ROCZNIKI NAUKOWE. Stowarzyszenia Ekonomistów Rolnictwa i Agrobiznesu. Tom XVI Zeszyt 2

ROCZNIKI NAUKOWE Stowarzyszenia Ekonomistów Rolnictwa i Agrobiznesu Tom XVI Zeszyt 2 Warszawa Poznań Lublin 2014

1 ROCZNIKI NAUKOWE Stowarzyszenie Ekonomistów Rolnictwa i Agrobiznesu

2 ANNALS of The Polish Association of Agricultural and Agribusiness Economists Vol. XVI No. 2 Warszawa Poznań Lublin 2014

3 ROCZNIKI NAUKOWE Stowarzyszenie Ekonomistów Rolnictwa i Agrobiznesu Tom XVI Zeszyt 2 Warszawa Poznań Lublin 2014

4 KOMITET REDAKCYJNY: prof. dr hab. Bogdan Klepacki Redaktor Naczelny prof. dr hab. Dionizy Niezgoda Przewodniczący dr Marek Angowski Sekretarz dr Elżbieta Kołodziej Z-ca Sekretarza dr hab. Barbara Gołębiewska Sekretarz Naukowy dr hab. Justyna Franc-Dąbrowska, dr inż. Mariusz Maciejczak, dr hab. Joanna Paliszkiewicz, dr hab. prof. SGGW Mirosław Wasilewski redaktorzy tematyczni prof. dr hab. Bolesław Borkowski redaktor statystyczny mgr Ewa Rodek redaktor językowy Tom Kubicki native speaker RADA NAUKOWA: prof. dr hab. Wiesław Musiał, Uniwersytet Rolniczy im. H. Kołłątaja w Krakowie Przewodniczący prof. dr hab. Peter Bielik, Slovak University of Agriculture in Nitra, Słowacja prof. dr hab. Georgij Cherevko, Lviv State Agrarian University, Ukraina dr hab. Barbara Gołębiewska, Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie, Polska prof. dr inż. Elena Horska, Slovak University of Agriculture in Nitra, Słowacja prof. dr Wojciech Florkowski, University of Georgia, USA dr hab. prof. UP Michał Jerzak, Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu, Polska prof. dr hab. Bogdan Klepacki, Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie, Polska prof. dr hab. Siergiej Kvasha, Ukraińska Akademia Nauk Rolniczych, Ukraina dr hab. prof. UwB Adam Sadowski, Uniwersytet w Białymstoku, Polska dr hab. prof. UR Grzegorz Ślusarz, Uniwersytet Rzeszowski, Polska prof. dr hab. Takács-György Katalin, Károly Róbert College, Węgry Dwumiesięcznik, czasopismo indeksowane w bazach AGRO i INDEX COPERNICUS Publikacja częściowo dofinansowana przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego Copyright by Stowarzyszenie Ekonomistów Rolnictwa i Agrobiznesu ISSN 1508-3535 Wydawnictwo: WIEŚ JUTRA Sp. z o.o. ul. Bruzdowa 112F, 02-991 Warszawa www.wiesjutra.pl Projekt układu graficznego i skład: Joanna Kołakowska Nakład: 505+20 egz., ark. wyd. 33,0, ark. druk. 20,0

5 Spis treści Hanna Adamska, Maria Golinowska... 9 Identyfikacja i ocena wymiaru środowiskowego obszarów wiejskich województwa dolnośląskiego w aspekcie zrównoważonego rozwoju IDENTYFICATION AND ASSESSMENT OF ENVIRONMENTAL DIMENSION OF RURAL AREAS IN LOWER SILESIAN PROVINCE IN TERMS OF SUSTAINABLE DEVELOPMENT Tomasz Berbeka, Tomasz Szuk, Monika Kucharska... 15 Siła ekonomiczna gospodarstw rolniczych podejmujących inwestycje na Dolnym Śląsku ECONOMIC POWER OF FARMS WITH INVESTMENT UNDERTAKINGS IN LOWER SILESIA Anna Bisaga... 21 Potencjał koopetycyjny i jego rola w modernizacji gospodarstw rolnych województwa opolskiego COOPETIONAL POTENTIAL AND ITS ROLE IN THE MODERNISATION OF AGRICULTURAL HOUSEHOLDS IN OPOLE PROVINCE Piotr Bórawski... 27 Zróżnicowanie inwestycji w gospodarstwach mlecznych DIFFERENTIATION OF INVESTMENT IN DAIRY FARMS Georgij Czerewko... 33 Efektywność interwencjonizmu państwowego w gospodarkę żywnościową Ukrainy GOVERNMENTAL INTERVENCJONIZM EFFICIENCY IN AGRIBUSINESS IN UKRAINE Bazyli Czyżewski, Agnieszka Brelik... 38 SUSTAINABLE DEVELOPMENT OF AGRICULTURE CASE OF POLAND Zrównoważony rozwój rolnictwa przypadek Polski Anna Dubownik, Roman Rudnicki... 44 Wpływ reformy rynku cukru Unii Europejskiej na produkcję buraków cukrowych w województwie kujawsko-pomorskim w latach 2002-2010 IMPACT OF REFORMS SUGAR MARKET THE EUROPEAN UNION ON SUGAR BEET PRODUCTION IN THE KUJAVIA-POMERANIA PROVINCE IN THE YEARS 2002-2010 Krzysztof Firlej... 50 Cele i zakres innowacji w przedsiębiorstwach przemysłu spożywczego w Polsce AIMS AND RANGE OF INNOVATIONS IN FOOD INDUSTRY COMPANIES IN POLAND Edyta Gajos, Sylwia Małażewska... 56 DAIRY CATTLE WELFARE ASPECTS IN MAZOWIECKIE AND PODLASKIE PROVINCE Aspekty dobrostanu bydła mlecznego w województwie mazowieckim i podlaskim Agnieszka Ginter, Halina Kałuża, Dorota Dziubak... 62 Wdrażanie projektów ekologicznych z wykorzystaniem wsparcia unijnego jako wyraz zrównoważonego rozwoju na przykładzie badanych gmin IMPLEMENTATION OF ENVIRONMENTAL PROJECTS USING EU SUPPORT AS AN EXPRESSION OF SUSTAINABLE DEVELOPMENT ON THE EXAMPLE OF CHOSEN COMMUNES Aleksander Grzelak... 68 Koniunktura w rolnictwie w Polsce w świetle wybranych metod BUSINESS OUTLOOK OF POLISH AGRICULTURE IN THE LIGHT OF SELECTED METHODS Wiesława Grzesińska, Marzena Tomaszewska, Beata Bilska, Wiesław Przybylski... 73 Lokalne przetwórnie zwierząt łownych jako element konkurencyjności na rynku produktów żywnościowych LOCAL PROCESSING OF GAME ANIMALS AS PART OF A COMPETITIVE MARKET FOR FOOD PRODUCTS Marek Gugała, Krystyna Zarzecka, Anna Sikorska... 79 Porównanie opłacalności produkcji ziemniaka jadalnego w dwóch kolejnych latach uprawy COMPARISON OF PROFITABILITY OF POTATO PRODUCTION IN TWO CONSECUTIVE GROWING SEASONS

