Praktyka budowlana, a ochrona siedlisk jerzyka i innych chronionych gatunków synantropijnych nowe spojrzenie na prawo ORGANIZATORZY MATERIAŁY PO SPOTKANIU SZKOLENIOWO-DYSKUSYJNYM Warszawa, 27.10.2010r. Opracowanie i redakcja: Wojciech Nowakowski Bioexperts, Uniwersytet Przyrodniczo-Humanisyczny Współudział w opracowaniu: Paweł Boratyński Bioexperts Marcin Kalbarczyk Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska Dorota Łukasik Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska Dorota Zielińska Stołeczne Towarzystwo Ochrony Ptaków
Serdeczne podziękowania składamy panu profesorowi Maciejowi Luniakowi (Muzeum i Instytut Zoologii PAN) za konsultacje i cenne uwagi merytoryczne. Sponsor spotkania: BOŚ reprezentowany przez p. Magdalenę Janiszewską Główna Ekolog na Woj. Mazowieckie magdalena.janiszewska@bosbank.pl
Wprowadzenie: Gatunki synantropijne (synantropy, organizmy antropofilne) to gatunki roślin i zwierząt przyzwyczajone i przystosowane do życia w bezpośrednim sąsiedztwie człowieka i wykorzystywania siedlisk antropogenicznych, czyli siedlisk powstałych w wyniku działalności człowieka (środowiska kulturowe). Synantropia jest zjawiskiem w pewnym sensie stopniowalnym, a właściwie procesem, który u różnych gatunków osiągnął różny stopień zaawansowania. Można tu mówić zarówno o stopniu zmiany wykorzystywanego środowiska (synantropy upraw i plantacji leśnych, agrocenoz, parków i ogrodów, zabudowań wiejskich itp.) jak i o stopniu akceptowanej bliskości człowieka, można wreszcie mówić o populacyjnym stopniu synantropii (jaki procent populacji danego gatunku zamieszkuje środowiska naturalne, seminaturalne zbliżone do naturalnych, a jaki środowiska przekształcone, o określonym stopniu antropogeniczności). Najwyższym stopniem tego zjawiska-procesu, jakim jest synantropia jest synurbizm, czyli wykorzystywanie jako siedlisko miejsc całkowicie przekształconych, jakimi są centra dużych miast. Liczne gatunki chronione są zwierzętami synantropijnymi, zamieszkując budynki wykorzystują je na miejsca rozrodu, bytują w nich poza okresem rozrodczym, a nawet jako miejsca zimowania. Spośród ptaków prawie jedna czwarta gatunków spotykanych w śródmieściu Warszawy należy do tej grupy (około 17 gatunków silnie związanych jest z budynkami). Warto podkreślić, że liczebność populacji miejskich, różnych gatunków, to często ponad połowa całej krajowej populacji lęgowej (w skrajnych przypadkach nawet do ponad 80%). Niestety w ostatnich latach obserwuje się znaczące spadki liczby ptaków i nietoperzy, w wyniku utraty siedlisk. Do najczęściej spotykanych, a jednocześnie najbardziej zagrożonych w naszych blokach, biurowcach i innych budynkach zwierząt należą: jerzyk, kawka, wróbel, mazurek oraz sikory, a również nietoperze (opis gatunków w załącznikach P i N). Siedlisko według słownika języka polskiego to: całokształt warunków glebowych, wodnych, klimatycznych w miejscu występowania określonego gatunku, zespołu lub formacji. Natomiast ustawa o ochronie przyrody definiuje siedlisko w sposób następujący: siedlisko przyrodnicze obszar lądowy lub wodny, naturalny, półnaturalny lub antropogeniczny, wyodrębniony w oparciu o cechy geograficzne, abiotyczne i biotyczne. Należy tu podkreślić tu fakt, że siedlisko antropogeniczne (nienaturalne, a wytworzone przez działalność człowieka) jest ujęte we wspomnianej ustawie. Zagrożenia: Wiele gatunków ptaków i nietoperzy wykorzystujących środowiska miejskie, blokowiska, a