PSZCZELNCZE ZESZYTY NAUKOWE Rok XXXV 1994 ROŚLNY POKARMOWE ZNACZENE GOSPODARCZE SMUKLKA PLAMSTEGO - HALCTUS MACULATUS SMTH (APODEA, HALCTlDAE) A n d r z ej R u s z k o w s k i, Kry s t y n a K a c z m a r s k a, J a n i n a G o s e k, Kry s t y n a K u n o w a, Mieczysław Biliński nstytut Sadownictwa i Kwiaciarstwa, Oddział Pszczelnictwa, ul. Kazimierska 2, 24-100 Puławy Andrzej Kosior Zakład Ochrony Przyrody PAN, ul. Lubicz 46,31-512 Kraków Streszczenie Badania prowadzono w latach 1960-1992, głównie w okolicy Puław, ale dorywczo i w innych rejonach. Wykorzystano także dane z literatury. Ustalono listę roślin obłatywanych przez smuklika plamistego, obejmującą 116 gatunków z 25 rodzin. Najchętniej odwiedzał on Compositae, chętnie również Papilionaceae. Główne jego rośliny pokarmowe to rumianki, jaskry i rzepak. Należy przypuszczać, że może on odgrywać szczególna rolę w zapylaniu rzepaku, a prawdopodobnie również lucerny mieszańcowej i siewnej. Należy chronić jego miejsca gniazdowania, a także rumianki i jaskry w sąsiedztwie upraw nasiennych rzepaku i lucerny. Słowa kluczowe: smuklik, rośliny pokarmowe, zapylanie, ochrona środowiska, rzepak, lucerna, pszczoły samotnice. WSTĘP METODYKA Smukłik plamisty - Halictus thalictusi maculatus Smith należy do gatunków w Polsce pospolitych, jego znaczenie gospodarcze nie zostało jednakże dotąd dostatecznie wyjaśnione, dlatego w pracy tej zajęliśmy się poznaniem listy roślin pokarmowych i próbą wyjaśnienia jego potencjalnej roli w nasiennictwie roślin uprawnych. W pracy wykorzystaliśmy obserwacje własne z lat 1960-1992 oraz dane z obszernej ł iteratury. Metodykę stosowaliśmy podobną jak w pracy o smukliku koniczynowcu - Halictus (Seladonia) tumulorum (L.) (R u s z k o w s k i i in. 1994). Okazy smuklików oznaczał A.Ruszkowski, on również nadal polski! nazwę temu smuklikowi. 195
WYNK WNOSK Smuklik plamisty obserwowany był na kwiatach 116 gatunków roślin (tab. 1) z 25 rodzin, głównie zaś ze złożonych (44%), motylkowych (12 %), różowatych (8%), krzyżowych (8%), wargowych (6%), jaskrowatych (5%), baldaszkowych '(4%), wierzbowatych (2 %) i trędownikowatych (2 %). Gatunek ten jest więc, jak widać, szczególnie silnie związany z roślinami złożonymi. W Puławach i okolicy łowiony był on od 19.V do 3 l. V. Najwierniej i najliczniej oblatywał rumianki (zwłaszcza marunę bezwonną), jaskry i rzepak; wiernie i casem licznie także - krwawnik, złocień, oman, jastrzębiec, brodawnik, nawłoć, wrotycz, mniszek, lucernę (zwłaszcza mieszańcową i siewną), głóg, poziomki, pięciornik, miętę i przetacznik ożankowy; wiernie ale raczej nielicznie - oset, rumian, chabry, ostrożeń, goryczel, koniczynę, szałwię, bodziszek, wierzbę; czasem licznie - karaganę, nostrzyk, robinię, pieprzycznik i kminek. Należy więc przypuszczać, że smuklik plamisty może