 2024 2025 713 4 323 14 553 73 493 148 456 299 882 530 041 764 774 1 004 148 1 139 013 1 339 510 1 464 321 1 607 570 em+rent_wynagr odzenia_wzrost 713 4 408 15 135 77 946 160 569 330 773 596 218 877 292 1 174 694 1 358 849 1 629 688 1 816 815 2 034 043 3% (w tys.) em+rent_wynagr odzenia_wzrost 713 4 494 15 729 82 576 173 409 364 158 669 140 1 003 711 1 370 065 1 615 623 1 975 265 2 244 830 2 562 035 5% (w tys.) em+rent_wynagr odzenia_wzrost 713 4 423 15 298 79 491 164 752 341 600 619 093 913 304 1 224 861 1 417 115 1 698 132 1 889 956 2 110 342 PKB (w tys.) Źródło: Obliczenia własne. Tabela 11. Wpływ do FUS z tytułu składek emerytalno-rentowych w ramach działalności gospodarczej em+rent_wynagr odzenia_wzrost 1% (w tys.) em+rent_wynagr odzenia_wzrost 3% (w tys.) em+rent_wynagr odzenia_wzrost 5% (w tys.) em+rent_wynagr odzenia_wzrost PKB (w tys.) 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022 2023 2024 2025 713 4 323 14 553 73 493 148 456 299 882 530 041 764 774 1 004 148 1 139 013 1 339 510 1 464 321 1 607 570 713 4 408 15 135 77 946 160 569 330 773 596 218 877 292 1 174 694 1 358 849 1 629 688 1 816 815 2 034 043 713 4 494 15 729 82 576 173 409 364 158 669 140 1 003 711 1 370 065 1 615 623 1 975 265 2 244 830 2 562 035 713 4 423 15 298 79 491 164 752 341 600 619 093 913 304 1 224 861 1 417 115 1 698 132 1 889 956 2 110 342 Źródło: Obliczenia własne. 13

Podobne założenia przyjęto dla ubezpieczenia zdrowotnego. Dla dużych firm składka ubezpieczeniowa wynosi 9% wynagrodzenia brutto, dla małych zaś jest to stała kwota (254,55 zł), waloryzowana corocznie wzrostem PKB. Otrzymane wyniki są prezentowane na wykresach 6 i 7 oraz tabeli 12. W roku 2025 wpływy do NFZ z tytułu pracowniczych składek szacowane są, w zależności od tempa wzrostu wynagrodzeń w sektorze, na poziomie od 450 mln zł do 720 mln zł. W tym samym roku wpływy z tytułu składek opłacanych w ramach działalności gospodarczej wynosić będą około 37 mln zł. Wykres 6. Wpływ do NFZ z tytułu pracowniczych składek zdrowotnych Źródło: Obliczenia własne. Wykres 7. Wpływ do NFZ z tytułu składek zdrowotnych w ramach działalności gospodarczej Źródło: Obliczenia własne. 14

Tabela 12. Wpływ do NFZ z tytułu pracowniczych składek zdrowotnych 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022 2023 2024 2025 FUS_wynagrodz enia_wzrost 1% 201 1 220 4 107 20 740 41 894 84 626 149 577 215 818 283 369 321 428 378 008 413 229 (w tys.) FUS_wynagrodz enia_wzrost 3% 201 1 244 4 271 21 996 45 312 93 344 168 252 247 570 331 497 383 465 459 895 512 702 574 004 (w tys.) FUS_wynagrodz enia_wzrost 5% 201 1 268 4 439 23 303 48 936 102 765 188 830 283 246 386 630 455 926 557 417 633 488 723 002 (w tys.) FUS_wynagrodz enia_wzrost PKB 201 1 248 4 317 22 432 46 493 96 399 174 707 257 733 345 654 399 908 479 210 533 343 595 535 (w tys.) FUS_samozatrudnieni 18,78 113,65 380,30 1 904,70 3 798,54 7 600,16 13 286,30 18 926,18 24 579,73 27 565,59 32 064,52 34 676,46 37 655,15 Źródło: Obliczenia własne. Tabela 13. Wpływy do budżetu państwa z tytułu PIT PIT_wynagrodze nia_wzrost 1% (w tys.) PIT_wynagrodze nia_wzrost 3% (w tys.) PIT_wzrost 5% (w tys.) wzrost_wzrost PKB (w tys.) 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022 2023 2024 2025 236 1 428 4 809 24 287 49 059 99 100 175 158 252 729 331 833 376 400 442 657 483 902 531 241 236 1 457 5 002 25 758 53 062 109 308 197 027 289 911 388 191 449 048 538 550 600 388 672 174 236 1 485 5 198 27 288 57 305 120 340 221 125 331 688 452 754 533 902 652 750 741 831 846 655 236 1 462 5 055 26 269 54 444 112 886 204 587 301 812 404 770 468 303 561 168 624 559 697 388 Źródło: Obliczenia własne. 15

