wydanie 2, uaktualnione - kwiecień 2009

W służbie niewidomym czyli ogólne informacje w zakresie zagadnień dotyczących tego, w czym, kiedy i w jakiej mierze widzący powinni przechodzić z pomocą osobom niepełnosprawnym wzrokowo wydanie 2, uaktualnione - kwiecień 2009 Poradnik wydano przy zaangażowaniu środków publicznych Miasta Wodzisław w ramach dofinansowania do realizacji przez Koło PZN Wodzisław projektu, pt. Integracyjna Świetlica Terapii Zajęciowej Koła PZN Wodzisław - przyjazną oraz bezpieczną przestrzenią

SPÓJRZ JAK MY WIDZIMY! W dobie dziur ozonowych, komputerów, telewizji i coraz większej agresji wśród ludzi, zagrożenie wzroku wzrasta i nie tylko zmiany chorobowe stają się przyczyną utraty wzroku. Chcemy w tej prezentacji w miarę prosty sposób przedstawić jak widzą osoby słabowidzące, przyczyny utraty wzroku i jak można chronić oczy. Stereotypem osoby niewidzącej jest biała laska i ciemne okulary, ale wśród nas jest wiele osób, którym okulary nie pomagają, poruszają się bez laski, ale widzą bardzo źle. Spróbuj zamknąć oczy i przejść parę kroków, czy jest to łatwe? Poniżej przedstawiamy przykłady widzenia przez osoby słabowidzące. Tak widzą zdrowe oczy: Tak widzą oczy z wadą soczewki, którą korygują okulary: 2

A tak widzą osoby z różnym ograniczeniem pola widzenia w okularach i bez: - widzenie z plamkami - - widzenie lunetowe - - widzenie skrajne - - widzenie połowiczne - - widzenie resztkowe - 3

Taki efekt widzenia to przede wszystkim zmiany w siatkówce, powodujące ograniczenie pola widzenia. Przyczyną może być też choroba nerwów wzrokowych lub uszkodzenie mózgu. Każdy mechaniczny uraz głowy lub okolic oka może spowodować odlepienie siatkówki i całkowitą utratę wzroku. Osoby z dysfunkcją układu wzrokowego mogą mieć następujące zaburzenia widzenia: o uszkodzenie widzenia w polu centralnym - związane z obecnością w polu widzenia mroczka centralnego. Jest to szara plama bezpośrednio w polu widzenia, co z kolei wiąże się z obniżeniem ostrości wzroku. Osoby te mogą się swobodnie poruszać, mają natomiast ogromne trudności w czytaniu pisaniu i rozpoznawaniu twarzy, w wykonywaniu precyzyjnych prac manualnych. Przyczyną zaburzeń w polu centralnym może być: choroba Stargardta, makulopatia, zanik nerwu wzrokowego, ubytek w plamce żółtej. 4

o obniżenie ostrości wzroku - ma negatywny wpływ na widzenie przedmiotów, zwłaszcza małych i bardzo małych oraz różnicowanie ich kształtów. Przykładem tego mogą być trudności w czytaniu liter, cyfr i znaków graficznych, których wielkość uwzględnia normalną ostrość wzroku. Obniżenie ostrości wzroku występuje przede wszystkim w: zwyrodnieniu plamki żółtej, zaniku nerwów wzrokowych, zaćmie, wysokiej krótkowzroczności, dalekowzroczności, zmętnieniu rogówki. o uszkodzenie widzenia w polu obwodowym przejawia się w jego ograniczeniach i ubytkach. W zaawansowanej postaci osoby widzą otoczenie jakby przez tunel (widzenie lunetowe). Przyczyną zawężonego pola widzenia może być: jaskra, barwnikowe zwyrodnienie siatkówki, retinopatia cukrzycowa, zespół Ushera, odwarstwienie siatkówki, masywny krwotok do ciała szklistego, uszkodzenie dróg wzrokowych i kory mózgowej. Widzenie lunetowe poważnie utrudnia poruszanie się w ciemnym, nieznanym i zatłoczonym otoczeniu. Trudne jest zbadanie wzrokiem otoczenia tak, by dostatecznie dostrzec, a następnie odebrać wszystkie ważne informacje. Słabowidzący często, więc wpada na przedmioty znajdujące się z boku, na poziomie stóp, w pobliżu głowy. Osoby z utratą widzenia w polu obwodowym muszą kręcić głową w jedną i drugą stronę, aby przeszukiwać otoczenie w trakcie przemieszczania się lub, aby zobaczyć, np. potrawę na talerzu. 5

o połowiczna utrata pola widzenia - (prawostronna lub lewostronna). Postrzeganie przedmiotów i relacji przestrzennych utrudnione jest brakiem połowy widzenia. Do przyczyn jej powstania należy: uraz mózgu, uszkodzenie mózgu, stwardnienie rozsiane, udar mózgu. Widzenie połowiczne wpływa ujemnie na czytanie i pisanie, wykonywanie większości czynności codziennych np. czynności kosmetycznych, ubieranie się, umiejętność poruszania się w otoczeniu. o mroczki rozsiane, czyli wypadnięcie pewnych części pola widzenia o różnej wielkości i kształcie (ciemne plamki w polu widzenia). Przyczyną mroczków rozsianych może być: retinopatia cukrzycowa, retinopatia wcześniacza, stwardnienie rozsiane, toksoplazmoza. Każde zawężenie pola widzenia powoduje znaczne ograniczenia w spostrzeganiu dużych przedmiotów i przestrzeni wraz z wypełniającymi ją przedmiotami, osobami, zjawiskami. Zawężone pole widzenia utrudnia orientację i poruszanie się w przestrzeni. o ogólnie nieostry obraz - postaci, przedmioty oraz kolory są zamazane, rozmyte. Widzenie to występuje w: zaćmie wrodzonej, zaćmie związanej z wiekiem, retinopatii cukrzycowej, stożku rogówki. Osoba z powodu braku widzenia szczegółów ma trudności z czytaniem, określeniem czadu, oglądaniem telewizji oraz bezpiecznym poruszaniem się we wnętrzach i na dworze. Przy nieostrym obrazie wystąpić też może zaburzenie poczucia głębi. 6