mieć większy udział przede wszystkim w zapylaniu rzepaku, a prawdopodobnie także częściowo lucerny mieszańcowej i siewnej. Jest to więc gatunek zasługujący bez wątpienia na ochronę i rozmnożenie. Tabela Rośliny pokarmowe smuklika plamistego Food plants of Halictus maculatus Smith Rodzina i gatunek rośliny Miejscowość i autorzy Plant family and plant species Localitics and authors' 2 COMPOSTAE 16 Achillea millefolium L. 2,8,30m,34 Aspectinata Willd. 20; A.sp.15,38 Anthemis tinctoria L. 30,31,34 Arctium /appa L. 30 :Jellis perennis L. 3 Carduus acanthoides L. 11,13,30,34; C.sp.36 Cinutans L. 30 Centaurea jacea L. 25,26,34 C.seabiosa L. 4,5,34 C.s/oebe 27; C.sp.36 Chrysanthemum corymbosum L. 27 Ch.leucanthemum L. 14m,27,34 Cichorium intybus L. 20,27,30m Cirsium arvense (L.) Scop. 30,34; C.sp.36 Cicanum (L.) M.B. '27 196
1 2 Crepis biennis L. 34 Erigeron acer L. 27 Eupatorium cannabinum L. 30 Grossheimia macrocephala (Willd.) 20 Helichrysum arenarium (L.) Moench 20 Hieracium 4,6,36,37m nula britannica L. 27,30m Leonyża DC. 34m. ensifolia L. 13 Leontodon autumnalis L. 21,27,34,35 L. hispidus L. 27m L. incanus L. Schrk. 27 Luaraxacoides (Vi.) Mćr. 34 Matricaria chamomilla L. 30 M. inodora L. 4m,30m M. mariiima L. 27; M.sp.lm,3,15m Picris hieracioides L. 30,34, P.sp.36 Pulicaria dysenterica Gacrtn. 34 Senecio jacobaea L. 34 Scbarbaraeifolius W. et. Gr. 30 S. vernalis W. et K. 23 Solidago gigantea Ait. 30m; S.sp.36m,38 Tanacetum vulgare L. 1,4,7,34m Taraxacum officinale Web. 3,12,17-19,23,27,30-32,34,37m,38 Tussilago farjara L. 31 Xeranthemum annuum L. 30 PAPlLlONACEAE Caragona arborescens L. 33m Lotus corniculatus L. 17 Medioago falcata L. 13,27 M.media Pers + M.saliva L. 9,10m,13,17,22,29,30m,30a Miluputina L. 27 Melilotus officinalis (L.) Lam. 30m; M.sp.33m Robinia pseudacacia L. 33m Trifolium campestre Schreb. 30; T.sp.27 'Lpratense L. 14,27,30 Tirepens L. 34 Vicia sepium L. 31 ROSACEAE Crataegus oxyacantha L. 23,27; C.sp.27m Fragaria vesca L. 18,27m; F.sp.36 Potentilla argentea L. 13 Pier ecta L. 30 P. reptans L. 34 Pisilvestris Neck. 37m P. verna L. 37m 197
2 P. wiemanniana Gaertn. et Sch. 23 Rosa canina L. 30 R.gallica L. 30 CRUCFERAE Brassica napl/s L. 20,24m,27m,30m Capselw bursa-pastoris L. 30 Cardamine 27 Cardaria draba (L.) Desv. 27m,30 Raphalll/S raphanistrum L. 30 Rapistrum perenne L. 30 Rorippa silvestris L. 30 Sinapis arvensis L. 30 Sisymbrium orientale Tom. 30 S.officinale (L.) Scop. 13 LABATAE Glechoma 38 HySSOpl/S officinalis L. 30 Lamium purpureum L. 27 Mentha aquatica L. 34m M./ongifolia L. 30 M.pl/legil/ L. 30m Salvia pratensis L. 20,27; S.sp.28 Stachys recta L. 27; S.sp.28 Thymus serpyllum L. 35 UMBEUFERAE Bupleurum pachnospermum Panc. 30 Cart/m carvi L. 34m Coriandrum sativum L. Dal/C/S 38 Eryngium campestre L. 30 Heraclel/m 38 Myrrhis odo rata Scop. 34 Peucedanum 38 RANUNCULACEAE Ficaria verna Huds. 3 Ranunculus acer L. 13,27m Ripotyanthemos L. 30m Rirepens L. 30; R.sp.4,27,34m GERANA CEAE Geranium pratense L. 34 Gipyrenaicum L. 34 Gisanguineum L. 34 CAMPANULA CEAE Cumpanula patula L. 198
