dla geologicznej sekwestracji CO 2

56 PRZEGLĄD GÓRNICZY 2010 UKD: 551.762(438): 552.1: 546.264-31: 621.64: 549.08: 622.691.24 Charakterystyka mineralogiczno-petrograficzna jurajskich skał struktury Budziszewice (rejon Bełchatowa) dla geologicznej sekwestracji CO 2 Dr inż. Magdalena Wdowin* ) Doc dr hab. inż. Radosław Tarkowski* ) Treść: W pracy przedstawiono wyniki badań mineralogiczno-petrograficznych jurajskich skał z serii zbiornikowej i nadkładu z rejonu Bełchatowa, dla celów podziemnego składowania dwutlenku węgla. Badane próbki reprezentują skały serii zbiornikowej oraz zalegające bezpośrednio nad nimi skały nieprzepuszczalnego nadkładu, struktury geologicznej Budziszewice (otwory Zaosie i Buków) wytypowanej jako potencjalne miejsce do podziemnego składowania dwutlenku węgla dla PGE Elektrownia Bełchatów. Wyniki badań mineralogiczno-petrograficznych wskazują, że skały potencjalnej serii zbiornikowej zbudowane są w przewadze z minerałów mało reaktywnych z CO 2 co sugeruje, że oddziaływanie tych skał z gazem nie powinno zasadniczo wpłynąć na pogorszenie parametrów zbiornikowych. W przypadku skał nadkładu, gdzie w składzie mineralnym poza kwarcem są minerały ilaste, łyszczyki i skalenie, należałoby przeprowadzić bardziej szczegółowe badania (w szczególności modelowanie oddziaływania CO 2 na skały) aby ocenić ich przydatność jako formacji uszczelniającej. Słowa kluczowe: podziemne składowanie dwutlenku węgla, badania mineralogiczno-petrograficzne, jura, skały zbiornikowe nakład 1. Wprowadzenie Artykuł przedstawia wyniki prac wykonanych w ramach programu narodowego pt.: Rozpoznanie formacji i struk-tur do bezpiecznego geologicznego składowania CO2 wraz z ich programem monitorowania. Jest on realizowany przez konsorcjum polskich instytucji naukowych i badawczo-- wdrożeniowych, koordynowanych przez Państwowy Instytut Geologiczny. Program ten ma charakter badawczo-rozwojowy, a jednym z jego celów jest wskazanie potencjalnych miejsc składowania dwutlenku węgla dla PGE Elektrownia Bełchatów S.A. Zakład ten przygotowuje się do budowy demonstracyjnej instalacji CCS, która ma być zintegrowana z nowym blokiem o mocy 858 MW. Projekt CCS realizowany przez Elektrownię Bełchatów został zakwalifikowany, wraz z sześcioma innymi europejskimi projektami, do programu realizowanego w ramach European Economic Plan for Recovery. *) Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energią PAN, Kraków. Artykuł opiniował dr inż. Albin Zdanowski. Wstępne badania i analizy struktur geologicznych w re-jonie Bełchatowa pozwoliły zidentyfikować trzy potencjalne obszary do składowania dwutlenku węgla (struktura Wojszyc, Lutomierska i Budziszewic). Prowadzone prace badawcze pozwolą do końca 2010 r. na ostateczny wybór jednej z nich. Celem przeprowadzonych badań była szczegółowa charakterystyka mineralogiczno-petrograficzna próbek skał z rdzeni wiertniczych pochodzących z formacji zbiornikowej i nadkładu z rejonu struktury Budziszewice (wiercenie Zaosie i Buków). Badania te są istotne w rozważaniach dotyczących wykorzystania skał zbiornikowych tej struktury dla potrzeb geologicznej sekwestracji dwutlenku węgla i nie były do-tychczas prowadzone. Ich wyniki stanowią podstawowe i konieczne dane do modelowań geochemicznych [1, 4, 11, [13] oraz mogą być wykorzystane jako dane wyjściowe w przeprowadzaniu eksperymentów laboratoryjnych badają-cych wpływ CO2 na skały i współwystępującą z nimi solankę [9, 10, 11, 14]. 