nawet same centra, jest coraz rzadziej spotykanych w naszym sąsiedztwie. Problem ten dotyczy zarówno Warszawy jak i innych wielkich polskich aglomeracji, a tendencje spadkowe można przewidzieć obserwując stan i trendy populacji południowoi zachodnioeuropejskich. Na Czerwonych listach zwierząt, zagrożonych wyginięciem w wielu krajach jest na przykład kawka, dotyczy to Niemiec, Austrii, Czech. W Berlinie, u progu XXI wieku, notowano tylko około 100 par kawki, w Pradze czeskiej około 80 par, w Dreźnie zaledwie 40. W Wielkiej Brytanii i Irlandii od połowy lat dziewięćdziesiątych XX w. do końca pierwszej dekady XXI w. jerzyk obniżył swoją liczebność o ponad 40%, a we wschodniej części Niemiec po roku 1990, do chwili obecnej, populacja jerzyka zmniejszyła się o prawie 60%. Można zatem przypuszczać, że spadek liczebności miejskich populacji Warszawy, Poznania, Łodzi czy Krakowa dotyczący jerzyka, kawki i wróbla będzie podobny do tych, które obserwuje się w zachodniej Europie. Tendencje te już odnotowujemy. Jerzyk, kawka i wróbel już wyraźnie zmniejszają liczebności swoich populacji w naszym kraju. Na przykład w przeciągu kilku ostatnich lat w Warszawie liczebność wróbla spadła o prawie 40%.
Brak niestety nawet orientacyjnych danych dotyczących tempa i wielkości spadku liczebności nietoperzy. Wiadomo jednak, że ta grupa zwierząt też nie jest wolna od sygnalizowanego problemu. Przyczyny ginięcia: Przyczyn takiego stanu rzeczy należy szukać w wielu czynnikach. Jedną z nich jest niewątpliwie zwiększająca się presja drapieżnicza ze strony, między innymi, sroki zwiększającej liczebność swej populacji w miastach. Druga, to zabudowywanie lub inne zagospodarowywanie pustych dotychczas parceli i placów porośniętych często roślinnością ruderalną stanowiącą znakomitą bazę żerową dla wielu gatunków ptaków, w tym wróbli i mazurków. Kolejną przyczyną ginięcia jest wyburzanie starych budynków (często pustostanów) stanowiących doskonałe schronienia dla ptaków i nietoperzy, ale również stosowanie nowych technologii budowlanych, które nie zostawiają miejsca do bytowania zwierząt poprzez brak szczelin i niezabezpieczonych otworów (wloty do stropodachów, przewodów wentylacyjnych, rynny zewnętrzne). Jednym z największych problemów odpowiadających za ginięcie synantropijnych gatunków chronionych ptaków i nietoperzy jest nieprawidłowe i niezgodne z prawem przeprowadzanie remontów elewacji i dociepleń budynków (fala termo-remontów narosła w związku z obowiązywaniem Ustawy o wspieraniu termomodernizacji i remontów z dnia 21.11.2008r. Dz. U. 2008, nr 223 poz. 1459), dokonywania rozbiórek i innych prac. W wyniku takich działań niekiedy zabijane są ptaki dorosłe, lub niszczone lęgi na etapie rozwoju jaj czy wzrostu piskląt (żywcem zamurowywane, zamykane w stropodachach lub po prostu wyrzucane na chodnik) szokujący przykład miał miejsce w Szczecinie*. Niemniejszym problemem jest niszczenie siedlisk, czyli miejsc bytowania zwierząt. Nagminnie zdarza się, że bez uzasadnienia zamykany jest dostęp do stropodachów. Zakładane są kratki na otwory wlotowe, co niewykorzystaną przez człowieka przestrzeń czyni również niedostępną dla zwierząt. Natomiast uzasadnione ze względów eksploatacyjnych jest zatykanie szczelin i pęknięć w elewacji (na przykład między płytami prefabrykowanymi w blokach z wielkiej płyty ), zamykanie kratkami wlotów do przewodów kominowych i wentylacyjnych. Zdarza się często, że otwory i szczeliny