6 Mariusz Hamulczuk... 82 Polityka biopaliwowa a ceny surowców rolnych wybrane problemy BIOFUEL POLICY AND AGRICULTURAL COMMODITY PRICES SELECTED ISSUES Krzysztof Hryszko... 88 Ceny transakcyjne w handlu zagranicznym a sytuacja ekonomiczno-finansowa sektora przetwórstwa ryb w Polsce IMPACT OF TRANSACTION PRICES OBTAINED IN FOREIGN TRADE ON ECONOMIC AND FINANCIAL SITUATION OF FISH PROCESSING SECTOR IN POLAND Waldemar Izdebski, Jacek Skudlarski, Stanisław Zając... 93 Wykorzystanie surowców pochodzenia rolniczego do produkcji biopaliw transportowych w Polsce THE USE OF AGRICULTURAL COMMODITIES FOR PRODUCTION OF BIOFUELS FOR TRANSPORT IN POLAND Zuzanna Jarosz, Rafał Pudełko, Magdalena Borzęcka-Walker, Antoni Faber... 98 Regionalizacja potencjału biomasy ubocznej z produkcji roślin oleistych REGIONALISATION OF BIOMASS POTENTIAL FROM OILSEEDS PRODUCTION Anna Jęczmyk, Magdalena Maćkowiak, Jarosław Uglis... 103 Dziedzictwo kulinarne elementem przewagi rynkowej w ofercie gospodarstw agroturystycznych CULINARY HERITAGE AS AN ELEMENT OF MARKET ADVANTAGE IN AGRITOURISM BUSINESS Armand Kasztelan, Maria Kierepka... 109 Oddziaływanie przemysłu spożywczego na środowisko w Polsce IMPACT OF THE FOOD INDUSTRY ON THE ENVIRONMENT IN POLAND Katarzyna Klimek...117 Ewolucja rynku piwa w Polsce EVOLUTION OF THE BEER MARKET IN POLAND Marek Kłodziński... 123 Sektor przedsiębiorczości pozarolniczej w procesie zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich NON-AGRICULTURAL ENTERPRISE SECTOR IN THE PROCESS OF SUSTAINABLE RURAL DEVELOPMENT Karol Kociszewski... 129 Bariery i czynniki sprzyjające funkcjonowaniu gospodarstw ekologicznych w świetle wyników ogólnopolskich badań ankietowych BARRIERS AND FACTORS FAVOURABLE FOR FUNCTIONING OF ORGANIC FARMS IN THE LIGHT OF NATIONWIDE QUESTIONNAIRE SURVEY Danuta Kołodziejczyk... 135 Lokalny rozwój gospodarczy w Polsce: konwergencja czy dywergencja? LOCAL ECONOMIC DEVELOPMENT IN POLAND: CONVERGENCE OR DIVERGENCE? Jerzy Kopiński... 142 Określenie stopnia polaryzacji głównych kierunków produkcji zwierzęcej w Polsce DETERMINATION OF THE GRADE POLARIZATION OF MAIN KINDS OF ANIMAL PRODUCTION IN POLAND Irena Kropsz-Wydra, Izabela Kurtyka-Marcak... 148 Konkurencja na rynku zaopatrzenia i zbytu przygranicznych obszarów wiejskich południowo-zachodniej Polski COMPETITION OF MARKET SUPPLY AND SALES THE BORDERLAND RURAL AREAS OF SOUTH-WESTERN POLAND Dariusz Kusz... 154 Znaczenie funduszy Unii Europejskiej w procesie modernizacji gospodarstw rolniczych w Polsce na przykładzie województwa podkarpackiego THE ROLE OF THE EUROPEAN UNION FOUNDS IN THE MODERNIZATION PROCESS OF FARMS IN POLAND ON THE EXAMPLE OF PODKARPACIE PROVINCE Barbara Kutkowska, Ryszard Czosnyka, Tomasz Pilawka... 160 Zmiany przedsiębiorczości na obszarach wiejskich województwa dolnośląskiego w latach 2002-2011 CHANGES AFFECTING ENTERPRENEURSHIP IN RURAL AREAS OF LOWER SILESIAN PROVINCE IN THE YEARS 2002-2011