2. Metodyka badań Badania mineralogiczne stanowiły podstawowe analizy

Nr 5 PRZEGLĄD GÓRNICZY 57 konieczne do oznaczenia charakteru skał, tj. określenia ich struktury i tekstury (petrografia skał), wyznaczenia składu mineralnego oraz stopnia przeobrażenia poszczególnych składników mineralnych. W skład badań mineralogicznych wchodziły: obserwacje mikroskopowe w świetle przechodzącym, analizy przy użyciu skaningowego mikroskopu elektronowego (SEM-EDS), analizy rentgenowskie próbek surowych oraz wydzielonych ze skał nadkładu frakcji ilastych. Obserwacje mikroskopowe w świetle przechodzącym przeprowadzono przy użyciu mikroskopu polaryzacyjnego JENALAB firmy Karl Zeiss Jena, używając w tym celu obiektywów z powiększeniami: 2,5 0,05; 10 0,25; 50 0,08. Do obserwacji SEM-EDS stosowano skaningowy mikro-skop elektronowy z emisją polową Hitachi S-4700 wyposażo-ny w system do analizy w mikroobszarze EDS typu Vantage Noran oraz detektor elektronów wstecznie rozproszonych (YAG BSE). Do obserwacji w SEM-EDS wykorzystano uni-wersalne polerowane płytki cienkie (o standardowej grubości 0,02 mm) oraz fragmenty skał. Analizę rentgenowską przeprowadzono za pomocą dyfraktometru DRON 3,0. Stosowano promieniowanie Cu Kα (λ=1,54062 Å) oraz filtr niklowy. Analizy wykonano w zakresie kątowym 3 74 2Θ. Napięcie pracy aparatu wynosiło 34 kv, natężenie 30 ma, szybkość przesuwu taśmy licznika 2 /mm, a liczba zliczanych impulsów 1000. Analizę frakcji ilastych zarejestrowano w warunkach powietrznie suchych (Na), po nasyceniu parami glikolu etylenowego (glikol) (12 h w temperaturze 60 C) jak również po wygrzaniu (min. 1 h) w temperaturze 550 C. Analizy wykonano w zakresie kątowym 3 40 2Θ. Napięcie pracy aparatu wynosiło 34 kv, natężenie 30 ma, szybkość przesuwu taśmy licznika 2 /mm. Frakcję ilastą wydzielono metodą sedymentacyjną. 4. Wyniki badań Wyniki badań mineralogicznych wykazały, że analizowane próbki skalne z serii zbiornikowej (4 próbki) reprezentowane są przez piaskowce kwarcowe o zbliżonych parametrach strukturalnych i teksturalnych oraz podobnym składzie mineralnym. Większe różnice obserwowane są w skałach serii uszczelniającej (4 próbki), gdzie w niektórych z nich obser-wuje się laminacje (przy czym laminy w każdej z próbek mają odmienny skład mineralny). Znaczne różnice obserwuje się również w wielkości uziarnienia matrycy skalnej. 