wykorzystywane przez zwierzęta, zwłaszcza nietoperze, są tak małe, że trudno je dostrzec nie prowadząc systematycznych obserwacji (ryc. 1). Trzeba jednak pamiętać, że miejsca te też stanowią siedliska ptaków i nietoperzy, a jako takie podlegają ochronie, a w myśl obowiązujących przepisów należy kompensować dokonane zniszczenia siedlisk. Najlepszą metodą kompensacji jest wieszanie podociepleniowych lub naelewacyjnych skrzynek dla ptaków i nietoperzy. Prawo: PRAWO UNIJNE Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/147/WE z 30 listopada 2009 r. w sprawie ochrony dzikiego ptactwa, tak zwana Dyrektywa Ptasia (20 artykułów, 7 załączników). Art. 1: Niniejsza dyrektywa dotyczy ochrony wszystkich gatunków ptaków naturalnie występujących w stanie dzikim na europejskim terytorium państw członkowskich, do których stosuje się Traktat. * W roku 2007 podczas rozbiórki starej hali przy ul. Rapackiego zostało zniszczonych w sumie około 180 gniazd jerzyka z jajami i pisklętami. Zginęło tam ponad 270 zwierząt. W tej sprawie zapadł w dniu 18 maja 2010 roku wyrok. Pięć osób skazano na pół roku pozbawienia wolności w zawieszeniu na dwa lata, grzywnę (półtora tysiąca złotych) i nawiązkę na rzecz TONZ (trzy tysiące złotych). Kierownik budowy został ukarany surowiej. Zasądzono mu dziesięć miesięcy pozbawienia wolności w zawieszeniu na trzy lata, grzywnę (dwa tysiące złotych) i nawiązkę (pięć tysięcy złotych). Nie chodzi o ilość jerzyków, która zginęła, a o pokazanie, że tak robić nie wolno powiedział sędzia w uzasadnieniu wyroku.
RYCINA 1. Budynek podczas remontu i prac dociepleniowych; na powiększeniu (po prawej) zaznaczono czerwonymi kołami szczeliny wlotowe pod pokrycie dachowe wykorzystywane przez nietoperze. PRAWO POLSKIE Podstawowe akty prawne regulujące kwestię ochrony zwierząt zamieszkujących budynki: 1. Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004r. o ochronie przyrody (Dz. U. z 2009 r Nr 151, poz. 1220 ze zm.) 2. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 28 września 2004r. w sprawie gatunków dziko występujących zwierząt objętych ochroną (Dz. U. Nr 220, poz. 2237) 3. Ustawa z dnia 21 sierpnia 1997r o ochronie zwierząt (Dz. U. Nr 111, poz. 724 ze. zm.) 4. Ustawa z dnia 13 kwietnia 2007 r. o zapobieganiu szkodom w środowisku i ich naprawie (Dz. u. Nr 75, poz. 493) 5. Ustawa z dnia 7 lipca 1994r. Prawo budowlane (z późn. zm.) Krótkie omówienie przepisów: Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 28 września 2004r. w sprawie gatunków dziko występujących zwierząt objętych ochroną (Dz. U. Nr 220, poz. 2237) Na mocy 6 Rozporządzenia, w stosunku do dziko występujących zwierząt objętych ochroną gatunkową ścisłą i częściową, wprowadzone zostały m.in. następujące zakazy: 1) zabijania, okaleczania, chwytania, transportu, pozyskiwania, przetrzymywania, a także posiadania żywych zwierząt; 3) niszczenia ich jaj, postaci młodocianych i form rozwojowych; 4) niszczenia ich siedlisk i ostoi; 5) niszczenia ich gniazd, mrowisk, nor, legowisk, żeremi, tam, tarlisk, zimowisk i innych schronień; 6) wybierania, posiadania i przechowywania ich jaj; 11) umyślnego płoszenia i niepokojenia; 13) przemieszczania z miejsc regularnego przebywania na inne miejsca; 10 Rozporządzenia sposoby ochrony gatunków podlegających ochronie polegają w szczególności na: dostosowaniu terminów i sposobów wykonania prac budowlanych, remontowych i innych do okresów lęgów, rozrodu lub hibernacji.
Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004r. o ochronie przyrody (Dz. U. Nr 92, poz. 880 z późn. zm.) Art. 52: W stosunku do dziko występujących zwierząt objętych ochroną gatunkową mogą być wprowadzone następujące zakazy (m.in.): 1) umyślnego zabijania, okaleczania i chwytania; 3) umyślnego niszczenia ich jaj, postaci młodocianych i form rozwojowych; 4) niszczenia ich siedlisk i ostoi; 5) niszczenia ich gniazd, mrowisk, nor, legowisk, żeremi, tam, tarlisk, zimowisk i innych schronień; 11) umyślnego płoszenia i niepokojenia Art. 56 ust. 1. Generalny Dyrektor Ochrony Środowiska może zezwolić na odstępstwa od zakazów określonych w art. 51 ust. 1 pkt 1, 5 i 6 oraz w art. 52 ust. 1 pkt 1-2, 10, 11 i 14, w stosunku do gatunków: 1) objętych ochroną ścisłą ( ) ust. 2. Regionalny dyrektor ochrony środowiska na obszarze swojego działania może zezwolić: 2) w stosunku do gatunków objętych ochroną ścisłą - na czynności podlegające zakazom, określonym w art. 51 ust. 1 pkt 2-4 i w art. 52 ust. 1 pkt 3-9, 12 i 13. ust. 4. Zezwolenia mogą być wydane w przypadku: braku rozwiązań alternatywnych (1), jeżeli nie spowoduje to zagrożenia dla dziko występujących populacji chronionych gatunków roślin, zwierząt lub grzybów (2), oraz (3): 1) wynikają z potrzeby ochrony innych dziko występujących gatunków roślin, zwierząt, grzybów oraz ochrony siedlisk przyrodniczych lub 2) (dotyczy ograniczenia poważnych szkód w gospodarce), lub 3) leżą w interesie zdrowia i bezpieczeństwa powszechnego (...) Art. 127 Kto umyślnie: 2) narusza zakazy obowiązujące w stosunku do: e) roślin, zwierząt lub grzybów objętych ochroną gatunkową, - podlega karze aresztu albo grzywny. Art. 129 W razie ukarania za wykroczenie określone w art. 127 (...) sąd może orzec: 1) przepadek przedmiotów służących do popełnienia wykroczenia lub przestępstwa oraz przedmiotów, roślin, zwierząt lub grzybów pochodzących z wykroczenia lub przestępstwa, chociażby nie stanowiły własności sprawcy; 2) obowiązek przywrócenia stanu poprzedniego, a jeśli obowiązek taki nie byłby wykonalny - nawiązkę do wysokości 10 000 złotych na rzecz organizacji społecznej działającej w zakresie ochrony przyrody lub właściwego, ze względu na miejsce popełnienia wykroczenia lub przestępstwa, wojewódzkiego funduszu ochrony środowiska i gospodarki wodnej. Art. 132 Orzekanie w sprawach, o których mowa w art. 127 (...) następuje na podstawie przepisów Kodeksu postępowania w sprawach o wykroczenia. Ustawa z dnia 21 sierpnia 1997r o ochronie zwierząt ( Dz. U. nr 111, poz. 724 z późn. zm.) Art. 6 1. Nieuzasadnione lub niehumanitarne zabijanie zwierząt oraz znęcanie się nad nimi jest zabronione. Art. 35 1. Kto zabija, uśmierca zwierzę albo dokonuje uboju zwierzęcia z naruszeniem przepisów art. 6, art. 33 lub art. 34 albo znęca się nad nim w sposób określony w art.6 ust 2 i art. 31 podlega karze pozbawienia wolności do roku, ograniczenia wolności albo grzywnie,
2. Jeżeli sprawca czynu określonego w ust. 1 działa ze szczególnym okrucieństwem podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. Ustawa z dnia 13 kwietnia 2007 r. o zapobieganiu szkodom w środowisku i ich naprawie (Dz. u. Nr 75, poz. 493) Art.6 do chronionych siedlisk przyrodniczych zalicza się: siedliska w rozumieniu przepisów ustawy o ochronie przyrody jak również miejsca rozrodu gatunków chronionych, miejsca lęgu, pierzenia, odpoczynku i zimowania ptaków wędrownych. Art. pkt 11. - szkoda w środowisku w odniesieniu do gatunków chronionych to mierzalna zmiana stanu lub funkcji elementów przyrodniczych oceniona w stosunku do stanu początkowego mająca znaczący negatywny wpływ na osiągnięcie lub utrzymanie właściwego stanu ochrony tych gatunków lub siedlisk przyrodniczych. Konsekwencje zapisów Prawa Budowlanego (Ustawa z dnia 7 lipca 1994 z późn. zm.) w sferze Prawa Karnego (Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 z późn. zm.) Prawo Budowlane Art. 35. pkt1. Przed wydaniem decyzji o pozwoleniu na