o brak widzenia obuocznego - występuje przede wszystkim: u osób jednoocznych, w przypadku dwu różnych wad obojga oczu, w bardzo wysokiej nadwzroczności, w uszkodzeniu czynności motorycznych gałek ocznych, uniemożliwiającym skierowanie obu oczu w jeden punkt w przestrzeni. Powoduje to, że obie osie widzenia nie spotykają się w miejscu wpatrywania się i dają dwa częściowo nakładające się na siebie obrazy. Jest to, tzw. diplopia (widzenie zdwojone). Przykładem tego typu zaburzenia jest zez. Przy zaburzeniach widzenia stereoskopowego występują trudności w prawidłowej ocenie wielkości i kształtów przedmiotów, a także odległości, głębi itp. o pogorszone postrzeganie kolorów - występuje zwykle przy zmianach w centralnej części siatkówki, a więc towarzyszyć może: obniżonej ostrości wzroku, achromatopsji, zmianom zwyrodnieniowym w plamce żółtej, zanikom nerwów wzrokowych, uszkodzeniom ośrodka wzrokowego. Osoby z zaburzeniem widzenia barw mają problemy z rozróżnianie takich kolorów jak: granatowy, brązowy, czarny, niebieski, zielony, fioletowy, różowy, żółty, jasnozielony, co może sprawiać problem np. przy dobieraniu garderoby, wykonywaniu niektórych czynności. o zaburzenia widzenia zmierzchowego - (związane z uszkodzeniem pręcików w obwodowej części siatkówki) powodują problemy z poruszaniem się o zmierzchu lub niedostateczne oświetlonym terenie. Występują w przypadku barwnikowego zwyrodnienia siatkówki, neuropatii nerwu II jaskrze, odwarstwieniu siatkówki, retinopatii cukrzycowej. Osoby, u których występują wyżej wymienione zaburzenia widzenia, mogą dodatkowo borykać się z funkcjonalnymi następstwami tychże zaburzeń. Są to: zmienna zdolność widzenia (widzenie fluktuacyjne), bardzo często spotykane w cukrzycy. Jakość widzenia może się zmieniać z różną częstotliwością co kilka godzin, dni czy tygodni. Czasami pogorszenie widzenia może powodować duże kłopoty w wykonaniu czynności lub spowodować, że wykonanie jej będzie wręcz niemożliwe. 7

zmniejszona wrażliwość na kontrast związana jest z utrudnionym spostrzeganiem barw. Dotyczy to szczególnie kontrastowości tła i przedmiotu, np: zestawienie barwy białej, żółtej i seledynowej. Przy braku lub małym kontraście osoba Słabowidzący może mieć duże trudności w spostrzeganiu przedmiotów i prawidłowym określeniu jego barwy. problemy z adaptacją do światła i ciemności. Przystosowanie się do zmiennych poziomów oświetlenia przy przechodzeniu z miejsc jasnych do ciemnych i odwrotnie, może zajmować znacznie więcej czasu (1do 20 min). Najmniejsze zmiany warunków oświetleniowych mogą mieć poważny wpływ na funkcjonowanie wzrokowe osoby slabowidzącej. Problemy z przystosowaniem wzroku zmiennych warunków oświetlenia występować mogą we wrodzonym niedorozwoju lub braku tęczówki, retinopatii cukrzycowej, jaskrze. Olśnienia promienie świetlne odbite od przedmiotów o jasnych barwach, połyskliwego papieru, bądź innych powierzchni łatwo odbijających światło zmuszają do mrużenia oczu, olśnienia odbierane są przez osoby jako nieprzyjemne, zmniejszają przy tym ogólną ostrość wzroku. Wystąpić mogą w takich chorobach jak: albinizm, wrodzony niedorozwój lub brak tęczówki, zaćma, barwnikowe zwyrodnienie siatkówki, jaskra. Światłowstręt - promienie świetlne dochodzące bezpośrednio ze źródła światła nabierają natężenia przekraczającego zdolność siatkówki do jego wchłaniania. Niekorzystne warunki dla osoby nadwrażliwej na światło stwarza jasne światło słoneczne, żarówki o dużej mocy. Przyczyną światłowstrętu może być: dystrofia czopków, albinizm, beztęczówkowość, zaćma, jaskra. Brak lub znaczne osłabienie akomodacji charakteryzuje się brakiem lub osłabieniem zdolności przystosowawczych oka do patrzenia na obiekty znajdujące się w różnych odległościach. Spowodowane jest bezsoczewkowością, nadwzrocznością starczą. Ważnym czynnikiem pomocnym w funkcjonowaniu tych osób jest zastosowanie właściwego oświetlenia, gdyż światło jest czynnikiem pobudzającym akomodację. 8