Dla osób zatrudnionych w dużych firmach określono dodatkowo obciążenia związane z podatkiem PIT 6. Stopa podatkowa została założona na poziomie 18%, zgodnie z wartością obowiązującą w roku podatkowym 2012. Zakłada się że w okresie prognozy stopa ta będzie stała. Na tej podstawie określono wpływ na budżet państwa od otrzymanej kwoty obliczono 75,99%. Do roku 2025 wpływ z tytułu podatku PIT wynosić będzie, w zależności od wariantu wzrostu wynagrodzeń w sektorze, od około 530 mln zł do ok. 850 mln zł. (wykres 8, tab. 13). Wykres 8. Wpływy do budżetu państwa z tytułu PIT Źródło: obliczenia własne. Z kolei w przypadku osób prowadzących własną działalność założono, że rozliczać się będą one za pomocą karty podatkowej, jako, że wydaje się to być najkorzystniejsza, z punktu widzenia firmy świadczącej usługi opiekuńcze, forma rozliczenia podatkowego. Dla firm świadczących usługi opiekuńcze w wymiarze wyższym niż 96 godzin miesięcznie podatek ten wynosi 220,80 zł. Cały wpływ z tytułu tego podatku przekazywany jest do budżetów JST, dlatego też analiza w tym zakresie przedstawiona jest w następnym rozdziale. Składka podatku CIT dla dużych firm została określona przy założeniu trzech różnych wariantów kosztów, jakie ponoszą średnio firmy opiekuńcze na jednego podopiecznego. Były to: 1800 zł (wartość minimalna), 4500 zł (wartość maksymalna) oraz 3500 zł. Do tych kosztów została doliczony zysk w wysokości 6%. Z kolei liczbę podopiecznych ustalono na bazie osób zatrudnionych w dużych firmach. Podatek CIT oszacowano, zakładając opodatkowanie w wysokości 9% wszystkich dochodów tych firm. Wpływ do budżetu państwa w przypadku podatku CIT wynosił 48,81% i był stały podczas całego badania (wykres 9, tab. 14). Wpływ ten został oszacowany na poziomie od 160 mln zł (wariant minimalny) do 410 mln zł (wariant maksymalny). 6 Osobista działalność gospodarcza jest obciążona podatkiem CIT. 16

Tabela 14. Wpływy do budżetu państwa z tytułu CIT 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022 2023 2024 2025 minimalny 0,06 0,34 1,19 6,17 12,80 26,54 48,09 70,95 95,15 110,08 131,91 146,81 163,93 maksymalny 0,14 0,86 2,97 15,44 31,99 66,34 120,23 177,36 237,87 275,20 329,78 367,03 409,83 średni 0,11 0,67 2,31 12,01 24,88 51,60 93,51 137,95 185,01 214,05 256,49 285,47 318,75 Źródło: Obliczenia własne. 17

Wykres 9. Wpływy do budżetu państwa z tytułu podatku CIT Źródło: obliczenia własne. W przypadku podatku VAT założono natomiast, że firmy będą zwolnione z tego podatku (nie będą płatnikami podatku VAT) czyli nie będą miały prawa odliczać tego podatku, zatem wpływ projektowanej zmiany na ten podatek będzie zerowy. W innym przypadku: zerowa stawka podatku VAT z możliwością odliczenia tego podatku będzie miała wpływ ujemny. Dla przedstawienia łącznych wpływów związanych z powstaniem nowych firm przyjęto wariant wzrostu płac zgodny ze wzrostem PKB oraz średnie koszty funkcjonowania zakładów opiekuńczych. Otrzymane wyniki prezentowane są w tabeli 15. Do 2025 r. wpływy dla FUS, NFZ oraz budżetu państwa będą systematycznie wzrastać. W przypadku składek emerytalnych i rentowych wpływy te osiągną wartość 2,2 mld zł i w około 96% będą stanowiły je składki osób zatrudnionych w ramach stosunku pracy. Składki osób prowadzących działalność gospodarczą będą stanowiły jedynie około 4% tej kwoty. Podobny udział tych grup ubezpieczonych będzie występował w systemie ochrony zdrowia: 95% z 633 mln zł składek na ubezpieczenie zdrowotne przekazywać będą pracownicy etatowi. Korzyścią z pojawienia się firm świadczących usługi opiekuńcze będą również wpływy do budżetu państwa z podatku PIT oraz CIT. Ich wartość jest szacowana w roku 2025 na kwotę około 1 mld zł, z czego prawie 70% stanowią wpływy z podatku PIT. Podsumowując, łączny wpływ z tytułu pojawienia się nowych firm (bez wpływów do budżetów jednostek samorządu terytorialnego) będzie rósł począwszy od 0,1 mld zł w 2013 r. do 3,8 mld zł roku 2025 (średnioroczne tempo wzrostu wyniesie aż 135%). 18