7 Marek Kuźmicki... 166 Aktywność lubelskich władz samorządowych w zakresie wspierania rozwoju przedsiębiorstw gastronomicznych i noclegowych ocena stanu obecnego i pożądanego przez przedsiębiorców THE ACTIVITY OF LUBLIN LOCAL AUTHORITIES IN SUPPORTING THE DEVELOPMENT OF GASTRONOMIC AND ACCOMMODATION ENTERPRISES ASSESSMENT OF THE CURRENT STATE AND DESIRED BY ENTREPRENEURS Justyna Łapińska... 172 THE INFLOW AND FOREIGN DIRECT INVESTMENT RESOURCES LOCATED IN THE CZECH FOOD INDUSTRY Napływ i zasoby bezpośrednich inwestycji zagranicznych ulokowane w czeskim przemyśle spożywczym Aleksandra Łuczak... 177 THE APPLICATION OF THE AHP-LP METHOD TO ASSESS THE SIGNIFICANCE OF STRATEGIC OBJECTIVES AND TASKS INFLUENCING THE SOCIOECONOMIC DEVELOPMENT OF THE COMMUNE Zastosowanie metody AHP-LP do oceny ważności celów i zadań strategicznych wpływających na rozwój społeczno-gospodarczy gminy Mykoła Marenych, Olena Verevska, Antonina Kalinichenko, Mariusz Dacko... 183 Ocena oddziaływania czynników pogodowych na poziom plonowania pszenicy ozimej na Ukrainie w ujęciu regionalnym ASSESSMENT OF THE IMPACT OF WEATHER CONDITIONS ON THE YIELD OF WINTER WHEAT IN UKRAINE IN TERMS OF REGIONAL Iwona Müller-Frączek, Joanna Muszyńska... 189 Zmiana definicji gospodarstwa rolnego a wyniki badań wielkości ekonomicznej gospodarstw THE MODIFICATION OF THE DEFINITION OF A FARM VERSUS THE RESULTS OF THE RESEARCH THE FARM ECONOMIC SIZE Marek Niewęgłowski, Ryszard Jabłonka... 195 Kanały dystrybucji surowców i produktów żywnościowych gospodarstw ekologicznych w regionie siedleckim SALES CHANNELS OF RAW FOOD AND FOOD PRODUCTS FROM ORGANIC FARMS IN SIEDLCE REGION Anna Nowak, Małgorzata Haliniarz, Cezary Kwiatkowski... 200 Aspekty ekonomiczne wybranych technologii produkcji pszenicy jarej ECONOMICAL ASPECTS OF SELECTED PRODUCTION TECHNOLOGY OF SPRING WHEAT CULTIVATION Dariusz Paszko, Joanna Pawlak... 206 Rentowność ogrodniczych grup producentów elementem kształtowania przewagi konkurencyjnej PROFITABILITY OF HORTICULTURAL PRODUCER GROUPS AS AN ELEMENT IN DEVELOPING THEIR COMPETITIVE ADVANTAGE Łukasz Pietrych, Paulina Stolarczyk...211 DISTRIBUTION DIFFERENTIATION OF AID FUNDS FOR AGRICULTURE IN POLAND AN ANALYSIS USING MULTIVARIATE STATISTICAL METHODS Zróżnicowanie dystrybucji funduszy pomocowych dla rolnictwa w Polsce analiza z wykorzystaniem wielowymiarowych metod statystycznych Arkadiusz Piwowar... 217 Przestrzenne zróżnicowanie rozwoju rolnictwa ekologicznego w Polsce w latach 2004-2012 SPATIAL VARIABILITY IN DEVELOPMENT OF ORGANIC FARMING IN POLAND IN 2004-2012 Aleksandra Płonka, Wiesław Musiał... 223 Wahania cen głównych produktów rolnych na rynkach krajowych PRICE VOLATILITY OF MAJOR AGRICULTURAL PRODUCTS AT THE NATIONAL MARKETS Marian Podstawka, Piotr Gołasa... 229 Możliwości finansowania biogazowni w gospodarstwach rolnych POSSIBILITIES OF FINANCING BIOGAS PLANTS IN AGRICULTURAL HOLDINGS Iwona Pomianek... 234 Ocena poziomu rozwoju potencjału demograficznego w gminach górskich w Polsce EVALUATION OF THE LEVEL OF DEMOGRAPHIC POTENTIAL DEVELOPMENT IN POLISH MOUNTAINOUS COMMUNES