Oczopląs - polega na niezamierzonych, rytmicznych ruchach gałek ocznych. Osoby z tą dolegliwością mają trudności ze skupieniem wzroku (fiksacją) na oglądanym przedmiocie, co powoduje zmniejszenie ostrości wzroku, problemy w czytaniu, jak również trudności w posługiwaniu się pomocami optycznymi. Wykorzystując różne ustawienia głowy i oczu osoba może na krótki okres zmniejszyć objawy tej dolegliwości. Oczopląs najczęściej towarzyszy takim schorzeniom okulistycznym, jak: albinizm, schorzenia rogówki, wrodzony niedorozwój lub brak tęczówki, dystrofia czopków, zaćma wrodzona. Choroby te i inne dodatkowe (kurza ślepota i daltonizm) powodują, że osoby słabowidzące widzą np. autobus, tramwaj, ale nie umieją odczytać numeru linii. Widzą postacie ludzi, ale nie zauważają oraz nie rozpoznają znajomych. Poruszają się wolniej i wszelkie prace wykonują wolniej, ponieważ muszą uważać na to, co znika w polu niewidzenia (czarne pola na zdjęciach). Często zdarza się, że konduktorzy i osoby będące w podróży patrzą nieprzychylnie i podejrzliwie na młodą osobę czytającą książkę lub uczącą się z zeszytu, a legitymującą się legitymacją Polskiego Związku Niewidomych uprawniającą do wolnego przejazdu. Choć tego z zewnątrz nie widać ma ona naprawdę chore oczy. Jest to przykre, ale niewiedza robi swoje. Które osoby uważa się a niewidome w stopniu znacznym mieszczące się w kategorii I grupy inwalidzkiej? Do I grupy inwalidów (znaczny stopień niepełnosprawności) kwalifikowane są osoby z całkowitą ślepotą obuoczną lub praktyczną ślepotą obuoczną - ostrość wzroku po korekcji w lepszym oku nie przekracza 5% normalnej ostrości oraz osoby, u których pole widzenia zawężone jest do około 20 stopni - widzenie lunetowe. 9

Które osoby uważa się za niewidome lub słabowidzące w stopniu umiarkowanym, mieszczące się w II grupie inwalidzkiej? Do umiarkowanego stopnia niepełnosprawności zalicza sie osobę, u której stwierdza się obniżenie ostrości wzroku po korekcji w oku lepszym w granicach 0,06 0,1 oraz osoby, u której stwierdza się zwężenie pola widzenia do około 30 stopni. Ulgi jakie przysługują osobom niewidomym i słabowidzącym to: I GRUPA: a) Ulgi komunikacyjne w komunikacji PKP i PKS: - 95% ulgi przewodnik niewidomego (w tym pies przewodnik) w pociągach 2 klasy osobowych, pośpiesznych, ekspresowych, Inter City i Euro City, autobusach PKS zwykłych, przyśpieszonych i pośpiesznych. - 49% ulgi niewidomy tylko w 2 klasie pociągów osobowych i autobusach PKS zwykłych - 37 % ulgi niewidomy tylko w 2 klasie pociągów pośpiesznych expresowych, Inter City i Euro City oraz w autobusach PKS przyśpieszonych i pośpiesznych. b) W komunikacji miejskiej: - 100% ulgi - niewidomy i przewodnik- w zbiorowej komunikacji miejskiej c) INNE UPRAWNIENIA: - bezpłatny abonament radiowo telewizyjny - ułatwienia dla osób niepełnosprawnych w korzystaniu z usług powszechnych telekomunikacyjnych: niewidomi o znacznym stopniu niepełnosprawności (I grupa) zniżka 50% w instalacji telefonu i opłacie abonamentu - ułatwienie dla niewidomych o znacznym stopniu niepełnosprawności w korzystaniu z usług pocztowych - prawo otrzymywania przesyłek pocztowych przez doręczyciela bezpośrednio, z pominięciem skrzynki do doręczeń i awiza pocztowego - prawo do załatwiania spraw poza kolejnością - odpisy od dochodu na wydatki związane z celami rehabilitacyjnymi. 10

II GRUPA a) Ulgi komunikacyjne w komunikacji PKP i PKS: - 95% ulgi przewodnik niewidomego (w tym pies przewodnik) w pociągach 2 klasy osobowych, pośpiesznych, ekspresowych, Inter City i Euro City, autobusach PKS zwykłych, przyśpieszonych i pośpiesznych. - 37% ulgi niewidomy tylko w 2 klasie pociągów osobowych, pośpiesznych, ekspresowych, Inter City i Euro City oraz w autobusach PKS zwykłych, przyśpieszonych i pośpiesznych b) W komunikacji miejskiej: - 100% ulgi - niewidomy i przewodnik - w zbiorowej komunikacji miejskiej c) INNE UPRAWNIENIA: - bezpłatny abonament radiowo telewizyjny - prawo do załatwiania spraw poza kolejnością - odpisy od dochodu na wydatki związane z celami rehabilitacyjnymi. DZIECI DO LAT 16: a) Ulgi komunikacyjne w komunikacji PKP i PKS: - 95% ulgi przewodnik niewidomego (w tym pies przewodnik) w pociągach 2 klasy osobowych, pośpiesznych, ekspresowych, Inter City i Euro City, autobusach PKS zwykłych, przyśpieszonych i pośpiesznych. - 37% ulgi niewidomy tylko w 2 klasie pociągów osobowych, pośpiesznych, ekspresowych, Inter City i Euro City oraz w autobusach PKS zwykłych, przyśpieszonych i pośpiesznych b) W komunikacji miejskiej : - 100% ulgi - niewidomy i przewodnik - w zbiorowej komunikacji miejskiej c) INNE UPRAWNIENIA: - przy dojazdach do ośrodków szkolno-wychowawczych oraz innych placówek oświatowych, wychowawczych,rehabilitacyjnych dzieci i rodzice korzystają z uprawnień do ulg na podstawie dokumentów wystawionych przez te placówki. 11