Tabela 15. Wpływ z tytułu pojawienia się nowych firm na ryku usług opiekuńczych (FUS, NFZ, BP) w tys. zł Rok Wyszczególnienie 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022 2023 2024 2025 Wpływ FUS (pracownicy) - 713 4 423 15 298 79 491 164 752 341 600 619 093 913 304 1 224 861 1 417 115 1 698 132 1 889 956 2 110 342 Wpływ FUS (osoby prowadzące - 46 278 931 4 662 9 298 18 603 32 520 46 325 60 163 67 471 78 483 84 876 92 167 działalność) ŁĄCZNIE FUS - 759 4 702 16 229 84 153 174 049 360 202 651 613 959 628 1 285 023 1 484 586 1 776 615 1 974 832 2 202 508 Wpływ NFZ (pracownicy) - 201 1 248 4 317 22 432 46 493 96 399 174 707 257 733 345 654 399 908 479 210 533 343 595 535 Wpływ NFZ (osoby prowadzace - 19 114 380 1 905 3 799 7 600 13 286 18 926 24 580 27 566 32 065 34 676 37 655 działalność) ŁĄCZNIE NFZ - 220 1 362 4 697 24 337 50 291 103 999 187 993 276 659 370 233 427 473 511 275 568 019 633 190 Wpływ PIT (pracownicy) - 236 1 462 5 055 26 269 54 444 112 886 204 587 301 812 404 770 468 303 561 168 624 559 697 388 Wpływ CIT - 108 668 2 311 12 007 24 885 51 597 93 510 137 949 185 008 214 047 256 493 285 467 318 755 ŁĄCZNIE BP - 343 2 130 7 366 38 275 79 329 164 482 298 097 439 761 589 778 682 350 817 661 910 025 1 016 142 RAZEM - Źródło: Obliczenia własne. 1 323 8 193 28 292 146 766 303 670 628 684 1 137 704 1 676 049 2 245 035 2 594 409 3 105 550 3 452 877 3 851 841 19

3.2. Powrót na rynek pracy Wprowadzenie nowych firm świadczących usługi opiekuńcze przyczyni się do uwolnienia potencjału w zakresie podaży rynku pracy. Efekt ten modelowano przy założeniu efektywnej opieki 1 opiekuna nad 5 podopiecznymi, przy czym założono, że 80% tych uprzednich opiekunów tych podopiecznych powróci na rynek pracy (nie są to osoby w wieku emerytalnym). Dzięki takim działaniom do roku 2025 na rynku pojawi się około 770 tys. nowych (lecz mających doświadczenie w zakresie sprawowania opieki) pracowników (wykres 16). Wykres 10. Liczba nowych osób na rynku pracy Źródło: obliczenia własne. Tabela 16. Liczba nowych osób na rynku pracy Lata Wyszczególnienie 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022 2023 2024 2025 liczba powracających na 0 384 2304 768038400 76800 153600 268800 384000 499200 560640 652800 706560 768000 rynek pracy Źródło: obliczenia własne. Dla każdego powracającego na rynek pracy założono zarobki w wysokości przeciętnego wynagrodzenia. Ponieważ zakłada się, że osoby te wcześniej były wyłączone z rynku pracy oraz że ich wykształcenie i doświadczenie zawodowe średnio jest niższe niż wykształcenia i doświadczenia przeciętne w gospodarce, przyjęto również wynagrodzenie 20

niższe, wynoszące 70% wynagrodzenia przeciętnego. Tempo wzrostu wynagrodzeń przyjęto zgodne z tempem wzrostu PKB. Otrzymane wyniki prezentowane są na wykresie 11 oraz tabeli 17. Wykres 11. Zarobki osób powracających na rynek pracy Źródło: Obliczenia własne. Tabela 17. Zarobki osób powracających na rynek pracy Lata Wyszczególnienie 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022 2023 2024 2025 jak średnie 3 600 3 735 3 881 4 022 4 170 4 318 4 459 4 600 4 739 4 877 5 015 5 152 5 289 3 600 70% średniego 2 520 2 614 2 717 2 815 2 919 3 023 3 121 3 220 3 317 3 414 3 511 3 606 3 703 2 520 Źródło: Obliczenia własne. Składki emerytalno-rentowe, zdrowotne oraz podatek PIT (oraz wpływ do budżetu centralnego) został określony dla tych osób analogicznie, jak w przypadku etatowych pracowników zakładów opiekuńczych. Wyniki obliczeń przedstawiono w tabeli 18. Łączne wpływy szacowane są na 16 mld zł w przypadku niższych zarobków oraz na 23mld zł w przypadku zarobków równych wynagrodzeniu przeciętnemu. Wpływ samego nowo zdefiniowanego świadczenia pielęgnacyjnego na FUS, NFZ oraz budżet państwa będzie zerowy, albowiem zakłada się, że całość środków przeznaczonych na obecne świadczenia zostanie rozdysponowana na świadczenia przy nowych warunkach ich przyznawania. 7 7 Byłyby zmiany w składkach przypadku gdyby świadczeniobiorcy osiągali dochód powyżej 30-krotności przeciętnego wynagrodzenia miesięcznego, jednakże ryzyko wystąpienia tego zjawiska jest bliskie 0. 21