budowę lub odrębnej decyzji o zatwierdzeniu projektu budowlanego właściwy organ sprawdza: 1) zgodność projektu budowlanego z ustaleniami miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego albo decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu w przypadku braku miejscowego planu, a także wymaganiami ochrony środowiska (...); Art. 50. pkt 1. ust. 2. organ nadzoru budowlanego wstrzymuje prace, w sytuacji stwierdzenia prowadzenia prac mogących spowodować zagrożenie środowiska, Kodeks Karny Art. 231 par.1. Funkcjonariusz publiczny, który, przekraczając swoje uprawnienia lub nie dopełniając obowiązków, działa na szkodę interesu publicznego lub prywatnego, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3. W sprawie ochrony siedlisk jerzyka, w latach 2009 i 2010, zostały wydane przez Generalną Dyrekcję Ochrony Środowiska dwa oficjalne dokumenty o charakterze interpretacji i zalecenia [patrz załącznik 1 i 2]. Ochrona: W niektórych miastach (np. w Krakowie i Poznaniu) Rady Miejskie zdecydowały się na wprowadzenie obowiązku przeprowadzania ocen oddziaływania na środowisko do każdej inwestycji polegającej na kapitalnym remoncie elewacji i na docieplenia budynku. Podobne uchwały obowiązują również w niektórych dzielnicach Warszawy, ale niestety nie w całym mieście. Nie ma też w tym względzie jednolitych wytycznych czy standardów zarówno, co do procedur uzyskiwania pozwoleń, ani co do przeprowadzania ekspertyz, jak i co do rodzaju i wielkości kompensacji. Sytuacja taka ułatwia nierzetelnym inwestorom omijanie prawa. Istnieje zatem konieczność opracowania takich standardów zatwierdzonych przez Generalną Dyrekcję Ochrony Środowiska jak i Ministerstwo Infrastruktury. Po wykonaniu ekspertyzy przez wykwalifikowanego specjalistę (najczęściej ornitologa) inwestor składa odpowiedni wniosek w Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska, a ta z kolei wydaje zgodę na prowadzenie prac obwarowując ją ewentualnie warunkami, co do terminów oraz konieczności przeprowadzenia kompensacji. Najczęściej
chodzi o zawieszenie przez wykonawcę robót wyznaczonej liczby skrzynek różnego typu dla ptaków (ryc. 2). W wytycznych może znaleźć się zapis o konieczności pozostawienia otwartych (bez założonych kratek) wlotów do stropodachu. Rozwiązanie takie jest korzystne zarówno dla zwierząt, zachowane zostają ich siedliska, jak i dla inwestora, ponieważ nie musi ponosić kosztów zawieszania skrzynek. W zależności od gatunków ptaków stwierdzonych w budynku wiesza się skrzynki dla jerzyków (ryc. 3), kawek, szpaków, drobnych dziuplaków, wróbli itp. (ryc. 4). Niestety najczęściej zapomina się całkowicie o nietoperzach nie tylko nie wieszając przeznaczonych dla nich skrzynek, ale również nie dokonując żadnej oceny ich występowania. Jest to bardzo poważne zaniedbanie. RYCINA 2. Przykładowy schemat sposobu rozmieszczenia na budynku skrzynek dla różnych gatunków ptaków i nietoperzy, A front budynku, B1 i B2 dwa rodzaje zagospodarowania ściany bocznej; zazwyczaj jednak na budynku zaleca się wieszanie jednego, czasem dwu, sporadycznie trzech typów skrzynek, a konkretne liczby i ewentualne zalecenia szczegółowe zawarte są w decyzjach RDOŚ. Prawidłowo wykonana ekspertyza ornitologiczno-chiropterologiczna powinna obejmować kilka kontroli polegających na obserwacji przeznaczonego do remontu lub docieplenia budynku. Rekomenduje się, aby obserwacje takie dokonywane były w okresie lęgowym ptaków, rozrodczym nietoperzy i po nich, w ciągu całego sezonu wiosenno-letniego (rekomendowany schemat kontroli ryc. 5). Budynek powinien być obserwowany ze wszystkich stron zarówno w godzinach rannych (zaraz po świcie) jak i przed wieczorem (przed zachodem słońca, aż do zapadnięcia ciemności) przy użyciu lornetki i detektora ultradźwiękowego. Kontrole prowadzone według powyższych zaleceń pozwolą wykryć zarówno gatunki aktywne rano (sikory, pleszka) jak i te najaktywniejsze przy swych schronieniach wieczorem (jerzyki, nietoperze).