8 Konrad Prandecki... 240 Wyzwania dla polskiego rolnictwa wynikające z polityki klimatyczno-energetycznej Unii Europejskiej na lata 2020-2030 CHALLENGES FOR POLISH AGRICULTURE DUE TO CLIMATE AND ENERGY POLICY OF THE EUROPEAN UNION FOR THE PERIOD 2020-2030 Magdalena Raftowicz-Filipkiewicz... 245 Wpływ programu Natura 2000 na gospodarkę stawową na przykładzie Doliny Baryczy THE IMPACT OF NATURA 2000 PROGRAMME ON THE POND FARMING, CASE STUDY OF BARYCZ VALLEY Marcin Ratajczak... 250 SELECTED ASPECTS OF CSR IN THE OPINION OF SMALL AND MEDIUM ENTERPRISES IN RURAL AREAS OF WARMIA AND MASURIA Wybrane zagadnienia koncepcji CSR w opinii małych i średnich przedsiębiorców z obszarów wiejskich Warmii i Mazur Michał Roman... 255 SOCIAL CONDITIONS OF INNOVATION DEVELOPMENT IN RURAL TOURISM IN THE OPINION OF UNIVERSITY AND SECONDARY SCHOOL STUDENTS Społeczne uwarunkowania rozwoju innowacyjności w turystyce wiejskiej w opinii studentów i uczniów Krzysztof Rutkiewicz, Aleksandra Plecety... 261 Zarządzanie relacjami z klientami (CRM) z wykorzystaniem metody analizy przyczyn i skutków wad (FMEA) na przykładzie firmy Agrohandel S.J. CUSTOMER RELATIONSHIP MANAGEMENT (CRM) USING THE METHOD OF FAILURE MODE AND EFFECTS ANALYSIS (FMEA) BASED ON THE COMPANY AGROHANDEL S.J. Łukasz Satoła... 269 Zmiany w gospodarce komunalnej w zakresie gospodarowania odpadami CHANGES IN THE MUNICIPAL WASTE MANAGEMENT SYSTEM Wioleta Sobczak, Lilianna Jabłońska... 275 Ceny detaliczne warzyw a poziom zamożności społeczeństwa CHANGES IN CONSUMER VEGETABLES PRICES RELATIVE TO POLISH SOCIETY AFFLUENCE LEVEL Katalin Takács-György, Ahmad Mohammad Pour Toyserkani... 281 IMITATION VS. INNOVATION IN THE SME SECTOR Imitacja w porównaniu do innowacji w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw István Takács... 287 CHANGE OF LABOUR PRODUCTIVITY ON FARMS IN EUROPEAN UNION MEMBER COUNTRIES (2004-2011) Zmiany wydajności pracy w gospodarstwach rolnych w krajach członkowskich Unii Europejskiej (2004-2011) Agnieszka Tul-Krzyszczuk, Karol Krajewski... 294 Innowacje organizacyjne w handlu produktami żywnościowymi doświadczenia, specyfika ORGANIZATIONAL INNOVATIONS IN THE TRADE OF FOOD EXPERIENCE, SPECIFIC Tomasz Wojewodzic... 299 Rezygnacja z płatności obszarowych jako przejaw likwidacji gospodarstw rolnych RESIGNATION FROM AREA PAYMENTS AS A MANIFESTATION OF LIQUIDATION OF FARMS Krzysztof Zmarzłowski, Arkadiusz Orłowski... 304 Podatek akcyzowy z wyrobów alkoholowych jako źródło finansowania budżetu państwa w latach 1999-2012 IEXCISE TAX FOR ALCOHOL PRODUCTS AS A SOURCE OF FINANCING THE STATE BUDGET IN THE YEARS 1999-2012 Jan Zuba, Maria Zuba-Ciszewska... 310 Wpływ kapitału własnego na rentowność i bezpieczeństwo finansowe wybranych spółdzielni mleczarskich w Polsce INFLUENCE OF EQUITY CAPITAL ON THE PROFITABILITY AND THE FINANCIAL SAFETY OF CHOSEN MILK CO-OPERATIVES IN POLAND

Ocena oddziaływania STOWARZYSZENIE czynników pogodowych EKONOMISTÓW na poziom plonowania ROLNICTWA pszenicy I AGROBIZNESU ozimej na Ukrainie... Roczniki Naukowe tom XVI zeszyt 2 183 Mykoła Marenych *, Olena Verevska **, Antonina Kalinichenko ***, Mariusz Dacko **** * Połtawska Państwowa Akademia Rolnicza, Ukraine, ** LLC Louis Dreyfus Commodities Ukraine LTD, *** Uniwersytet Opolski, Polska, **** Uniwersytet Rolniczy w Krakowie, Polska OCENA ODDZIAŁYWANIA CZYNNIKÓW POGODOWYCH NA POZIOM PLONOWANIA PSZENICY OZIMEJ NA UKRAINIE W UJĘCIU REGIONALNYM ASSESSMENT OF THE IMPACT OF WEATHER CONDITIONS ON THE YIELD OF WINTER WHEAT IN UKRAINE IN TERMS OF REGIONAL Słowa kluczowe: pszenica ozima, plon, czynniki agrometeorologiczne, model regresji Key words: winter wheat, yield, agricultural and weather factors, regression model Abstrakt. Celem pracy była ocena wpływu czynników agroklimatycznych (opadów i temperatury) na kształtowanie plonu pszenicy ozimej na Ukrainie. Kluczowym czynnikiem wpływającym na plonowanie tego zboża w warunkach Ukrainy okazała się liczba dni o temperaturze poniżej -17 C, ilość i częstotliwość opadów oraz liczba dni w okresie zimowania o temperaturze powyżej 0 C i 5 C. Korzystając z danych statystyki publicznej oszacowano równania regresji plonów pszenicy ozimej w latach 2001-2010. Opracowane modele stosunkowo dobrze odzwierciedlały rzeczywistość i mogłyby być wykorzystane do przewidywania zbiorów oraz kształtowania polityki państwa w zakresie interwencji na rynku zbóż. Skuteczne prognozowanie wydajności i wielkości zbiorów zbóż wymaga sprawnego i ciągłego monitoringu kluczowych czynników agrometeorologicznych. Jak pokazuje praktyka, szczególny problem mogą sprawiać pogodowe zmienności. Z przeprowadzonych analiz wynika, że istnieją pewne możliwości łagodzenia nieurodzaju występującego w efekcie tych zmienności. Wstęp Wybitny duński fizyk Niels Bohr stwierdził kiedyś żartobliwie, że przewidywanie jest trudne, szczególnie, gdy dotyczy przyszłości. Badacz ten poniekąd miał rację, gdyż rzeczywiście w odróżnieniu od przyszłości, absolutnie pewna i znana w szczegółach może być tylko przeszłość. Ale przynajmniej w odniesieniu do przewidywania wydajności produkcji zbóż w rolnictwie, stwierdzenie to, jak się wydaje, traci swą adekwatność dzięki istnieniu coraz bardziej zaawansowanych metod obliczeniowych i coraz lepszego monitoringu agrometeorologicznych czynników istotnych dla plonowania roślin. Wydajność produkcji pszenicy ozimej na Ukrainie jest przy obecnym poziomie agrotechniki w tym kraju uwarunkowana przede wszystkim czynnikami agroklimatycznymi, te zaś monitorowane są w sposób ciągły i coraz precyzyjniej. Zdaniem Tarariko [2006] czynnikom meteorologicznym można przypisać średnio od 40 do 60% wpływu na plonowanie tego zboża. Przy czym, im niższy poziom rolnictwa, tym bardziej plon zależy od jakości gleby i warunków klimatycznych. W przypadku rolnictwa ekstensywnego plonowanie aż w 60% zależy od czynników środowiskowych. Przy intensywnej gospodarce rolnej wpływ warunków środowiskowych zmniejsza się niemal trzykrotnie [Lukin, Sushkov 2005]. Warunki pogodowe wywierają więc istotny wpływ na wzrost, rozwój i plonowanie roślin uprawnych. Chcąc skutecznie przewidywać plony i zbiory należy w szczególności uwzględnić czynniki meteorologiczne, choć liczba rozmaitych czynników wpływających na plonowanie roślin może być duża, a różnorodność ich interakcji jeszcze większa. Zdaniem Kuliga i in. na plonowanie roślin potencjalnie może oddziaływać nawet kilkaset czynników, z których w procesie modelowania trzeba wyodrębnić pewną ograniczoną liczbę istotnych parametrów i uwzględnić je w modelu matematycznym [Kulig i in. 2014]. Nikolaev i współautorzy [1999] oraz Shatylov i współautorzy [1980] dodają, że prognozowanie plonów utrudnia praktyka uśredniania danych meteorologicznych, które po takim