POLSKI ZWIĄZEK NIEWIDOMYCH (PZN): Został powołany do życia w 1951r. Jest stowarzyszeniem ogólnopolskim, organizacją samopomocową, zarejestrowaną w Sądzie Okręgowym w Warszawie. Posiada status organizacji pożytku publicznego. Zrzesza dorosłych i dzieci - niepełnosprawnych z powodu dysfunkcji narządu wzroku w stopniu znacznym i umiarkowanym. Biorąc pod uwagę czas i stopień utraty lub osłabienia widzenia i wynikające z tego potrzeby rehabilitacyjne. Członkowie PZN to: - osoby niewidome, czyli te, które urodziły się niewidome lub straciły wzrok przed ukończeniem 5 roku życia - osoby ociemniałe, czyli te, które utraciły wzrok w wyniku wypadków i schorzeń po 5 roku życia - osoby słabowidzące, czyli te, które tracą wzrok w przebiegu różnych schorzeń PZN jest członkiem międzynarodowych organizacji: - Światowej Unii Niewidomych (WBU) - Europejskiej Unii Niewidomych (EBU) 12

Członkostwo PZN Polski Związek Niewidomych jest stowarzyszeniem ogólnopolskim, posiadającym osobowość prawną, zarejestrowanym w Sądzie Okręgowym w Warszawie. Związek zrzesza obecnie ponad 80 tysięcy osób Niewidomych i słabowidzących, niepełnosprawnych z powodu dysfunkcji wzroku w stopniu znacznym (dawna I grupa inwalidów) i umiarkowanym (dawna II grupa inwalidów). Są to osoby dorosłe i dzieci. Celem Polskiego Związku Niewidomych jest społeczna integracja, rehabilitacja, ochrona interesów zawodowych, ekonomicznych i społecznych oraz przeciwdziałanie dyskryminacji osób niewidomych i słabo widzących, a także reprezentowanie członków Związku wobec organów naczelnych państwa, administracji rządowej i samorządu terytorialnego oraz innych instytucji. Członkowie Związku dzielą się na zwyczajnych, podopiecznych, nadzwyczajnych, honorowych i wspierających. Członkowie zwyczajni - to osoby niewidome i słabowidzące, które ukończyły 16 rok życia, posiadające orzeczenia o niepełnosprawności w stopniu znacznym lub umiarkowanym ze względu na stan wzroku. Osoby te mają czynne i bierne prawo wyboru do władz Związku (po ukończeniu 18 lat), prawo uzyskiwania wszechstronnej pomocy Związku w sprawach szkolenia, zatrudnienia, rehabilitacji leczniczej, podstawowej i społecznej oraz polepszenia warunków bytowych, a także pomocy w zaopatrzeniu w sprzęt, urządzenia i przedmioty o charakterze rehabilitacyjnym. Członkowie podopieczni - to niewidome i słabo widzące dzieci i młodzież do lat 16, a także osoby starsze, które ze względu na stan zdrowia nie mogą brać czynnego udziału w życiu związkowym. Członkowie podopieczni mają takie uprawnienia jak członkowie zwyczajni, z wyjątkiem czynnego i biernego prawa wyborczego. Członkowie nadzwyczajni - to osoby widzące, społecznie działające w Związku. Mają one czynne i bierne prawo wyborcze, mogą także korzystać z urządzeń Związku na zasadach określonych przez władze Związku. Członkowie honorowi - to osoby zarówno niewidome i słabo widzące, jak i widzące, zasłużone dla Polskiego Związku Niewidomych. Godność członka honorowego nadaje Zarząd Główny Związku. Członkowie honorowi mają prawo uczestniczyć z głosem doradczym w Krajowym Zjeździe Delegatów oraz w zjazdach okręgów Związku na terenie, których mieszkają. Członkowie wspierający - to osoby fizyczne lub prawne, które systematycznie świadczą na rzecz Związku w formie finansowej lub rzeczowej. 13

Gdy spotkasz osobę niewidomą: Osoby niewidome poruszają się samodzielnie, pracują zawodowo, załatwiają sprawy w urzędach, robią zakupy, korzystają ze środków lokomocji, z placówek kulturalnych i rekreacyjno-sportowych. Wiele osób niewidomych z łatwością wykonuje różne czynności i nie lubi, żeby im pomagać. Pomóż niewidomemu, gdy Cię o to poprosi, albo gdy zauważysz, ze czuje się niepewnie lub jest zdezorientowany. Biała laska, którą osoba niewidoma posługuje się przy chodzeniu, wysuwając ją nieco do przodu, powinna zwrócić Twoją uwagę. Nie przechodź wówczas obojętnie. Przyjrzyj się życzliwie człowiekowi, któremu niewielkim wysiłkiem możesz pomóc. Sytuacja, w jakiej się z nim spotkasz i jego zachowanie, podsuną Ci rodzaj i formą pomocy. Jeśli nie wiesz jak należy postąpić przede wszystkim staraj się zachować w sposób naturalny, unikaj okazywania nadmiernego współczucia i nie próbuj pomagać więcej niż trzeba. Jak mogę pomóc osobie niewidomej? WSKAZÓWKI gdy mijasz idącą osobę niewidomą ustąp jej przejścia. Ona Ciebie nie widzi! Nie zachowuj się jednak tak jakby Cię nie było. Odgłosy, jakie powodujesz, pomagają jej w orientacji. przy udzielaniu wskazówek pamiętaj, ze jeśli ktoś nie widzi, to informacja np. trzeba pójść tam, gdzie stoi biały dom nic nie pomoże. Dobra wskazówka to trzeba pójść 50m prosto, po czym skręcić w prawo na przestanku zapytaj niewidomego oczkującego na tramwaj lub autobus o numer lini, na którą czeka i poinformuj go, gdy podjedzie właściwy pojazd. 14