2 C. rapunculoides L. 34 DJPSACACEAE Cep/w/aria transsylvanica L. 30 'Knawia arvensis (L.) Coult. 13; K.sp.36 NNE - OTHER Allium 14 Anchusa officinalis L. 27 Beta vulgaris L. 27 Convolvulus arvensis L. 30,35 CScUla trifolii Bab. et Gibs. 30 Euphorbia cyparissias L. 27; E.sp.3,28 Lythrum salicaria L. 13 Malva silvestris L. 34 Papaver rhoeas L. 34,38 Reseda lutea L. 30 Salix caprea L. 13; S.sp.31,37m Statice gmelini Willd. 30 Stel/aria media L. 30 Syringa vulgaris L. 30 Veronica chamaedrys L. 4m,17,20,23,27 Odnośniki - Notes: l m - Liczny oblot - A frequent visiting Liczby oznaczają tu miejscowości, lata i autorów (w nawiasach województwa): The numbers indieated the localities, ycars and authors (in parenthesis the provinccs): POLSKA - POLAND: l. Pulawy (Lublin) 1972, 1974, 1992 leg. K.Kaczmarska, K.Kuna, J.Gosek; 2. Gołąb (Lublin) 1988 leg. K.Kaczmarska; 3. Bronowice (Lublin) 1987-1988 leg. J. Gosek, K. Kaczmarska; 4. Lęka (Lublin) 1988-1989 leg. K.Kaczmarska, A.Ruszkowski, J.Gosek; 5. Jaroszyn (Lublin) 1989 leg. J.Gosek; 6. Piskorów (Radom) 1990 leg. J. Wojdaszka; 7. Trzeianki (Lublin) 1986 leg. K.Kaczmarska; 8. Elizówka (Lublin) (A n a s i e w i c z 1973); 9. Chełm) (A n a s i e w i c z 1973); 10. Labunie (Zamość) (A n a s i e w i c z 1973);. Romanów (Zamość) 1986 leg. A.Kosior; 12. Sąsiadka (Zamość) 1987 leg. A.Kosior; 13. (Zamość) (K o s i o r, F i ja ł 1992); 14. Kamień (Tarnobrzeg) 1972 leg. K.Kaezmarska; 15. Kleczanów (Tarnobrzeg) 1972 leg. K.Kaczmarska; 16. Pieczenogi (Kraków) 1972 leg. K.Kaezmarska; 17. Ojców (Kraków) (D y e w s k a 1988); 18. Pieniny (Nowy Sącz) (D y e w s k a, N o s k i e w i c z 1963); 19. Skierniewice (Skierniewice) 1960 leg. Z.Konopacka; 20. Poznań (Poznań) (B a n a s z a k 1973, 1976); 199
21. (Szczecin + Koszalin) (B ii t h g e n 1919); 22. Przylep (Szczecin) (H e r a s i m c z y n 1964 cit. B a n a s z a k 1985); 23. (Bydgoszcz + Piła) (T o r k a 1912, 1932); 24. Dolny Śląsk> Lower Silosia (G a ł u s z k o w a 1965); 25. Targoszyn (Legnica) 1972 leg. K.Kaczmarska; 26. Piotrowice (Wrocław) 1974 leg. M.Biliński. SŁOWACJA - SLOVAKA: 27. (B e li k o v li 1966, 1970ab, 1971, 1977). WĘGRY - HUNGARY: 28. (M o c z ar 1954); 29. (M o c z a r 1962); 30. (B e n e d e k 1969, 1970); 30a. (T a n a c s 1977). LTWA - LlTHUANA: 31. Wileńszczyzna (A d o p h 1934, 1937); 32. Mierzeja Kurońska (B a e r 1903). UKRANA: 33. (O s y c z n i u k 1960). Głównie NEMCY AUSTRA - Mainly GERMANY and AUSTRA: 34. (M ii e r 1873); 35. Bremen (A f k e n 1914); 36. (F r i e s e 1926); 37. (S t o e