RYCINA 3. Propozycja skrzynki dla jerzyka; skrzynka ta wykonana jest ze specjalnie opracowanej mieszanki betonu typu KTB-10 i przeznaczona do montowania w warstwie ocieplenia. RYCINA 4. Schematy konstrukcji i orientacyjne wymiary wybranych typów skrzynek dla ptaków i nietoperzy; A jerzyk, B kawka, C sikory, pleszka, wróbel i inne (rozmiar otworu wlotowego determinuje gatunki ptaków wykorzystujących daną skrzynkę), D kopciuszek, pleszka, wróbel i inne (skrzynka półotwarta, rzadko stosowana ze względów na presję drapieżniczą krukowatych, zwłaszcza sroki), E nietoperze (może być montowana naelewacujnie lub podociepleniowo).
RYCINA 5. Schemat liczby i terminów kontroli ornitologicznych (u góry) i chiropterologicznych (u dołu) na potrzeby oceny oddziaływania na środowisko planowanego remontu/docieplenia budynku; zwróć uwagę, że cztery kontrole są wspólne dla ptaków i nietoperzy 1, 3, 4 i 5 ornitologiczna odpowiada 1, 2, 3 i 4 chiropterologicznej. Jeśli w budynku wykryto obecność ptaków względnie nietoperzy należy wstrzymać się z rozpoczęciem remontu (docieplenia) do zakończenia lęgów (miotów) i wychowu młodych. Dodatkowo po okresie rozrodu zwierząt, a przed rozpoczęciem prac elewacyjnych należy koniecznie podjąć działania zabezpieczające. Polegają one na zamontowaniu specjalnych zamknięć na wszystkich otworach i szczelinach, z których korzystają zwierzęta. Zamknięcia takie umożliwiają przebywającym wewnątrz ptakom i nietoperzom opuszczenie schronienia, jednak uniemożliwiają powrót do niego. Najczęściej stosuje się w tym celu swoiste klapki lub rodzaj kurtyny zwisającej swobodnie, o długości minimum 3m, ale zaleca się raczej kurtyny 5. metrowe (ryc. 6). Do zasadniczych prac remontowych można przystąpić już po tygodniu od zakończenia zabezpieczających prac przygotowawczych. W okresie pozarozrodczym można w razie potrzeby przeprowadzić czyszczenie stropodachów i innych miejsc wykorzystywanych przez ptaki i nietoperze (ryc. 7). Polega ono na usunięciu pozostałości gniazd ptasich i nagromadzonego guana nietoperzy z miejsc gdzie zalegają. Najczęściej konieczność czyszczenia zachodzi w wypadkach zatkania przewodów kominowych i wentylacyjnych (zazwyczaj przez kawkę), czyści się też stropodachy i szczeliny pod i za rynnami. W zależności od przyjętej technologii wykonywania prac remontowych i od wybranego modelu skrzynek zawiesza się je w czasie układania warstwy izolującej lub po całkowitym zakończeniu docieplania. Dotychczas najczęściej używane były drewniane (sosnowe) skrzynki naelewacyjne. Mimo ich niezbyt dużej wagi wiąże się z ich zawieszaniem konieczność stosowania skomplikowanych metod montażu, ponieważ warstwa styropianu nie daje możliwości należytego mocowania. Skrzynki drewniane są też stosunkowo nietrwałe ich przydatność i żywotność to najwyżej 5 lat (w przypadku skrzynek wykonanych z desek specjalnie impregnowanych, ich żywotność sięga 7-10 lat, jednak skuteczne impregnaty są najczęściej toksyczne). Od pewnego czasu na zachodzie Europy, zwłaszcza w Niemczech, Belgii, Holandii oraz Wielkiej Brytanii, stosuje się różnego rodzaju skrzynki betonowe lub
RYCINA 6. Schemat montowania dwu rodzajów zamknięć otworów na elewacji budynków: klapki (rysunek po lewej na ścianie, na środku pod gzymsem) i kurtyny (rysunek po prawej pod gzymsem) RYCINA 7. Schematyczne kalendarium prowadzenia prac zabezpieczających i czyszczenia przed rozpoczęciem remontu budynku (u góry w budynkach, w których wykryto zarówno ptaki jak i nietoperze, u dołu w budynkach gdzie wykryto występowanie tylko ptaków); czerwoną ramką zaznaczono okres lęgowy ptaków, pomarańczowym prostokątem okres rozrodu nietoperzy.