pomagając niewidomemu w przemieszczaniu się pozwól mu ująć się pod rękę. Wyczuwa wtedy dobrze twoje ruchy i łatwiej przewiduje przeszkodę niż w wypadku, gdy trzymasz go pod ramię. Jednocześnie staraj się go nieznacznie wyprzedzać, zwalniając nieco podczas wchodzenia lub schodzenia z krawężnika, czy korzystając ze schodów. Po udzieleni pomocy nie oddalaj się w milczeniu. Zasygnalizuj, jeśli chcesz odejść. zwracaj uwagę na problemy z lokalizacją gdy zauważysz osobę niewidomą próbującą przejść przez jezdnię, popatrz czy obrała prawidłowy kierunek i nie zbacza z bezpiecznej drogi. Ostrzeż ją przed ewentualnymi przeszkodami. Jeśli będzie to konieczne to, ujmij rękę lub laskę niewidomego i wskaż nią kierunek. Postępuj podobnie w innych miejscach, w których poruszanie się osoby niewidomej może być utrudnione np. w parku czy na placu zabaw. Zwróć uwagę na osoby niewidome, które nie wiedząc o tym znalazły się na ścieżce rowerowej. na przestanku zapytaj niewidomego oczkującego na tramwaj lub autobus o numer lini, na którą czeka i poinformuj go, gdy podjedzie właściwy pojazd. zareaguj, gdy niewidomy podchodzi do krawężnika przestanku. Przestanki czy perony nie zawsze mają wypukłe oznaczenia na obrzeżach. Oznakowanie żółtym, kontrastującym z podłożem pasem, ważne dla słabowidzących, jest dla całkowicie niewidomego informacja niedostępną. Istnieje zagrożenie upadku na tor. 15

gdy pomagasz przy wchodzeniu do pojazdu podaj ramię osobie niewidomej i wejdź pierwszy,możesz też podprowadzić ją do drzwi pojazdu i położyć jej rękę na poręczy przy wejściu. ustąp miejsca w środkach lokomocji osoba niewidoma jest bezpieczna, jeśli siedzi. Gdy nie ma wolnego miejsca lub podziękuje za nie naprowadź jej rękę na uchwyt. gdy słuchasz osoby niewidomej potwierdzaj to w sposób werbalny, wtrącając np. tak, rozumiem. witając się z osobą niewidomą możesz delikatnie dotknąć jej dłoni, mówiąc np. witam pana. informuj dyskretnie niewidomego, co się dzieje wchodząc do pokoju, biura itp. Powiedz mu, kto lub co się w nim znajduje. nie zostawiaj na w pół otwartych drzwi. Jeżeli obcujesz z osobą niewidomą, pamiętaj, że drzwi do pomieszczeń muszą być zawsze dokładnie zamknięte lub otwarte. Gdy zmienisz ustawienie mebli nie odstawisz na miejsce krzesła lub tworzysz okno, stara się ją o tym uprzedzić. Nigdy nie pozostawiaj żadnych przedmiotów na podłodze (zwłaszcza szklanych, np. filiżanki z kawą). zasygnalizuj swoje przybycie. Przedstaw się, gdy wchodzisz do pokoju, w którym znajduje się osoba niewidoma. Uprzedź ją także jeśli się oddalasz. proponując zajęcie miejsca nie staraj się posadzić niewidomego na krześle. Wystarczy, jeśli położysz jego rękę na oparciu. 16

gdy niewidomy korzysta z psa przewodnika nie odwracaj uwagi pracującego psa od wykonywanych czynności. Pełni on bardzo odpowiedzialną funkcję. w czasie posiłku uprzedź osobę niewidomą gdy stawiasz przed nią talerz z zupą, napełnioną szklankę czy filiżankę, (przypadkowy jej ruch ręką może spowodować katastrofę ). Jeśli wyrazi takie życzenie, poinformuj jak rozłożone jest nakrycie, czy ułożone potrawy na talerzu (najlepiej posługiwać się tarczą zegara), np. ziemniaki znajdują się na godz. 3, surówka na 6, kotlet na 9. Możesz następnie zapytać, czy pokroić mięso, wsypać cukier do kawy itp. Nigdy jednak nie rób tego bez zgody niewidomego. 17