4.1. Skały piaskowcowe 4.1.1. Próbka nr 1 (gł. 836,50 m) Próbka to piaskowiec kwarcowy nierównoziarnisty (rys. 1). Charakteryzuje się strukturą psamitową i zbitą, bezładną teksturą. Szkielet ziarnowy jest zwarty, ustalony. Wielkość ziaren sięga od 0,05 mm do 0,3 mm. W składzie mineralnym piaskowca poza kwarcem zaobserwowano nieliczne skalenie (mikroklin), muskowit (często zmieniony, skaolinityzowany) oraz minerały ciężkie (rutyl analiza SEM-EDS, rys. 2). Ziarna mineralne są subowalne. Wokół niektórych ziaren widoczne są otoczki, prawdopodobnie minerałów ilastych. Spoiwo ma charakter regeneracyjny, miejscami kontaktowy, a miejscami wypełnia przestrzeń między ziarnami. Lokalnie obserwuje się nieliczne pory. Na dyfraktogramie rentgenowskim (rys. 3) obserwuje się jedynie refleksy pochodzące od kwarcu. 3. Materiał badawczy Badane próbki reprezentują skały wieku dolno- i środkowo jurajskiego z potencjalnych serii zbiornikowych (piaskowce) oraz uszczelniających (iłowce i mułowce) do składowania dwutlenku węgla. Pochodzą one z głębokości 838 1436 m, z wierceń Zaosie i Buków odwierconych w obrębie struk-tury Budziszewice (tabl. 1). Próbki są własnością PIG-u, a otrzymano je z Instytutu Nafty i Gazu w Krakowie, gdzie były one przedmiotem wcześniejszych badań własności pe-trofizycznych. Rys. 1. Obraz mikroskopowy próbki nr 1 (piaskowiec), XP Tablica 1. Wykaz próbek skalnych wytypowanych do badań Nr Nr próbki Głębokość Odwiert Rodzaj próbki próbki z INiG m 1 Zaosie 2 6870 836,50 piaskowiec 2 Zaosie 2 6871 838,10 piaskowiec 3 Zaosie 2 6872 840,90 piaskowiec 4 Zaosie 2 6873 912,40 iłowiec 5 Zaosie 2 6874 914,60 iłowiec 6 Zaosie 2 6877 1235,20 mułowiec 7 Buków 2 6892 1435,60 piaskowiec 8 Buków 2 6893 1436,00 mułowiec Z uwagi na jednorodność pod względem mineralnym objętych badaniem formacji skalnych, jak również ograniczoną dostępność do analizowanego materiału badawczego do analiz wytypowano 8 najbardziej reprezentatywnych prób. Rys. 2. Mikrofotografia SEM próbki nr 1 1 K-skaleń, 2 kwarc, 3 rutyl, 4 zmieniony łyszczyk

58 PRZEGLĄD GÓRNICZY 2010 Rys. 3. Dyfraktogram rentgenowski próbki nr 1 4.1.2. Próbka nr 2 (gł. 838,10 m) Próbkę z piaskowca kwarcowego, nierównoziarnistego o psamitowej strukturze i zbitej, bezładnej teksturze pokaza-no na rysunku rysunku 4. Szkielet ziarnowy analizowanego materiału skalnego jest zwarty, ustalony. Wielkość ziaren w próbce wynosi 0,1 0,3 mm, ziarna są subowalne. W składzie mineralnym wyszczególniono kwarc, skalenie (rys. 5, 6). Na ziarnach skaleni często obserwuje się kaolinityzację. Spoiwo ma charakter ilasto-krzemianowy, regeneracyjny i jest ono w różnym stopniu rozwinięte. Miejscami zregenerowane ziarna Rys. 4. Obraz mikroskopowy próbki nr 2 (piaskowiec), XP Rys. 5. Mikrofotografia SEM próbki nr 2 1 K-skaleń, 2 pory, 3,4,5 kwarc, 6 mieszanina ilasto-krzemionkowa Rys. 6. Dyfraktogram rentgenowski próbki nr 2