184 Mykoła Marenych, Olena Verevska, Antonina Kalinichenko, Mariusz Dacko uogólnieniu słabiej korelują z ekonomicznymi czynnikami wydajności w rolnictwie. Niemniej według Sarkara [2003], dokładność współczesnych obliczeń matematycznych sprowadza różnice między przewidywanymi i rzeczywistymi plonami do rzędu 5-11%. Zarówno teoria, jak i praktyka wskazują, że szczególny wpływ na przebieg wegetacji roślin mają panujące w tym czasie temperatury, ilość i rozkład opadów, wartości współczynnika hydrotermicznego oraz wielkości promieniowania fotosyntetycznie czynnego. Pierwszym dwóm z tych czynników przypisuje się nawet 70% wpływ na różnicowanie wydajności [Smaga i in. 2006, Sharrat 2003]. Badania prowadzone w warunkach polskich także potwierdzają znaczenie czynnika temperatury i opadów. Rymuza i współautorzy [2012] wykorzystując analizę korelacji i modele regresji krokowej stwierdzili, że plonowanie pszenżyta ozimego na polach doświadczalnych okolic Siedlec zależało (w ponad 30%) od temperatury w grudniu i marcu oraz opadów w styczniu (40%). Z kolei plonowanie żyta było determinowane głównie średnią temperaturą czerwca (prawie 40%) oraz opadami w styczniu (21%) i maju (18%). Badania prowadzone przez tych autorów potwierdzają, że również w warunkach klimatycznych Polski plony zbóż, poza czynnikiem glebowym i agrotechnicznym, w szczególnym stopniu zależą od warunków pogodowych, głównie zaś od temperatury powietrza i opadów. Dlatego też właśnie te czynniki wzięto pod uwagę podczas próby przewidywania plonów pszenicy ozimej na Ukrainie. Celem badań była ocena wpływu podstawowych czynników klimatycznych na kształtowanie się plonów pszenicy ozimej wraz z oceną możliwości zastosowania tych wzorców do przewidywania zbiorów w całym kraju. Możliwość przewidywania wielkości zbiorów zbóż wydaje się szczególnie istotna dla kształtowania polityki interwencyjnej państwa w tym zakresie. Materiał i metodyka badań W pracy do modelowania plonów zastosowano proste i wielowymiarowe modele regresji. Pozwoliły one wyjaśnić meteorologiczne czynniki wpływające na wysokość plonu, dzięki uwzględnieniu zmienności w kształtowaniu się tych czynników. Zastosowanie metod statystyki matematycznej pozwoliło na wyodrębnienie czynników szczególnie istotnych i oszacowanie ich wpływu na kształtowanie się plonu. Materiał badawczy stanowiły dane z pomiarów temperatury oraz ilości opadów w poszczególnych regionach Ukrainy. Przygotowując zestaw predyktorów wydajności pszenicy ozimej zwrócono uwagę na ekstremalne wartości temperatur, długość okresów mrozu z temperaturą poniżej -17 o C, długość okresów odwilży z temperaturą powyżej 0 o C i powyżej 5 o C. Jako zmienną zależną przyjęto plony pszenicy ozimej według Urzędu Statystycznego Ukrainy w latach 2001-2010. Do predykcji plonu zastosowano metodę liniowej regresji prostej i wielorakiej. Wyniki badań Całkowite zbiory pszenicy ozimej (podobnie jak i innych zbóż) bezpośrednio zależą od wydajności plonów. Zależność korelacyjną pomiędzy tymi dwoma parametrami oszacowano na poziomie r = 0,56, co może oznaczać dodatkowy wpływ zróżnicowanego poziomu agrotechniki oraz ukształtowania skali produkcji. Korelacja zbiorów ze skalą produkcji kształtowała się na niższym poziomie (r = 0,30), jednak oba oszacowane współczynniki korelacji były istotne przy poziomie p < 0,01. Z analizy danych długoterminowych i oszacowanych na ich podstawie korelacji wynikało, że głównymi meteorologicznymi czynnikami, które wpływają na poziom wydajności pszenicy ozimej, są: liczba dni o temperaturze poniżej -17 o C (r = -0,40), liczba dni o temperaturze powyżej 0 o C (r = 0,22), opad (mm) w okresie od kwietnia do maja (r = 0,18). Szacując odrębnie wpływ każdego z tych czynników na plonowanie pszenicy ozimej wytypowano cztery równania o najlepszym dopasowaniu do danych faktycznych (plony oszacowane na podstawie tych czterech równań regresji prostej podlegają uśrednieniu):