c k h e r t 1932); 38. (E b m e r 1969). LTERATURA A d o p h W. (1934) - Materialy do znajomości fauny pszczół Wileńszczyzny. Pr. Tow. Przyj. Nauk, Wilno 1933,8:217-254. A d o p h W. (1937) - Zespoły wiosenne pszczół w Ponarach pod Wilnem. Pr.Tow.Przyj. Nauk. w Wilnie, Wydz.Nauk Mat, i Przyr., Wilno, 11. A fk e n J. D. (1914) - Die Bienenfauna von Bremen. Abh.Naturwiss. Yer.Bremen, 22:1-220. A n a s i e w i c z A. (1973) - Błonkówki pszczołowate (Apoidea, Hymenopteray występujące na plantacjach lucerny mieszańcowej (Medicago media Pers.) i skład florystyczny zebranego przez nie pyłku. Rozpr.Nauk.Ałł Lublin, 5:1-39. B a e r W. (1903) - Zur Apidenfauna der Kurischen Nchrung. lnt.a lig. Z. Ent., 8:157-161. B a n a s z a k J. (1973) - Pszczołowate (Apoidea) okolic Poznania. Bad. Fizjogr. Pol. Zach., B, 26:33-78. B a n a s z a k J. (1976) - Pszczoły (Hymenoptera: Apoidea) Ogrodu Botanicznego w Poznaniu. Bad. Fizjogr. Pol. Zach., C, 29:71-85. B a n a s z a k J. (1985) - nformacje o faunie pszczół (Apoidea) Polski w nic publikowanych pracach magisterskich. Fragm.Faun., 29(18):377-390. B e li k o v li A. (1966) - Beitrag zur Kenntnis der Bestauber der Samenriibe (Beta vulgaris L.) in bedingungen von Siidslowakei. Acta Fac. Rer. Nat. Univ. Comen., 12 - Zoologia, 13:163-170. 200
B c l li k o v ś. A. (l970a) - Bees (Apoidea) of Quereo-Carpinetum at Bab. Rcs.Project Bab, Progr.Rcp. 1., Bratislava :203-210. B e 1 a k o v a A. (1970b) - Prfspevok k poznaniu niektórych druhov samotarskych vćiel rodov Andrena (Fabricius) ahalicls (Latreillei a ich źivnych rastlin na Slovensku. En/.Probl.,8:154-176. B c 1 li k o v li A. (1971) - Vćely (Apoidea) z niektórych vyznamnych oblasti Slovenska. e«probl., 10: 141-190. B e l a k o v ś. A. (1977) - Vćcly (Apoidea) okolia Zemplinskej śfravy. Ac/a Fac. Rer. Nat. Univ. Comen., Zoologia, 22:109-123. B e n e d e k P. (1969) - Examinations on lucerne pollinating wild bees (Hym., Apoidea) in the.hungarian Great Plain. Fol.Ent., 22:101-115. B e n e d e k P. (1970) - Vizsgalatok a vorosherćt megj-orzó vadmćheken a Nagy- es Kisalfoldon. Novenytermeles, 19(4):361-371. B li t h g e n P. (1919) - Die Bienenlauna Pommenrns. S/ell.En/.Z., 80:65-131. D y e w s kam. (1988) - Apoidea of The Ojców National Park. Part.. Colletidae, Halictidae, Andrenidae, Meliuidae, Megachilidae, Anthophoridae. Acta Biol.Crac., Ser. Zool., 30: 19-72. D Y l e w s k a M., N o s k i e w i c z J. (1963) - Apoidea of the Pieniny National Park. Part. ~. Colletidae, Andren ida e, Halictidae, Meliuidae, Apidae (Nomada Scop.). Ac/a Zool. Crac., 8(13):477-532. E b m era. W. (1969) - Dic Bicncn des Gcnus Halictus Latr. s.l. im Grossraurn von Linz (Hymenoptera, Apidaey. Systematik, Biographie, Okolegie und Biologie mit berucksichtigung aller bisher aus Mitteleuropa bekannten