Punktem wyjścia dla służby niewidomym jest zagadnienie, w czym, kiedy i w jakiej mierze widzący powinni im przychodzić z pomocą. Dobre rozwiązanie tego problemu decyduje o wyniku pracy i ustawia zagadnienie we właściwy sposób, a niewidomego na właściwym miejscu w społeczeństwie, zapewniając równocześnie stosunki między niewidomymi a widzącymi. We współczesnym świecie niewidomi (poza jednostkami specjalnie upośledzonymi) są pełnowartościowymi członkami społeczeństwa i dążą do maksymalnego uczestnictwa we wszystkich dziedzinach życia. Brak wzroku stanowi oczywiście poważne utrudnienia w wielu sytuacjach życiowych i dlatego niewidomym jest potrzebna pomoc i współpraca osób widzących. Bliższe poznanie rzeczywistych możliwości i ograniczeń niewidomego przyczyni się do obalenia wielu mylnych poglądów i uprzedzeń. Pomagając niewidomym powinno się stale pamiętać, że każdy człowiek jest odrębną indywidualnością i że nie ma dwóch osób mających takie same możliwości, potrzeby i upodobania. A zatem pomoc powinna być dostosowana do każdej poszczególnej jednostki. Nie należy niewidomych ze sobą porównywać i na podstawie możliwości jednego sądzić o możliwościach innych. Do niewidomych należy odnosić się w sposób zwyczajny, nie okazując ani litości, która ich drażni, ani sentymentalnego współczucia, często bardzo dla niewidomych szkodliwego. Nie można jednak przyzwyczajać się do ich kalectwa tak, aby o nim zapominać. 18

Zobacz jak możesz pomóc osobie niewidomej - jak rozpoznać i ocenić otoczenie? Ocena otoczenia to proces systematycznej analizy miejsca i środowiska, w którym osoba słabowidząca mieszka, pracuje lub chodzi do szkoły, korzysta ze świadczeń rehabilitacyjnych. Otoczenie może być bardzo zróżnicowane np. prywatne domy i mieszkania, klasy i internaty szkolne, biura oraz inne miejsca pracy, domy opieki, poradnie i ośrodki rehabilitacyjne. Skuteczna i sprawna ocena otoczenia powinna obejmować dwa szerokie zakresy: a) ogólne otoczenie i środowisko danej osoby. b) konkretne zadania, które ta osoba będzie wykonywać w tych otoczeniach. - jak zmodyfikować otoczenie? Modyfikacja otoczenia fizycznego to proces wykorzystywania informacji, uzyskanych w czasie oceny, do przeprowadzania takich zmian lub modyfikacji, które będą funkcjonalne, dostępne i przyjazne dla użytkowników tj. słabowidzących osób w każdym wieku. Modyfikacja otoczenia może być procesem bardzo zindywidualizowanym, ale wymaga znajomości pewnych podstawowych faktów dotyczących takich sfer jak: a) oświetlenie - jest jednym z najważniejszych elementów, który należy uwzględniać w systematycznej analizie każdego otoczenia: w domu, szkole, pracy, placówce rehabilitacyjnej i opiekuńczej, w miejscu rekreacji. 19

b) kolor jest bardzo istotnym elementem, który należy brać pod uwagę przy ocenie i modyfikacji otoczenia. Wiele osób z uszkodzonym wzrokiem ma trudności w rozróżnianiu poszczególnych grup kolorów, ale mimo to można posługiwać się kolorem, aby zwiększyć bezpieczeństwo fizyczne, ułatwić wykonanie czynności domowych, funkcjonowanie na zajęciach szkolnych lub w pracy oraz korzystanie z programów rehabilitacyjnych, rekreacyjnych. 20

c) kontrast jest także istotnym elementem, który należy uwzględniać przy modyfikacji otoczenia zwłaszcza w połączeniu z efektami połączenia i postrzegania barw. Wrażliwość na kontrast to umiejętność wykrywania różnic pomiędzy obszarami ciemnymi i jasnymi. W związku z tym zwiększenie kontrastu pomiędzy przedmiotem i jego tłem na ogół spowoduje, że przedmiot będzie lepiej widoczny. Zwiększenie kontrastu pomiędzy elementami otoczenia jest jedną z najprostszych i najbardziej skuteczniejszych modyfikacji, która można zastosować w domu, szkole, pracy, miejscach rekreacji i innych. 21

Przy ocenie danego otoczenia zalecane jest, aby wszystkie osoby: administratorzy, nauczyciele, rehabilitanci, terapeuci, pracownicy socjalni, pielęgniarki, salowe, członkowie rodzin, a także osoby slabowidzące, uczestniczyły w dyskusjach, dotyczących oceny poszczególnych problemów, proponowanych modyfikacji i możliwych rozwiązań. Wiele najlepszych pomysłów, związanych z otoczeniem fizycznym i jego dostosowywaniem do potrzeb osób z problemami wzrokowymi, powstaje w interdyscyplinarnej pracy grupowej i przy zespołowym rozwiązywaniu problemów. 22

Sytuacje w życiu codziennym niewidomego. NIEWIDOMY W SKLEPIE: O ile chodzi o zakupy, to niewidomi zazwyczaj dokonują ich stale w tych samych sklepach, które są im dobrze znane, a także, w których personel dobrze ich zna. Dotyczy to niewątpliwie sklepów z artykułami codziennego użytku, np. sklepu mięsno-wędliniarskiego, drogerii. W znanych sobie sklepach niewidomi nie mają żadnych trudności w zakupie żądanych artykułów. Gorzej sprawa się przedstawia, gdy niewidomy przychodzi do sklepu po raz 1, i to do sklepu dużego. Wówczas nie orientuje się w jego rozkładzie - lokalizacji i poszczególnych stoisk i zdany jest na pomoc innych osób. Czasami pewnym ułatwieniem dla niewidomego jest rozmowa sprzedawcy z klientami, która naprowadza go na lokalizacje i rodzaj stoiska. Do wrażeń słuchowych (dźwięk i treść słów) dołączają się nieraz wrażenia węchowe, mające swe źródło w sprzedawanych artykułach. Zdarza się też że niewidomy, przychodząc do sklepu, zastaje kolejkę. Kiedy zgodnie ze swoim uprawnieniem stara się on dokonać zakupu poza kolejką, wywołuje to nieraz u czekających niezadowolenie, a czasami nawet rzucane są pod niego adresem bardzo nieprzyjemne słowa. Widzącym często trudno zrozumieć, że młoda niewidoma czy młody niewidomy od razu jest w sklepie obsłużony, podczas gdy oni musza czekać, pomimo że po pracy spieszą się do domu. Przywilej ten został niewidomym przyznany nie, dlatego, że nie mogą oni czekać, lecz dlatego, że trudno im zorientować się wśród czekających i stopniowo przesuwać bez specjalnych zakłóceń. Czasami bywa tak, że osoby czekające w kolejce bez specjalnych narzekań przepuszczają niewidomego, lecz z drugiej strony wyrażają tyle ubolewania nad jego losem, że wolałby on ze swojego uprawnienia nie korzystać. 23