Nr 5 PRZEGLĄD GÓRNICZY 59 kwarcu wypełniają całą przestrzeń, miejscami skała jest silnie porowata. Na dyfraktogramie rentgenowskim zaobserwowano refleksy pochodzące od kwarcu i skaleni. 4.1.3. Próbka nr 3 (gł. 840,90 m) Próbka reprezentuje piaskowiec kwarcowy, nierównoziar-nisty (rys. 7). Charakteryzuje się on strukturą psamitową oraz zbitą, bezładną teksturą. Szkielet ziarnowy zwarty, ustalony. Wielkość ziaren występujących w skale wynosi 0,05 0,5 mm. W szkielecie ziarnowym przeważają ziarna subowalne. Oprócz dominującego w próbce kwarcu widoczne są skale-nie oraz blaszki muskowitu. Sporadycznie w blaszkach miki obserwuje się wrostki rutylu. Na powierzchniach skaleni obserwuje się kaolinityzację, serycytyzację i chlorytyzację. Spoiwo międzyziarnowe ma charakter regeneracyjny, kontak-towy. Miejscami obserwuje się nieliczne pory (rys. 8). Analiza rentgenowska wykazała obecność w skale głównie kwarcu (rys. 9). Zaobserwowano też niewielkie refleksy pochodzące od skalenia. Rys. 7. Obraz mikroskopowy próbki nr 3 (piaskowiec), XP 4.1.4. Próbka nr 7 (gł. 1435,60 m) Próbka to piaskowiec kwarcowy, nierównoziarnisty. Charakteryzuje się strukturą psamitową i zbitą, bezładną teksturą (rys. 10). Szkielet ziarnowy jest zwarty, nieustalony. Wielkość ziaren sięga od 0,1 mm do 0,3 mm. W składzie mineralnym piaskowca oprócz dominującego kwarcu występują nieliczne skalenie (mikroklin), nieliczne ziarna muskowitu oraz minerały rudne (rutyl analiza SEM-EDS, rys. 11). Ziarna kwarcu są dość dobrze obtoczone. Na powierzchni ziaren kwarcu widoczne są sporadycznie brunatne skupienia związków żelaza. Analizy SEM-EDS dodatkowo wykazały obecność cyrkonu. Spoiwo regeneracyjne krzemionkowe, w różnym stopniu rozwinięte, ma charakter mieszany kontaktowo-porowy, regeneracyjny oraz ilasto-krzemionkowy. W analizie rentgenowskiej (rys. 12) zaobserwowano refleksy pochodzące od kwarcu, skaleni i getytu. 4.2. Iłowce i mułowce (próbki 4, 5, 6, 8) 4.2.1. Próbka nr 4 (gł. 912,40 m) Próbka reprezentuje iłowiec o zbitej, uporządkowanej teksturze i pelitowej strukturze (rys. 13). Widoczna jest laminacja bardzo drobnoziarnistej, równoziarnistej masy składającej się Rys. 8. Mikrofotografia SEM próbki nr 3 1 kwarc, 2 K-skaleń, 3 pory, 4 skaleń Rys. 9. Dyfraktogram rentgenowski próbki nr 3

60 PRZEGLĄD GÓRNICZY 2010 z minerałów ilastych, kwarcu i skaleni. Analizy SEM-EDS (rys. 14) wykazały ponadto obecność w skale rutylu, cyrkonu oraz pirytu framboidalnego. Krzywa dyfrakcyjna dała refleksy pochodzące od kwarcu kaolinitu oraz illitu. Analiza frakcji ilastej (rys. 15) wykazała obecność illitu oraz kaolinitu. 4.2.2. Próbka nr 5 (gł. 914,60 m) Próbka 5 to iłowiec o uporządkowanej, zbitej teksturze i strukturze aleurytowo-pelitowej (rys. 16). W obserwacjach mikroskopowych obserwuje się laminacje podkreśloną minerałami łyszczykowmi i ilastymi. W analizach SEM-EDS (rys. 17) zaobserwowano obecność cyrkonu, rutylu, pirytu oraz tlenków żelaza. Krzywa dyfrakcyjna rtg dała refleksy pochodzące od kwarcu, illitu i kaolinitu. Analizy rtg wydzielonej z próbki frakcji ilastej (rys. 18) wykazały obecność takich minerałów jak: kwarc, kaolinit, muskowit, illit, smektyt. Rys. 10. Obraz mikroskopowy próbki nr 7 (piaskowiec), XP 4.2.3. Próbka nr 6 (gł. 1235,20 m) Próbka reprezentuje mułowiec o zbitej strukturze, bezładnej teksturze (miejscami zaznacza się kierunkowość) oraz aleurytowo -pelitowej (rys. 19). Szkielet skały jest luźny. W składzie mineralnym szkieletu wyodrębnić można kwarc, minerały ciężkie, łyszczyki (biotyt, muskowit), kaolinit (rys. 20). Spoiwo ma charakter cementu o składzie ilasto-krzemia- Rys. 11. Mikrofotografia SEM próbki nr 7 1 skaleń, 2, 3, 4 kwarc, 5 spoiwo skaleniowe Rys. 13. Obraz mikroskopowy próbki nr 4 (iłowiec), 1P Rys. 12. Dyfraktogram rentgenowski próbki nr 7