Tabela 18. Wpływy z tytułu powrotu pracowników na rynek pracy Wpływy FUS em+rent wynagrodzenia (w tys.) em+rent 70%wynagrodzenia (w tys.) Wpływ NFZ zdr wynagrodzenia (w tys.) zdr 70%wynagrodzenia (w tys.) Wpływ PIT pit wynagrodzenia (w tys.) 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022 2023 2024 2025 0 4 565 28 416 98 436 510 043 1 057 534 2 190 407 3 958 406 5 833 785 7 812 728 9 029 889 10 811 598 12 021 194 13 414 999 0 3 195 19 891 68 906 357 030 740 274 1 533 285 2 770 884 4 083 650 5 468 909 6 320 922 7 568 118 8 414 836 9 390 499 0 1 288 8 019 27 779 143 933 298 434 618 129 1 117 056 1 646 285 2 204 739 2 548 220 3 051 016 3 392 362 3 785 691 0 902 5 613 19 445 100 753 208 904 432 691 781 939 1 152 399 1 543 317 1 783 754 2 135 711 2 374 653 2 649 984 0 1 985 12 357 42 808 221 805 459 896 952 555 1 721 414 2 536 970 3 397 564 3 926 878 4 701 699 5 227 723 5 833 855 pit 70%wynagrodzenia (w 0 1 390 8 650 29 965 155 264 321 927 666 788 1 204 990 1 775 879 2 378 295 2 748 815 3 291 190 3 659 406 4 083 699 tys.) ŁĄCZNIE wynagrodzenia (w tys.) 0 7 838 48 792 169 023 875 782 1 815 865 3 761 091 6 796 875 10 017 040 13 415 031 15 504 987 18 564 313 20 641 279 23 034 546 70%wynagrodzenia (w tys.) 0 5 487 34 154 118 316 613 048 1 271 105 2 632 764 4 757 813 7 011 928 9 390 522 10 853 491 12 995 019 14 448 895 16 124 182 Źródło: Obliczenia własne 22

4. Dodatkowe dochody do budżetów JST z tytułu powstania nowych firm opiekuńczych oraz wzrostu zatrudnienia w sektorze usług nad osobami niesamodzielnymi Jednym z założeń Ustawy o pomocy osobom niesamodzielnym jest to, że jej wprowadzenie przyczyni się do powstania nowych firm świadczących usługi opiekuńcze oraz rozwoju już istniejących. Funkcjonowanie tych firm stanowić będzie źródło dodatkowych dochodów dla jednostek samorządu terytorialnego (JST), zgodnie z Ustawą o dochodach jednostek samorządu terytorialnego z dn. 13 listopada 2003 r.: - dla gmin: wpływy z podatku dochodowego od osób fizycznych, opłacanego w formie karty podatkowej, udział we wpływach z podatku dochodowego PIT w wysokości 39,34% oraz udział we wpływach z podatku dochodowego CIT w wysokości 6,71%, - dla powiatów: udział we wpływach z podatku dochodowego PIT w wysokości 10,25% oraz udział we wpływach z podatku dochodowego CIT w wysokości 1,40%, - dla województw: udział we wpływach z podatku dochodowego PIT w wysokości 1,6%, udział we wpływach z podatku dochodowego CIT w wysokości 14,75%. Odwołując się do obliczeń zamieszczonych w punkcie 2, sporządzono prognozę dodatkowych wpływów do budżetów wszystkich JST (wykres 12, tabela 19). Wykres 12. Prognoza dodatkowych dochodów do budżetów wszystkich szczebli JST z tytułu powstania nowych firm opiekuńczych oraz wzrostu zatrudnienia w sektorze usług nad osobami niesamodzielnymi Źródło: opracowanie własne. 23

Tabela 19. Prognoza dodatkowych dochodów do budżetów wszystkich szczebli JST z tytułu powstania nowych firm opiekuńczych oraz wzrostu zatrudnienia w sektorze usług nad osobami niesamodzielnymi (w zł) wyszczególnienie rok 2013 2015 2017 2019 2021 2023 2025 wpływy ogółem PIT 310 205 6 204 095 62 040 946 217 143 310 403 266 146 527 348 038 620 409 456 CIT 235 455 5 049 550 54 381 860 204 352 435 404 306 439 560 525 486 696 589 077 karta podatkowa 16 287 349 292 3 761 753 14 135 657 27 967 062 38 773 191 48 185 109 GMINY 39,34% PIT 122 035 2 440 691 24 406 908 85 424 178 158 644 902 207 458 718 244 069 080 6,71% CIT 15 799 338 825 3 649 023 13 712 048 27 128 962 37 611 260 46 741 127 karta podatkowa 16 287 349 292 3 761 753 14 135 657 27 967 062 38 773 191 48 185 109 łącznie 154 121 3 128 808 31 817 684 113 271 884 213 740 926 283 843 170 338 995 316 POWIATY 10,25% PIT 31 796 635 920 6 359 197 22 257 189 41 334 780 54 053 174 63 591 969 1,4% CIT 3 296 70 694 761 346 2 860 934 5 660 290 7 847 357 9 752 247 łącznie 35 092 706 613 7 120 543 25 118 123 46 995 070 61 900 531 73 344 216 WOJEWÓDZTWA 1,6% PIT 4 963 99 266 992 655 3 474 293 6 452 258 8 437 569 9 926 551 dodatkowe dochody JST 15,9% CIT 37 437 802 879 8 646 716 32 492 037 64 284 724 89 123 552 110 757 663 łącznie 42 401 902 144 9 639 371 35 966 330 70 736 982 97 561 121 120 684 214 łącznie 231 614 4 737 565 48 577 597 174 356 337 331 472 978 443 304 821 533 023 747 Źródło: opracowanie własne na podstawie obliczeń dokonanych w poprzednim rozdziale. 4.1. Zmniejszenie wydatków z tytułu finansowania usług opiekuńczych z nowego źródła Ustawa częściowo odciąży finansowo JST. Spowodowane to będzie pojawieniem się nowego źródła, z którego współfinansowane będą świadczenia z pomocy społecznej (stacjonarne i środowiskowe usługi opiekuńcze). Zakładamy, że wydatki ponoszone przez JST na usługi opiekuńcze zostaną w przyszłości pomniejszone o wartość czeków opiekuńczych, które będą w dyspozycji świadczeniobiorców (osób niesamodzielnych). Prognozowanie kosztów, jakie w przyszłości ponosić będą samorządy z tytułu pomocy osobom niesamodzielnym jest zadaniem niezwykle kłopotliwym. W miarę postępu procesu starzenia się ludności potrzeby w tym zakresie będą rosły, a tym samym wzrastać powinny wydatki publiczne ponoszone na usługi opiekuńcze. Nie jest to jednak pewne. Poziom wydatków publicznych uzależniony jest bowiem nie tylko od faktycznych potrzeb społecznych, ale również (a nawet przede wszystkim) od czynnika politycznego (aktualne priorytety decydentów) oraz ekonomicznego (koniunktura gospodarcza). Do naszych obliczeń 24