Ocena oddziaływania czynników pogodowych na poziom plonowania pszenicy ozimej na Ukrainie... 185 Y = 3,095 0,052 T -17 Y = 2,53 + 0,012 T 0 Y = 2,64 + 0,0052 O kwi Y = 2,59 + 0,0042 O maj gdzie: Y średnia wydajność upraw pszenicy ozimej (t/ha), T -17 liczba dni o temperaturze niższej od -17 o C, T 0 liczba dni o temperaturze powyżej 0 o C, O kwi suma opadów w kwietniu (mm), O maj suma opadów w maju (mm). Równania te przedstawiają uogólnioną zależność plonowania pszenicy ozimej od czynników meteorologicznych dla warunków Ukrainy i wskazują na potencjalne możliwości prognozowania tego plonu. Jednakże, efekt łącznego oddziaływania tych czynników może być w poszczególnych latach bardzo zróżnicowany. Na bazie obserwacji czynników meteorologicznych i szacunków plonów w latach 2001-2010 przeprowadzono obliczenia, typując dla każdego roku zestaw równań regresji prostej (tab. 1). Różna liczba równań i różne wartości współczynników wynikały z różnorodności czynników meteorologicznych w poszczególnych latach. Plon przewidywany dla danego roku jest wartością uśrednioną wyników obliczeń poszczególnych równań regresji prostej. W 2001 roku wydajność pszenicy ozimej zależała głównie od opadów we wrześniu, styczniu i maju. W 2002 roku o plonie przesądziła liczba dni szczególnie mroźnych oraz opady w styczniu (głównie w postaci roztopów towarzyszących okresom odwilży). W 2003 roku odnotowano Tabela 1. Predykcja plonów pszenicy ozimej w zależności od czynników meteorologicznych Table 1. Prediction of winter wheat yield depending on factors meteorological Lata/ Years 2001 2002 2003 2004 Równania regresji prostej/equations of simple regression models faktyczny/ actual Plon/Yield [t/ha] przewidywany/ estimated 1,74 + 0,013 O wrz 3,65 + 0,018 O sty 2,88 2,97 1,32 + 0,03 O maj 3,24-0,13 T -17 3,77-0,03 T 0 3,05 3,39 3,52-0,017 O sty 1,38 0,65 T 5 0,56 + 0,014 O paz 0,75 + 0,046 O lis 2,33 0,021 O sty 2,61 0,046 O mar 1,06 + 0,014 O maj 1,46 1,89 3,44 0,17 T 5 2,65 + 0,08 O paz 3,26 3,84 3,76 0,017 O lis 2005 2,38 + 0,01 O wrz 2,89 2,72 2006 1,8 + 0,011 O mar 2,52 2,78 2007 3,73 0,024 T 0 2,095 + 0,0015 O lut 2,57 3,05 2,26 + 0,007 O maj 2008 4,95 0,045 T 0 3,66 3,84 2009 2,52 + 0,001 O lis 2,68 + 0,015 O gru 3,22 3,08 3,1 0,0095 O 2010 gru 2,73 2,88 2,11 + 0,01 O sty Źródło: obliczenia własne Source: own study najniższe plony z całego okresu badawczego. Powodem tego było wystąpienie wielu niekorzystnych warunków zimowania upraw i wznowienia ich wegetacji w okresie wiosennym. Dlatego w wyjaśnieniu kształtowania się plonu wzięło udział aż sześć równań liniowej regresji prostej. W roku tym największe spadki plonów dotknęły obszary przodujące w produkcji pszenicy na Ukrainie, tj. dniepropietrowski, chersoński, kirowogradski, odesski, połtawski i zaporoski. Wystąpił jednak przy tym paradoks. W kilku regionach słabiej predysponowanych do produkcji pszenicy ozimej praktycznie nie odnotowano spadków plonów. Nieurodzaj ominął regiony: wołyński, zakarpacki, lwowski i iwano-frankowski. Regiony te okazały się być bardziej odporne na skrajnie niekorzystne warunki meteorologiczne. Mogłyby one zatem przejąć w okresach nieurodzaju ciężar produkcji pszenicy. W 2004 roku warunki pogodowe były już znacznie korzystniejsze. Wydajność