Są pewne zasady, które sprzedawca powinien szczególnie uwzględniać, gdy w jego sklepie zjawi się osoba pozbawiona wzroku. Przyjmując zamówienie i podając towar powinien koniecznie podsunąć mu jeszcze inne propozycje zakupu np. może pan potrzebuje także sok malinowy lub dżem albo dostaliśmy właśnie cytryny i świeże jajka, czy nie są panu potrzebne? Tego rodzaju propozycje są w tym przypadku konieczne, albowiem niewidomy nie ma możliwości wyboru artykułów do zakupu na postawie ich dostrzeżenia w sklepie. Niewidomi potrzebują pomocy szczególnie w sklepie samoobsługowym. Z uwagi na trudności w zorientowaniu się w lokalizacji poszczególnych artykułów pomoc innych osób jest niezbędna. Z tego też powodu personel znajdujący się w sklepie zauważywszy niewidomego wśród klientów, powinien nie tylko udzielić mu odpowiednich informacji, lecz również pomóc mu w dokonaniu potrzebnych artykułów. Druga sprawa, na którą sprzedawcy powinni także zwracać uwagę to pomoc niewidomemu we włożeniu zakupionych towarów do torby czy siatki. Jest to konieczne, dlatego, że może mieć pewne trudności w odszukaniu ich na ladzie. Jeśli zakupione artykuły są w podobnych opakowaniach np. w torebkach (cukier, mąka, kawa, sól) to należałoby podając każdą z tych torebek powiedzieć niewidomemu, co to jest. Niewidomy będzie też bardzo zadowolony, jeśli sprzedawca powie mu, ile kosztuje każdy zakupiony artykuł. Nie trzeba chyba tutaj podkreślać, że wysoce nie etyczne było by wykorzystywanie braku wzroku i możliwości kontroli przy zakupie towarów czyli podawanie niewidomemu gorszego jakościowo towaru lub oszukiwanie go na ilości sprzedawanego towaru bądź na pieniądzach. 24

NIEWIDOMY W INSTYTUCJACH PAŃSTWOWYCH: Jeśli niewidomy ma załatwić jakąś sprawę w biurze, to na ogół przychodzi z przewodnikiem, choć nie jest to regułą. Często przy załatwieniu różnych spraw w urzędach, urzędnicy odsyłają interesantów z jednego pokoju do drugiego. Jeśli niewidomy przyszedł sam, to odszukanie pokoju, często w bardzo dużym budynku jest dla niego bardzo uciążliwy. Z tego też powodu należałoby mu zaoszczędzić tego rodzaju kłopotów i w miarę możliwości ułatwić mu załatwienie całej sprawy w jednym pokoju. Jeżeli niewidomy trafił ze swoją sprawą do niewłaściwego pokoju to wypadałoby nie tylko poinformować go u kogo mógłby ją załatwić, lecz także pomóc w doprowadzeniu do kompetentnej osoby. Często się zdarza, że niewidomy musi coś podpisać, dlatego do obowiązków zawodowych urzędnika należy odczytanie mu pisma (dokumentu), które podsuwa do podpisu. Nie należy tez się obawiać, że niewidomi nie potrafią podpisywać się zdecydowana większość opanowała tą umiejętność należy jedynie im pomóc w tej czynności przez dokładny wskazanie miejsca złożenia podpisu. Wiele błędów i nietaktów popełniają ludzie widzący pracujący w różnych placówkach użyteczności publicznej, których zadaniem jest dobre obsłużenie klientów lub interesantów. Wynika to na ogół z braku elementarnych wiadomości dotyczących niewidomych. To z kolei powoduje, że niewidomi czują się obco i nie swojo w tych wszystkich placówkach, które stworzone są przecież dla dobra wszystkich ludzi i obywateli. 25