przyjmujemy jednak, że wydatki JST będą rosnąć proporcjonalnie do zapotrzebowania na opiekę. Przyszły wzrost zapotrzebowania na usługi opiekuńcze będzie postępował wraz ze wzrostem liczby osób niesamodzielnych. Zwiększać się powinien ponadto zakres korzystania z formalnych usług opiekuńczych, co określane jest mianem formalizacji opieki. Ten proces formalizacji jest efektem dokonujących się współcześnie przeobrażeń społecznogospodarczych, takich jak: wzrost aktywności zawodowej kobiet, zmiana kulturowego modelu pomocy osobom niesamodzielnym, profesjonalizacja działalności w zakresie świadczenia usług opiekuńczych, obniżenie tzw. wskaźnika potencjału pielęgnacyjnego. Przeobrażenia te powodują, że osoby bliskie (opiekunowie nieformalni) w coraz mniejszym stopniu chcą i/lub mogą pomagać niesamodzielnym krewnym czy znajomym. Zakładamy zatem, że na początku prognozy skala korzystania z opieki formalnej (pomocy społecznej) wynosi 17%, natomiast z opieki nieformalnej (osób bliskich) 83% (takie proporcje potwierdza wiele badań). W prognozie uwzględniono 3 scenariusze zmian: brak procesu formalizacji (stały udział opieki formalnej i nieformalnej), umiarkowana formalizacja opieki (wzrost/spadek udziału opieki formalnej/ nieformalnej o 0,5% w skali roku), znaczna formalizacja opieki (wzrost/spadek udziału opieki formalnej/nieformalnej o 1% w skali roku). Zakładamy ponadto, że w grupie osób niesamodzielnych, które korzystają z pomocy społecznej, 60% otrzymuje świadczenia w postaci środowiskowych usług opiekuńczych (świadczonych w domu osoby niesamodzielnej), a 40% w postaci stacjonarnych usług opiekuńczych (świadczonych w całodobowych placówkach). Problematyczna jest także kwestia finansowania opieki stacjonarnej (domów pomocy społecznej). Obecnie znaczna część środków publicznych trafiająca do dps pochodzi z budżetu państwa w ramach opłat za osoby przebywające na tzw. starych zasadach. W przyszłości w miarę ubywania osób finansowanych na starych zasadach - ich miejsce powinny zajmować osoby finansowane według nowych zasad (wynikających z ustawy o pomocy społecznej z 2004 r.), a zatem przy partycypacji budżetów samorządowych. Nie ma jednak pewności, czy faktycznie tak się stanie. Gminy (w sytuacji mocno ograniczonych środków) mogą nie być skłonne i zdolne do przyjmowania na siebie nowych zobowiązań i zwiększania wydatków na pomoc społeczną. Realna jest zatem opcja, że miejsca w dps pozostaną w pewnym stopniu nieobsadzone. Przyjmujemy jednak, że do takiej sytuacji nie dojdzie. Miejsce osób finansowanych na starych zasadach systematycznie zajmowane będą 25