186 Mykoła Marenych, Olena Verevska, Antonina Kalinichenko, Mariusz Dacko zależała wówczas od liczby dni odwilży o temperaturach powyżej 5 o C oraz opadów w październiku i listopadzie. Dla plonów z 2005 roku kluczowe znaczenie miały opady, które wystąpiły we wrześniu 2004 roku. Zapewniły one niezbędne rezerwy wody w okresie jesiennej wegetacji upraw. Rok 2006 prawie się nie różnił od poprzedniego poziomem wydajności, ale kluczową rolę odegrały opady z marca. W 2007 roku czynnikami krytycznymi były liczba dni z temperaturą powyżej 0 o C oraz opady odnotowane w lutym i maju. W 2008 roku warunki wzrostu pszenicy ozimej były najkorzystniejsze w całym badanym 10-leciu. W tym roku średnie plony tego zboża na Ukrainie wyniosły 3,66 t/ha. Najwyższą wydajność osiągnięto w regionie czerkaskim (4,74 t/ha), charkowskim (4,63 t/ha), kijowskim (4,14 t/ha), połtawskim (4,36 t/ha) i winnickim (4,34 t/ha). Z analizy regresji wynikało, że kluczową rolę odegrała liczba dni o temperaturze powyżej 0 o C. Średnia wydajność badanego zboża w 2009 roku była również wysoka i wyniosła 3,22 t/ha. Zasadniczą rolę w jej kształtowaniu przypisać należało jednak opadom z września i grudnia roku poprzedzającego. Także w 2010 roku głównym czynnikiem plonotwórczym były opady tym razem jednak z listopada i stycznia. Podane w tabeli 1 równania wydajności pozwalają z dużym prawdopodobieństwem skojarzyć wydajność upraw pszenicy ozimej z występującymi w poszczególnych latach czynnikami meteorologicznymi. Podjęto także próbę oszacowania równań liniowej regresji wielorakiej wyjaśniających plonowanie w całym badanym 10-letnim okresie: Y 1 = 2,98 + 0,0061 O paz 0,118 T -17 (1) Y 2 = 1,8 + 0,015 O mar + 0,052 T 0 0,18 T 5 0,043 T -17 (2) Oba modele stosunkowo dobrze odzwierciedlały dane historyczne wskazując na główne krytyczne czynniki środowiskowe, za pomocą których można przewidywać wydajność pszenicy na Ukrainie, a co za tym idzie także i zbiorów ziarna. W przykładzie posłużono się uśrednioną wartością plonu (ostatni wiersz tabeli 2). Chcąc osiągnąć większą dokładność, równania takie należałoby jednak opracować dla każdego regionu odrębnie, ponieważ według danych w tabeli 2, różnorodność czynników klimatycznych prowadzi Tabela 3. Faktyczne i przewidywane plony pszenicy ozimej Table 3. The actual and predicted yields of winter wheat Lata/ Years Plon faktyczny/ Actual yield [dt/ha] Plon przewidywany/ Predicted yield [dt/ha] Y 1 Y 2 2001 2,88 3,02 3,72 2002 3,05 2,51 3,13 2003 1,46 1,81 1,76 2004 3,26 3,25 2,69 2005 2,89 2,68 3,24 2006 2,52 1,67 2,67 2007 2,57 3,02 3,77 2008 3,66 2,97 3,59 2009 3,22 2,89 3,13 2010 2,73 2,34 2,46 Źródło: obliczenia własne Source: own study na Ukrainie do znacznych regionalnych zróżnicowań plonów. Współczynniki korelacji między przewidywaną (zgdonie z modelami 1 i 2) a rzeczywistą średnią wydajnością ukraińskich upraw pszenicy ozimej wyniosły odpowiednio 0,71 i 0,64 (tab. 3). Ponieważ plon pszenicy ozimej jest głównym czynnikiem przesądzającym o wielkości zbiorów, to prognoza wydajności pozwala ze znaczną dokładnością przewidzieć wielkość produkcji tego zboża. Jest to szczególnie ważne w kształtowaniu polityki państwa w zakresie produkcji zbożowej. Ustalone regularności są ważne dla przewidywania wydajności i zbiorów Ukrainy. Należy podkreślić, że w odniesieniu do konkretnego regionu lub obszaru upraw, równania powinny być odpowiednio uszczegółowione przy wykorzystaniu danych doświadczalnych lub statystyk prowadzonych dla regionów. Zmienność przestrzenna głównych czynników meteorologicznych może być bowiem znaczna nawet w skali lokalnej i regionalnej.

Ocena oddziaływania czynników pogodowych na poziom plonowania pszenicy ozimej na Ukrainie... 187 Tabela 2. Plonowanie pszenicy ozimej na Ukrainie w latach 2001-2010 Table 2. Yields of winter wheat in Ukraine in 2001-2010 Obszar/Region Plon/Yield [t/ha] 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 AR Krym 2,29 2,00 1,51 2,26 2,25 2,50 2,28 2,74 2,32 2,21 Winnicki 2,73 3,16 1,39 3,34 3,00 3,12 2,80 4,34 4,08 3,45 Wołyński 2,33 3,00 2,60 3,46 2,89 2,33 2,61 3,13 2,81 2,72 Dniepropietrowski 4,32 3,67 0,63 3,63 3,54 2,91 1,97 3,82 3,00 2,98 Doniecki 3,83 3,21 1,07 3,22 3,14 2,37 2,46 3,64 2,87 3,05 Żytomierski 2,22 2,75 1,41 2,92 2,41 2,27 2,49 3,47 3,25 2,67 Zakarpacki 2,87 3,05 2,94 4,06 3,29 3,03 3,05 3,07 2,96 2,20 Zaporoski 3,50 2,81 0,96 3,14 3,03 2,88 2,19 3,54 2,85 2,67 Iwano-Frankowski 2,02 2,82 2,15 3,17 2,45 2,38 2,61 3,33 3,08 2,66 Kijowski 3,06 3,35 1,64 4,15 3,76 2,83 2,98 4,14 3,87 2,54 Kirowogradski 4,20 3,84 0,72 3,82 3,34 3,03 2,08 3,88 3,11 3,10 Ługański 3,23 2,58 1,55 2,53 3,18 1,83 2,12 3,82 2,43 2,47 Lwowski 2,18 2,76 2,35 3,01 2,46 2,54 2,71 3,28 3,20 2,66 Odesski 3,44 3,11 0,63 3,48 2,41 2,53 1,79 3,33 2,65 2,94 Połtawski 3,36 3,66 0,91 3,33 3,36 2,70 2,89 4,36 3,61 2,72 Rówieński 2,31 3,23 1,97 3,24 2,58 2,23 2,74 3,29 3,08 3,10 Sumski 2,75 3,15 1,27 3,11 2,52 1,97 2,88 3,92 3,49 2,28 Tarnopolski 1,86 2,90 1,85 3,14 2,42 2,32 2,74 3,74 3,78 2,70 Charkowski 3,63 3,73 1,25 3,24 3,70 2,20 2,80 4,63 3,12 2,16 Chersoński 3,01 2,41 0,61 2,98 2,45 2,56 1,85 3,28 2,45 2,50 Chmielnicki 2,08 2,96 1,81 3,11 2,28 1,97 2,64 3,60 3,59 3,09 Czerkaski 3,79 3,56 1,14 3,90 3,76 3,11 2,95 4,74 4,61 3,62 Czerniowiecki 1,92 2,90 1,22 2,76 2,50 2,57 3,00 3,32 3,52 2,85 Czernihowski 2,28 2,48 1,46 3,22 2,65 2,26 3,15 3,44 3,46 2,27 Średnia 2,88 3,05 1,46 3,26 2,89 2,52 2,57 3,66 3,22 2,73 Źródło: dane Urzędu Statystycznego Ukrainy Source: data of the Statistical Office of Ukraine Podsumowanie Z przeprowadzonych analiz wynika, że istnieją pewne możliwości łagodzenia nieurodzaju występującego w efekcie tych zmienności. Zagrożenia dla produkcji pszenicy mogą być równoważone przez utrzymywanie upraw na obszarach mniej wydajnych, lecz wykazujących się dużą odpornością na ekstremalną pogodę. Takie rozwiązania wydają się szczególnie istotne dla kształtowania polityki w zakresie produkcji zbożowej państwa. Przeprowadzone badania ujawniają istnienie dużego potencjału w zarządzaniu uprawami przez rozwój adaptacyjnych technologii produkcyjnych i selektywny dobór gatunków zbóż do obszarów o określonych uwarunkowaniach pogodowych. Spośród wielu czynników meteorologicznych, kluczowymi dla prognozowania plonu pszenicy na Ukrainie okazały się: liczba dni z temperaturą poniżej -17 o C, liczba dni o temperaturach powyżej 0 o C i 5 o C, a także suma opadów w wybranych miesiącach.