trocinobetonowe, czasem również specjalnie opracowane pustaki. Jak dowodzą doświadczenia niemieckie ich trwałość, a zarazem przydatność dla wykorzystania przez zwierzęta sięga 50 lat i dłużej, choć praktyką jest wymienianie ich przy każdym remoncie co kilkanaście lat. Skrzynki takie są znacznie cięższe (np. standardowa trocinobetonowa skrzynka dla jerzyka waży 13 kg), więc montuje się je w warstwie ocieplenia mocując bezpośrednio do ściany (ryc. 8). Wadą ich jest to, że w takiej sytuacji stanowią tak zwane mostki cieplne. Zastosowanie najnowszych materiałów i technologii umożliwiło opracowanie mieszanki betonu typu KTB-10. Skrzynki wykonane z tego materiału przy zachowaniu właściwości cieplnych zbliżonych do skrzynek drewnianych, co wpływa na minimalizację strat ciepła (ryc. 9 i 10), mają też umiarkowaną wagę (standardowa skrzynka dla jerzyka waży 7 kg), a trwałość ich jest taka jak tradycyjnych skrzynek trocinobetonowych. Skrzynki (schrony) dla nietoperzy standardowo i bez względu na rodzaj użytego materiału do ich budowy montuje się na budynkach pod ociepleniem (ryc. 11). Oczywiście w budynkach, które nie są docieplane, a tylko odnawiana jest elewacja (łatane szczeliny, dziury i pęknięcia, tynkowana) skrzynki takie mogą być montowane bezpośrednio na ścianie i np. tynkowane w kolorze ściany, aby nie szpecić budynku. Wszystkie montowane skrzynki powinny mieć możliwość otwierania ich tak, aby co kilka lat (zwykle co 3) można dokonać czyszczenia tych miejsc ze starych gniazd. Czyszczenia takie powinny odbywać się regularnie ze względu na grożące zwierzętom parazytozy. Zasady montażu (wybór miejsc), choć różne dla różnych gatunków ptaków, ze względu na ich odmienne preferencje, powinny jednak odpowiadać kilku podstawowym kryteriom. Zawieszane skrzynki powinny być zabezpieczone przed spadnięciem, aby nie zagrażać przechodniom, muszą jednocześnie być bezpieczne uniemożliwiając dostęp kotom, kunom i człowiekowi (poza wyspecjalizowanymi ekipami czyszczącymi). RYCINA 8. Dwa sposoby montażu skrzynki dla ptaków w ociepleniu po lewej na ścianie, po prawej pod gzymsem; niebiesko zaznaczono warstwę docieplającą, zielonym prostokątem skrzynkę, cienka pomarańczowa linia oznacza folię ekranującą.
RYCINA 9. Porównanie spadku temperatury w skrzynkach zbudowanych z trzech typów materiału: drewno sosnowe, trocinobeton, beton KTB-10; do dokonania pomiarów we wszystkich przypadkach użyto materiału biologicznego o masie 40g rozgrzanego początkowo do temperatury 60 o C. RYCINA 10. Porównanie stopnia utraty ciepła (na wykresie pokazano ilość straconych stopni ) w skrzynce trocinobetonowej i z betonu KTB-10 w porównaniu do skrzynki drewnianej (sosnowej) utrata ciepła w skrzynce drewnianej została przyjęta jako wyjściowa i dla tego nie jest zaznaczona na wykresie; metoda jak w opisie ryc. 9.