przez świadczeniobiorców opłacających swój pobyt według nowych reguł. Zakładamy, że na początku prognozy (2013 r.) na starych zasadach przebywa w dps 44000 osób, a ich liczba zmniejsza się corocznie o 3500. Podsumowując przedstawione wyżej założenia, należy przyjąć, że osoby niesamodzielne otrzymują opiekę formalną (z pomocy społecznej) lub nieformalną (świadczoną przez osoby bliskie). Obecnie 83% osób niesamodzielnych otrzymuje pomoc od osób bliskich, natomiast 17% z pomocy społecznej lub za jej pośrednictwem. Te proporcje mogą się jednak w przyszłości zmieniać na skutek postępu procesu formalizacji opieki. Z pomocy społecznej osoby niesamodzielne mogą otrzymać dwojakie wsparcie: środowiskowe usługi opiekuńcze (taką pomoc otrzymuje 60% beneficjentów opieki formalnej) lub stacjonarne usługi opiekuńcze (taką pomoc otrzymuje 40% beneficjentów opieki formalnej). Na podstawie danych dostępnych w sprawozdaniach MPiPS-03 można ustalić, że w 2010 r. z usług opiekuńczych korzystało 89298 osób, a wydatki własne gmin na tę formę opieki kształtowały się na poziomie 378817389 zł. Oznacza to, że średnie dofinansowanie na 1 beneficjenta wynosiło 354 zł miesięcznie. Jeśli chodzi o domy pomocy społecznej, to na nowych zasadach przebywało tam 32750 osób, a wydatki samorządowe na tę formę opieki wynosiły 526722925 zł. Średnie dofinansowanie na 1 beneficjenta wynosiło zatem 1340 zł miesięcznie. Nie wiadomo ilu spośród obecnych świadczeniobiorców zgodnie z nowym systemem orzecznictwa, który zostanie wprowadzony przez Ustawę, zostałoby uznanych za osoby niesamodzielne. Prognoza przeprowadzona została według następującego scenariusza świadczenia przyznawane są sukcesywnie w następujący sposób: - w pierwszych dwóch latach (2013 2014) tylko osobom z I stopniem niesamodzielności (niesamodzielnym znacznie); - w kolejnych dwóch latach (2015-2016) tylko osobom z I i II stopniem niesamodzielności ( z niesamodzielnością umiarkowaną i znaczną); - począwszy od roku 2017 do 2025 przyznawane byłoby wszystkim osobom niesamodzielnym (znacznie, umiarkowanie i lekko). 26

Prognozę przedstawiają wykres 14 i tabela 21. Czek opiekuńczy przyznawany jest sukcesywnie początkowo świadczenie otrzymują tylko najbardziej niesamodzielni, w późniejszym okresie dodatkowo osoby umiarkowanie niesamodzielne, a jeszcze później wszystkie osoby niesamodzielne. Nie wiemy jednak, w jakim stopniu niesamodzielni są beneficjenci świadczeń udzielnych przez pomoc społeczną. Przyjmujemy zatem, że wskaźniki niesamodzielności rozkładają się w tej grupie tak samo, jak w całej populacji osób niesamodzielnych (zgodnie z założeniami przyjętymi w części 2 opracowania, stopień znaczny: 12,3%; stopień umiarkowany: 33,2%; stopień lekki: 54,5%). 27

Wykres 14. Zmniejszenie wydatków JST z tytułu finansowania usług opiekuńczych z nowego źródła (scenariusz 2) Źródło: opracowanie własne. Tabela 21. Zmniejszenie wydatków JST w zł z tytułu finansowania usług opiekuńczych z nowego źródła (scenariusz 2) rok wyszczególnienie 2013 2015 2017 2019 2021 2023 2025 stały poziom opieki formalnej wydatki własne gmin (pomoc środowiskowa) bez czeków opiekuńczych 439697504 441943813 486187138 535832341 586635046 629770737 672003946 wydatki własne gmin (pomoc instytucjonalna) bez czeków opiekuńczych 403677976 576930070 781639963 1019181727 1278719250 1534781172 1805633606 wydatki własne gmin (pomoc środowiskowa) z czekami opiekuńczymi 0 0 53765366 31563107 0 0 0 wydatki własne gmin (pomoc stacjonarna) z czekami opiekuńczymi 382820637 493964467 598270041 766192262 941255844 1092579938 1247948778 zmniejszenie wydatków JST 460554842 524909416 615791694 757258698 924098451 1071971971 1229688775 umiarkowana formalizacja opieki (0,5% rocznie) wydatki własne gmin (pomoc środowiskowa) bez czeków opiekuńczych 439697504 510480554 592784318 687699261 790545623 889088100 991834702 wydatki własne gmin (pomoc instytucjonalna) bez czeków opiekuńczych 403677976 648610100 939351906 1279905901 1659310779 2045502041 2459598141 wydatki własne gmin (pomoc środowiskowa) z czekami opiekuńczymi 0 0 65553494 40508800 0 0 0 wydatki własne gmin (pomoc stacjonarna) z czekami opiekuńczymi 382820637 555336529 718983330 962197390 1221406473 1456151883 1699930973 zmniejszenie wydatków JST 460554842 603754125 747599400 964898971 1228449930 1478438257 1751501869 znaczna formalizacja opieki (1% rocznie) wydatki własne gmin (pomoc środowiskowa) bez czeków opiekuńczych 439697504 538840585 655182667 790854150 941125742 1091153577 1250574189 wydatki własne gmin (pomoc instytucjonalna) bez czeków opiekuńczych 403677976 720290130 1097063850 1540630074 2039902309 2556222910 3113562676 wydatki własne gmin (pomoc środowiskowa) z czekami opiekuńczymi 0 0 72453862 46585121 0 0 0 wydatki własne gmin (pomoc stacjonarna) z czekami opiekuńczymi 382820637 616708591 839696620 1158202518 1501557102 1819723828 2151913169 zmniejszenie wydatków JST 460554842 642422124 840096036 1126696586 1479470949 1827652659 2212223696 Źródło: opracowanie własne. 28