188 Mykoła Marenych, Olena Verevska, Antonina Kalinichenko, Mariusz Dacko Literatura Kulig B., Wołosz M., Tokarz M. 2014: Szacowanie plonów roślin rolniczych, Materiały dla kwalifikatorów, http://piorin.gov.pl/cms/upload/szacowanie%20plonow.pdf, dostęp 24.04.2014 r. Lukin S.V., Sushkov V.P. 2005: Влияние удобрений и погодных условий на урожайность озимой пшеницы, Зерновое Xозяйство, no. 3. Nikolaev E.V., Izotov A.M., Tarasenko B.A. 1999: Система погодного адаптирования основных элементов технологий выращивания озимой пшеницы, Вісник Aграрної Hауки, no. 12. Rymuza K., Marciniuk-Kluska A., Bombik A. 2012: Plonowanie zbóż ozimych w zależności od warunków termiczno-opadowych na polach produkcyjnych rolniczej stacji doświadczalnej w Zawadach, Woda- -Środowisko-Obszary Wiejskie, (IV-VI), t. 12, z. 2(38). Smaga I.S., Nazarenko I.I., Cherlinka V.R. 2006: Оцінка ґрунтово-кліматичних умов Південного Прикарпаття стосовно вирощування озимої пшениці, Вісник Aграрної Hауки, no. 6. Shatylov I.S., Chudnovskyj A.F. 1980: Агрофизические, агрометеорологические и агротехнические основы программирования урожая, Л. Гидрометеоиздат. Sarkar J., Thapliyal V.J. 2003: Forecasting wheat yield over Uttar Pradeshusing agrometeorological model, Maharashtra Agron. Univer., no. 3. Sharrat B.S., Knight C.W., Wooding F. 2003: Climatic impact on small grain production in the subarctic region of the United States, Arctic., no. 3 Tarariko J.O. 2006: Агрометеорологічні ресурси України та технології їх раціонального використання, Вісник Aграрної Hауки, no. 3-4. Summary In the process of analysis of agricultural and weather factors influence on winter wheat yields it was revealed that the critical factors for the yield formation are (totally in Ukraine): the quantity of days with temperatures below 17 degrees of frost Celcius; the quantity and intensity of precipitation; quantity of days with temperatures exceeded 0 and 5 degrees of heat Celsius in winter time period. All above listed weather changes effect historical yields and make them differ very much year to year. Thus, using above listed factors winter wheat yield equalizations and coefficients that may be used for yield forecast were calculated. The consistency of the equalization s results for winter wheat production was discovered for total Ukraine winter wheat production number. But these equalization s coefficients need to be corrected with simple regression equalization every year. Correlation coefficients between the real yield and estimated yield under the calculated equalizations is 0.71 and 0.64, when p < 0.01. As yield is the main factor of winter wheat production in Ukraine, so this method could be used for estimation of wheat production and used for official wheat crop prognosis to lead the agricultural policy in Ukraine. Adres do korespondencji dr Mykoła Marenych Połtawska Państwowa Akademia Rolnicza, Ukraine Wydział Agronomiczny e-mail: marenych@ukr.net Olena Verevska LLC Louis Dreyfus Commodities Ukraine LTD e-mail: Olena.Verevska@ldcom.com prof. dr hab. Antonina Kalinichenko Uniwersytet Opolski Katedra Inżynierii Procesowej e-mail: akalinichenko@uni.opole.pl dr inż. Mariusz Dacko Uniwersytet Rolniczy w Krakowie al. Mickiewicza 28, 31-120 Kraków Wydział Rolniczo-Ekonomiczny Zakład Ekonomiki i Organizacji Rolnictwa e-mail: m.dacko@ur.krakow.pl