W rozmowach z niewidomymi ważne jest: aby osoba niewidoma, z którą podejmujemy rozmowę, wiedziała zawsze, kim jest jej rozmówca. Jeśli obok znajdują się jeszcze inne osoby, należy zwracać się do niewidomego tak, by był świadomy, że mówi się do niego. Dotknąć na przykład delikatnie jego ramienia, jeśli nie znamy imienia lub nazwiska, lub poprzedzić swoją wypowiedź wyraźnym wskazaniem, na przykład Panie Zbyszku proszę.... gdy z niewidomym jest osoba towarzysząca, a chcemy uzyskać informację lub coś przekazać niewidomemu, nie należy posługiwać się tą osobą jak tłumaczem! w rozmowie nie starajmy się unikać takich wyrazów jak patrzeć i widzieć. Stanowią one część zasobu słów każdego człowieka. wiele osób, rozmawiając z niewidomym, zaczyna mówić głośniej. Unikajmy tego. Mówmy normalnie. Niewidomi na ogół słyszą dobrze. uprzedźmy też naszego niewidomego rozmówcę, jeśli zamierzamy się oddalić, by na przykład nie mówił do nas, gdy jesteśmy już w innym miejscu, poza zasięgiem jego głosu. gdy mówi do nas osoba niewidoma, ponieważ nie widzi naszej reakcji, starajmy się potwierdzać w sposób werbalny, że słuchamy, na przykład wtrącając tak, rozumiem. jeśli niewidomy nie orientuje się, że w pomieszczeniu, jest jeszcze osoba trzecia, powiedzmy mu o tym, zwłaszcza wtedy, gdy ma podstawy przypuszczać, że jest sam na sam ze swoim rozmówcą, a rozmowa może mieć charakter poufny! naucz się raczej zdań opisowych na przykład Słońce wygląda, jak kula ognista, Królowa w tym pochodzie jest piękna i tak dalej. Nie poprzedzaj tych komentarzy słowami Gdybyś mógł to wszystko zobaczyć. oceniając coś przy pomocy wzroku bądź zawsze uczciwy. Jeżeli niewidomy popełnił usterki nie udzielaj odpowiedzi, że wszystko jest dobrze zrobione. Bądź równie wymagający jak w stosunku do własnej pracy. Możesz pochwalić pracę jako całość, a zrobić uwagi odnośnie poprawy usterek. proponując pomoc, pamiętaj stale o tym, że każda osoba jest indywidualnością, a więc nie ma dwóch osób posiadających takie same upodobania i potrzeby. Pamiętajmy zawsze o ogólnej zasadzie, że niewidomemu należy mówić wszystko to, o czym wiedziałby, gdyby widział! 26

S ys t e m p i s m a p u n k t ow e g o d l a n i e w i d o m y c h z o s t a ł o p r a c o w a n y w 1 8 2 5 r. p r z e z o c i e m n i a ł e g o F r a n c u z a L u d w i k a B r a i l l e a ( u r o d z o n y 4 s t yc z n i a 1 8 0 9 r. z m a r ł 6 s t yc z n i a 1 8 5 2 ) System ten jest uniwersalny i znalazł zastosowanie do wszystkich języków świata, w tym również do alfabetów nie łacińskich. Oznaczenia liter ze znakami diakrytycznymi, jak np. ć, ę, ó, zostały oddzielnie ustalone dla każdego języka. Podstawą systemu jest 6 punkt w kształcie prostokąta, w ramach, którego z różnej ilości i konfiguracji punktów uzyskuje się 63 znaki. Punkty 6 punktu posiadają umowną numerację, a mianowicie lewa kolumna (z góry na dół) 1, 2, 3; prawa kolumna 4, 5, 6. Wszystkie znaki podzielone są na 7 serii wg pewnej logicznej zasady. Seria 1 - zbudowana jest z 4 górnych punktów 6 punktu (1, 2, 4, 5). Kolejne 4 serie są powtórzeniem 1 z pewnymi modyfikacjami. Seria 2 z dodaniem punktu 3. Seria 3 z dodaniem punktów 3, 6. Seria 4 z dodaniem punktu 6. Seria 5 umieszczona jest na obniżonym poziomie. Seria 6 zbudowana jest w oparciu o 2 znaki prawostronne (4 oraz 4, 5), które ulegają takim samym przeobrażeniom jak seria 1. Seria 7 składa się z 3 znaków dolnych. W systemie stosowane są także znaki złożone, zajmujące 2 lub więcej miejsc. W piśmie brajlowskim nie ma odrębnych dużych liter, lecz oznacza się je specjalnym znakiem (4, 6) umieszczonym przed daną literą. Poszczególne znaki systemu mają niekiedy po kilka znaczeń. Tak np. znaki pierwszej serii (litery a, j) poprzedzone odpowiednim znakiem (3, 4, 5, 6) wyrażają cyfry. Stosowane są systemy notacji matematycznej, fizycznej, chemicznej, muzycznej, zapisu fonetycznego, stenografii. Istnieją także systemy pisma skrótowego, w których niektóre znaki oznaczają zbiegi dwu lub więcej liter oraz całe wyrazy. 27

A L F A B E T B R A I L L E A a ą b c ć d e ę f g h i j k l ł m n ń o ó p q r s ś t u v w x y z ż ź 28

, ; :.?! ( ),, * ZNAK ZNAK ZNAK ZNAK APO- PRZE- WIERSZA LICZBY DUŻEJ KURSYWY STROF NOŚNIK LITERY 1 2 3 4 5 6 7 8 9 0 29

P o l s k i Z w i a z e k N i e w i d o m y c h 4 4 3 0 0 W o d z i s ł a w Ś l ą s k i u l. K u b s z a 1 3 t e l. (0 3 2) 4 5 5-2 8-0 6 p o c z t a @ p z n. w o d z i s l a w. o r g. p l h t t p : / / p z n. w o d z i s l a w. o r g. p l O p r a c o w a ł z e s p ó ł w s k ł a d z i e : M a g d a W o j c i e s z e n k o K a t a r z y n a O s e t e k M i c h a ł G r a b i e c J a c e k M i ł o t a Przygotowanie i druk: Polski Zwiazek Niewidomych Koło Wodzisław Śląski tel. (032) 455-28-06 e-mail: poczta@pzn.wodzislaw.org.pl nakład: 100 egzemplarzy 30