Korzyści dla JST z wprowadzenia Ustawy będą dwojakie. Z jednej strony związane one będą z dodatkowymi wpływami do budżetów JST, z drugiej zaś strony zmniejszone zostaną wydatki ponoszone przez JST na usługi opiekuńcze. Prognozę łącznych korzyści ilustruje wykres 16. Przyjęto tutaj już tylko jeden wariant dotyczący formalizacji opieki coroczny wzrost opieki formalnej o 0,5%. Ten właśnie wariant uznano za najbardziej prawdopodobny. Wykres 16. Korzyści JST (łącznie: dodatkowe wpływy oraz oszczędności) z wprowadzenia Ustawy (scenariusz 2) Źródło: opracowanie własne. 4.2. Wydatki samorządów na obsługę nowych zadań Ustawa o pomocy osobom niesamodzielnym nakłada na JST nowe zadania, które mają być finansowane z ich budżetów. Zadania te związane są z działalnością urzędniczą (pracą biurową, przeprowadzaniem wywiadów środowiskowych, udzielaniem informacji, wydawaniem decyzji, rozliczaniem czeków opiekuńczych, kontrolą jakości świadczonych usług opiekuńczych itd.). Czynności te podzielone zostały na dwie kategorie (por. tabela 22). Tabela 22. Nowe czynności urzędnicze związane z wprowadzeniem Ustawy, które generują koszty dla JST Kategoria czynności: Katalog czynności: Wymiar roboczogodzin: (1) czynności pierwszej kategorii - udzielanie informacji o procedurze - wariant mniej (nieregularne), związane z przyznawania świadczeń, czasochłonny: 2 orzecznictwem i przyznaniem - przyjmowanie i przesyłanie roboczogodziny na 1 świadczenia, wniosków, - przeprowadzanie wywiadów środowiskowych, niesamodzielnego, - wariant bardziej czasochłonny: 3 29

(2) czynności drugiej kategorii (cykliczne), związane z realizacja kontraktów opiekuńczych i umów uaktywniających. Źródło: opracowanie własne. - wydawanie decyzji, - podpisywanie kontraktów opiekuńczych, - powiadamianie ZUS, - obsługa wniosków o opiekę zastępczą, - wydawanie i rozliczanie czeków opiekuńczych, - kontrola jakości, - gromadzenie i udostępnianie danych o świadczeniodawcach lokalnych/regionalnych, - organizacja grup samopomocowych, roboczogodziny na 1 niesamodzielnego, - wariant mniej czasochłonny: 1 roboczogodzina na 1 niesamodzielnego rocznie, - wariant mniej czasochłonny: 2 roboczogodziny na 1 niesamodzielnego rocznie, Czynności pierwszej kategorii związane są z orzecznictwem i przyznawaniem świadczenia. Są to czynności wykonywane tylko raz na jakiś czas (nieregularnie). Przykładowo osoby, którym orzeczono stopień lekki niesamodzielności, w miarę postępu procesu biologicznego starzenia tracą sprawność funkcjonalną w związku z czym, po jakimś czasie, pojawia się konieczność ponownego ustalenia stopnia niesamodzielności. Ponadto grupa osób niesamodzielnych z roku na rok się zmienia jedni umierają, a w ich miejsce pojawiają się nowe osoby, które wymagają orzeczenia o stopniu niesamodzielności i przyznania świadczenia. Zakładamy, że w związku ze zmianą stopnia niesamodzielności oraz zmianą grupy osób niesamodzielnych, rotacja wynosi 2% liczby osób niesamodzielnych w danym roku. Czynności pierwszej kategorii w danym roku generowane są zatem przyrostem liczby osób niesamodzielnych w tym roku oraz, dodatkowo, 2% rotacją. Czynności drugiej kategorii związane są z realizacją rozliczaniem kwalifikowanych kosztów opieki i umów z asystentami osób niesamodzielnych. Czynności te mają charakter permanentny, konieczność ich realizacji cyklicznie (corocznie) się odnawia. Koszt nowych czynności urzędniczych, jakie nakłada na JST Ustawa przedstawiony został poprzez wynagrodzenie pracowników realizujących te zadania. Zwiększony zakres działalności urzędniczej będzie miał bowiem swoje odzwierciedlenie w nowych etatach, które trzeba będzie w związku z tym utworzyć. Skalkulowaną liczbę roboczogodzin podzielono przez roczny wymiar czasu pracy (2000 godzin) i w ten sposób uzyskano liczbę nowych etatów. Mnożąc liczbę nowych etatów przez średnie wynagrodzenie w JST (przyjęto 2600 zł brutto) otrzymano łączny koszt nowych etatów. Kalkulację sporządzono dla dwóch wariantów: bardziej czasochłonnego oraz mniej czasochłonnego (por. tabela 23). Zgodnie ze scenariuszem 1 wszystkie osoby niesamodzielne składają wniosek o orzeczenie stopnia niesamodzielności i przyznanie świadczenia w pierwszym roku po wprowadzeniu Ustawy. Zakładamy tutaj, że liczba wniosków odpowiada dokładnie liczbie osób niesamo- 30

dzielnych 8. Należy w tym miejscu zwrócić uwagę na dość istotna kwestię, mianowicie zaraz po wprowadzeniu Ustawy lawinowo napłynie ogromna liczba wniosków o orzeczenie stopnia niesamodzielności i przyznanie świadczeń. W późniejszym okresie sytuacja się unormuje, jednak bezsprzecznie skuteczna realizacja zleconych zadań w pierwszym roku po wprowadzeniu Ustawy będzie dla JST ogromnym wyzwaniem organizacyjnym i finansowym. Prognozę wydatków na obsługę nowych czynności urzędniczych pierwszej i drugiej kategorii przedstawia wykres 17 i tabela 23. 8 Jest to uproszczenie. Nie można oszacować faktycznej liczby wniosków. Z pewnością będzie ich znacznie więcej niż osób niesamodzielnych. Części osób wnioskujących stopnień niesamodzielności nie zostanie jednak przyznany z racji niespełnienia kryteriów (zbyt wysoki poziom sprawności funkcjonalnej). 31