RYCINA 11. Dwa sposoby montażu skrzynki dla nietoperzy pod ociepleniem po lewej na ścianie, po prawej pod gzymsem; niebiesko zaznaczono warstwę docieplającą, zielonym prostokątem skrzynkę. Możliwości finansowania: Zabiegi ochronne nie są wolne od kosztów, które musi ponieść inwestor. Jednak polityka zrównoważonego rozwoju realizowana przez Unię Europejską wymusza na różnego rodzaju agendach państwowych, funduszach i fundacjach prowadzenie programów proekologicznych. Za tym trendem nadążają również niektóre instytucje finansowe. Dobrym przykładem jest Bank Ochrony Środowiska, który oferuje swoim klientom preferencyjne kredyty na realizację dociepleń budynków przestrzegając przy tym wymogów postawionych inwestorom przez RDOŚ. Chronione gatunki ptaków najczęściej gnieżdżące się w budynkach: Gołąb skalny forma miejska Modraszka* Wróbel Muchołówka szara* Kawka Pleszka* Jerzyk* Pliszka siwa* Szpak Płomykówka* Jaskółka oknówka* Pójdźka Bogatka* Pustułka* Jaskółka dymówka* Sierpówka Kopciuszek* Bocian biały* 1 Kos* Sokół wędrowny* 2 Mazurek Mewy* 3 * gatunki oznaczone gwiazdką to tak zwane gatunki naturowe, czyli gatunki wymagające wyznaczania obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000. 1 w miastach skrajnie rzadko; 2 gatunek skrajnie nieliczny, do miast wprowadzany sztucznie; 3 kilka gatunków, między innymi mewa srebrzysta, mewa pospolita i inne
Pierwsze sześć wymienionych tu gatunków zostało zamieszczonych w kolejności odpowiadającej częstości ich gniazdowania (występowania) w budynkach. Pozostałe ptaki związane z budynkami wymienione zostały w kolejności alfabetycznej z wyjątkiem trzech ostatnich punktów, do których dodano odnośniki. Piśmiennictwo do opisów ptaków: Hudec K., Przewodnik Ptaki. Multico, Warszawa, Jonsson L., Ptaki Europy i obszaru śródziemnomorskiego, Muza, Warszawa 2006; 1993; Kruszewicz A., Ptaki Polski (tom 1 i 2). Multico, Warszawa, 2005. Sokołowski J., Ptaki ziem polskich. PWN, Warszawa, 1972; Tomiałojć L., Ptaki Polski rozmieszczenie i liczebność. PWN, Warszawa, 1990. Chronione gatunki nietoperzy najczęściej zasiedlające budynki: Mroczek późny Borowiec wielki Mroczek pozłocisty Karlik malutki Mroczek posrebrzany Karlik drobny Piśmiennictwo do opisów nietoperzy: Kowalski M., Lesiński G. (red. red.), Poznajemy nietoperze. OTON, Warszawa, 2000; Pucek Z. (red.), Klucz do oznaczania ssaków Polski. PWN, Warszawa, 1984. Sachanowicz K., Ciechanowski M., Nietoperze Polski. Multico, Warszawa, 2005; Wołoszyn B., Jaki to nietoperz? Polowy klucz do oznaczania nietoperzy krajowych. Krakowskie Wydawnictwo Zoologiczne, Kraków 1991. WYD. BIOEXPERTS WARSZAWA 2010 Płyta CD, nakład 2000 sztuk Wszystkie rysunki wykonał Wojciech Nowakowski, zdjęcia wykonane przez Aleksandrę Nowakowską (ryc. 1) i Wojciecha Nowakowskiego (ryc. 3) WSZYSTKIE PRAWA ZASTRZEŻONE Ustawa z dnia 4 lutego 1994r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (Dz. U. z 2006r. Nr 90, poz.631 z późn. zm.)