Arten. Teil. Naturk.Lahrb.St.Lint ; 133-183. F r i e s e H. (1926) - Die Biencn, Wcspcn, Grab- un Goldwespen. Die lnsecten Mitteleuropas, insbesondcrc Dcutschlands. Stuttgart. G a ł u s z k o wal. (1965) - Pszczołowate (Apidae'; zebrane na rzepaku ozimym na Niżu i Wyżu Dolnego Śląska. Po.Pis.Ent., B, 14(39-40):217-228. K o s i o r A., F i j a ł J. (1992) - Analiza faunistyczno-ekologiczna owadów pszczołowatych Apoidea województwa zamojskiego. Sil/d. Ośr. Dokurn. Fizjogr., 20: 13-53. M ó c z a r L. (1962) - O metodach i wynikach badań nad pszczołami dzikimi (Hym., Apoidea) zapylającymi lucernę na Węgrzech. Pol. Pis. Ent., B, 1-2(25-26):77-85: M 6 c z ar M. (1954) - Systematik, Verbreitung und Okolegie der Gattungen Eucera Latr. und Tetralania Spin. ihymenoptera). Ann.Hist=Natur.Mus. Natlon Hungar. (ser. nova), 5:367-386. M li l l e r H. (1873) - Die Befruehtung der Blurnen durch nsectcn und die gegenseitigen Anpassungen beider, Leipzig. O s y c z n i u k A. W. (1960) - Swiazi pczclinych s bobowymi w sticpi pruwobieriesja Ukrainy. Elli. ou.o., 39(2):384-394. R u s z k o w s k i A., B i i 11 s k i M., K a c z 111 a r s k a K., G o s e k J., K o - s i o r A. (1994) Rośliny pokarmowe smuklika koniczynowca Halictus tumulorum (L.) (Apoidea, Halictidaei oraz jego znaczenie gospodarcze. Pszczeln.Zesz.Nauk., 38: 183-193. S t o e c k h e r t F. K. (1933) - Die Bienen Frankens (Hym. Apid.). Deutsch. Ent, Z. 1932, Berlin. T a n li c s L. (1977) - Flower-visitiug bccs in luccrne ficlds ncar Szcgcd. Acla Agronom.Ac:ad. Sci.Hung., 26:419-425. T o r k a V. (1912) - Die Bicnen der Provinz Posen. ZiNaturwiss.Abt.Posen, 20:97-181. T o r k a V. (1932) - Nachtragc zu meiner Ver6ffenliehung uber "Die Bicnen der Provinz Posen". Deutsch. Wiss.Z.Polen. 201
FOOD PLANTS AND AN ECONOMC MPORTANCE OF HALCTUS SMTH (APODEA, HALCTlDAE) MACULATUS A. R u s z k o w s k i, K. K a c z m ar s k a, J. G o s e k, K. K u n o w a, M. B i i ń s k i, A. K o s i o r Summary The list of food plants for Halictus maculatus Smith was compiled on the basis of own observations carried out during the years 1960-992 (mainly at Pulawy and in the neighbourhood, but occasionally also in other regions) and of literature. The list contained 116 plant ąpecies of 25 plant families. Species of Compositae were the most frequently visited plant species, also Papilionaceae were willingly visited. The main ood-plants for this bee species were Matricaria, Ranunculus and rape. This bee species may have the greatest importance for pollination of rape and probably also for lucerne. The nesting places of this Halictus species and also the Ranunculus and Matricaria plants growing near seed crops of rape and lucerne should be protected. Keywords: Halictus, food plants, pollination, protection, rape, lucerne, solitary bees. 202