Wykres 17. Prognoza wydatków JST na obsługę nowych czynności (łącznie pierwszej i drugiej kategorii) urzędniczych (scenariusz 1) Źródło: opracowanie własne. Tabela 23. Prognoza wydatków JST w zł na obsługę nowych czynności (łącznie pierwszej i drugiej kategorii) urzędniczych (scenariusz 1) rok wyszczególnienie 2013 2015 2017 2019 2021 2023 2025 a) czynności pierwszej kategorii koszt nowych etatów (wariant mniej czasochłonny) 31704452 985631 1278437 1475168 1400957 1293678 1339028 koszt nowych etatów (wariant bardziej czasochłonny) 47556678 1478447 1917656 2212751 2101436 1940518 2008542 b) czynności drugiej kategorii koszt nowych etatów (wariant mniej czasochłonny) 15852226 17381685 19121778 21074328 23072402 24768933 26429968 koszt nowych etatów (wariant bardziej czasochłonny) 31704452 34763370 38243557 42148656 46144805 49537865 52859936 c) czynności pierwszej i drugiej kategorii łącznie koszt nowych etatów (wariant mniej czasochłonny) 47556678 18367316 20400216 22549496 24473360 26062611 27768996 koszt nowych etatów (wariant bardziej czasochłonny) 79261129 36241817 40161213 44361407 48246241 51478383 54868478 Źródło: opracowanie własne. Zgodnie z drugim scenariuszem, w latach 2013-14 orzeczenia o stopniu niesamodzielności oraz świadczenia z tego tytułu przyznawane są osobom o znacznym stopniu niesamodzielności, w latach 2015-16 osobom o znacznym i umiarkowanym stopniu 32

niesamodzielności, a od 2017 r. wszystkim niesamodzielnym 9. Prognozę wydatków na obsługę nowych czynności urzędniczych w tym scenariuszu przedstawia wykres 18 i tabela 24. Wykres 18. Prognoza wydatków JST na obsługę nowych czynności (łącznie pierwszej i drugiej kategorii) urzędniczych (scenariusz 2) Źródło: opracowanie własne. Tabela 24. Prognoza wydatków JST w zł na obsługę nowych czynności (łącznie pierwszej i drugiej kategorii) urzędniczych (scenariusz 2) rok wyszczególnienie 2013 2015 2017 2019 2021 2023 2025 a) czynności pierwszej kategorii koszt nowych etatów (wariant mniej czasochłonny) 3899648 11662671 21424427 1475168 1400957 1293678 1339028 koszt nowych etatów (wariant bardziej czasochłonny) 5849471 17494007 32136641 2212751 2101436 1940518 2008542 b) czynności drugiej kategorii koszt nowych etatów (wariant mniej czasochłonny) 1949824 7908667 19121778 21074328 23072402 24768933 26429968 koszt nowych etatów (wariant bardziej czasochłonny) 3899648 15817333 38243557 42148656 46144805 49537865 52859936 c) czynności pierwszej i drugiej kategorii łącznie koszt nowych etatów (wariant mniej czasochłonny) 5849471 19571338 40546206 22549496 24473360 26062611 27768996 koszt nowych etatów (wariant bardziej czasochłonny) 9749119 33311340 70380198 44361407 48246241 51478383 54868478 Źródło: opracowanie własne. 9 Jest to kolejne uproszczenie. Z góry zakładamy bowiem, że w danym okresie po orzeczenie zgłaszać się będą wyłącznie osoby określonym stopniu niesamodzielności. 33

4.3. Porównanie korzyści i wydatków JST związanych z wprowadzeniem Ustawy Na wykresie 19 i w tabeli 25 (scenariusz 1) oraz wykresie 20 i w tabeli 26 (scenariusz 2) przedstawiono zestawienie korzyści z wydatkami JST, które związane są z wprowadzeniem Ustawy. Przyjęto tutaj wariant, który uznano za najbardziej prawdopodobne, a mianowicie po stronie korzyści- coroczny wzrost opieki formalnej o 0,5%, po stronie kosztów wariant mniej czasochłonny. W obu scenariuszach widoczna jest wyraźna przewaga korzyści nad wydatkami. Oznacza to, że wprowadzenie Ustawy jest opcją pozytywną dla finansów JST. Wykres 19. Zestawienie korzyści i wydatków JST związanych z wprowadzeniem Ustawy (scenariusz 1) Źródło: opracowanie własne. Wykres 20. Zestawienie korzyści i wydatków JST związanych z wprowadzeniem Ustawy (scenariusz 2) Źródło: opracowanie własne. 34