Nr 5 PRZEGLĄD GÓRNICZY 61 nowym. Krzywa dyfrakcyjna rtg analizowanego materiału skalnego dała refleksy pochodzące od kwarcu, muskowitu, oraz kaolinitu, illitu i smektytu. We frakcji ilastej (rys. 21) zaobserwowano refleksy pochodzące od kwarcu, kaolinitu, smektytu i illitu. 4.2.4. Próbka nr 8 (gł. 1436,0 m) Jest to mułowiec, równoziarnista o zbitej uporządkowanej teksturze aleurytowej strukturze skała (rys. 22) o szkielecie ziarnowym luźnym. W obserwacjach mikroskopowych, zarówno w świetle przechodzącym, jak i SEM obserwowana jest laminacja. W przewarstwieniach dominują na przemian ziarna kwarcu oraz minerały łyszczykowe (biotyt, muskowit). Analizy SEM-EDS (rys. 23) wykazały obecność pojedynczych ziarn rutylu, cyrkonu oraz tlenków żelaza. Spoiwo ma cha-rakter ilasty. W laminach z dominującym kwarcem obserwuje się minerały łyszczykowe, skalenie oraz minerały ciężkie. W laminach z dominującymi łyszczykami obserwuje się Rys. 16. Obraz mikroskopowy próbki nr 5 (iłowiec), XP Rys. 14. Mikrofotografia SEM próbki nr 4 1 K-skaleń, 2 piryt, 3, 4 K-skaleń Rys. 17. Mikrofotografia SEM próbki nr 5 1 piryt, 2 kwarc, 3 łyszczyk, 4 K-skaleń, 5 spoiwo Rys. 15. Dyfraktogram rentgenowski z wydzielonej z próbki nr 4 frakcji ilastej

62 PRZEGLĄD GÓRNICZY 2010 Rys. 18. Dyfraktogram rentgenowski z wydzielonej z próbki nr 5 frakcji ilastej Rys. 19. Obraz mikroskopowy próbki nr 6 (mułowiec), XP Rys. 20. Mikrofotografia SEM próbki nr 6 1 rutyl, 2 kaolinit, 3 kwarc, 4 kaolinit Rys. 21. Dyfrkatogram rentgenowski z wydzielonej z próbki nr 6 frakcji ilastej

Nr 5 PRZEGLĄD GÓRNICZY 63 biotyt, muskowit oraz minerały rudne. Analizy rentgenowskie próbki wykazały obecność takich minerałów jak kwarc oraz skalenie. W analizie rtg z wydzielonej frakcji ilastej (rys. 24) otrzymano następujące minerały: kwarc, muskowit, illit, smektyt, kaolinit. 5. Dyskusja i wnioski Wśród licznych problemów dotyczących geologicznej sekwestracji CO 2 istotne znaczenie ma charakterystyka mineralogiczna skał, z jakimi będzie oddziaływał dwutlenek węgla oraz płyny złożowe. Związane jest to z tym, że wiele minerałów budujących skały może reagować w różny sposób z dwutlenkiem węgla w zależności od warunków termodyna-micznych panujących w złożu [11]. W wyniku zatłoczenia CO 2 do zbiornika będzie następowało bądź wytrącanie bądź rozpuszczanie minerałów węglanowych. Trendy te są możliwe do przewidzenia o ile znane są następujące dane: ciśnienie, temperatura, zasolenie, skład mineralny, tekstura skał oraz prędkości przepływu CO 2 i czas reakcji [3, 5]. W przypadku skał piaskowcowych, gdzie dominują minerały krzemianowe i glinokrzemianowe może mieć miejsce rozpuszczanie się (korozja) K-skaleni oraz wytrącanie się minerałów ilastych (kaolinit), zeolitów lub węglanów (karbonatyzacja) [7, 6, 11]. Nieznaczne zmiany obserwowane są również w minerałach ilastych [2, 12]. W skałach piaskowcowych (stanowiących formację zbiornikową), gdzie w składzie mineralnym dominuje kwarc, skalenie i niewielka ilość minerałów ilastych, w wyniku oddziaływania CO 2 następuje zwiększenie się porowatości i przepuszczalności. Przeciwne natomiast zjawisko obserwuje się w przypadku skał nadkładu, które w swym składzie mi-neralnym zawierają znaczne ilości minerałów węglanowych i ilastych. Wymienione zmiany w matrycy skalnej pociągają za sobą zmiany w parametrach petrofizycznych oraz właściwościach skał zbiornikowych (w przypadku skał zbiornikowych) oraz właściwościach uszczelniających (w przypadku skał nadkła-du) [8]. Rys. 22. Obraz mikroskopowy próbki nr 8 (mułowiec), 1X Rys. 23. Mikrofotografia SEM próbki nr 8 1 rutyl, 2 zdiagenezowany łyszczyk, 3 K- skaleń, 4,5,6 kwarc Rys. 24. Dyfraktogram rentgenowski z wydzielonej z próbki nr 8 frakcji ilastej

64 PRZEGLĄD GÓRNICZY 2010 Szczegółowa charakterystyka mineralogiczna w połą-czeniu z danymi dotyczącymi parametrów petrofizycznych (porowatość, przepuszczalność) skał oraz parametrów fizykochemicznych występującej na badanych głębokościach solanki, stanowi kompletną bazę informacji do modelowań geochemicznych reakcji zachodzących w złożu w wyniku zatłaczania dwutlenku węgla. Również dane tego typu stanowią bazę porównawczą dla wyników uzyskanych z eksperymen-tów laboratoryjnych oddziaływania pomiędzy CO2 skałą płynami złożowymi. Rezultaty analiz mineralogiczno-petrograficznych pozwalają wstępnie ocenić, jakie mogą zachodzić reakcje w badanych skałach w efekcie oddziaływania CO2 oraz określić czy dane formacje nadają się jako zbiornikowe/uszczelniające. Wyniki badań mineralogicznych analizowanego materiału skalnego z otworu Zaosie i Buków wskazują, że w skałach zbiornikowych dominuje kwarc, który jest mało reaktywny, w związku z czym nie będzie ulegał zmianie w wyniku zatłaczania dwutlenku węgla. Spoiwo piaskowców ma cha-rakter głównie ilasto-krzemionkowy, co również nie wpłynie znacząco na procesy związanie z oddziaływaniem dwutlenku węgla na skały zbiornikowe. W przypadku skał nadkładu, w składzie mineralnym również dominuje kwarc. Niemniej jednak obserwuje się też znaczny udział skaleni oraz minerałów ilastych i łyszczykowych, które są reaktywne i podatne na działanie dwutlenku węgla. W tym przypadku należałoby przeprowadzić bardziej szczegółowe badania (modelowanie geochemiczne, eksperymenty laboratoryjne) w celu określenia zmian właściwości uszczelniających analizowanych próbek skalnych. Uzyskane wyniki analizy mineralogiczno-petrograficznej, uzupełnione danymi dotyczącymi parametrów petrofizycznych skał oraz fizykochemicznych wód złożowych współwystępujących z analizowaną formacją skalną, mogą stanowić podstawę do dalszych, szczegółowych rozważań wykorzystania analizowanej struktury (Budziszewice) dla potrzeb geologicznej sekwestracji dwutlenku węgla. Wykonano na zamówienie Ministra Środowiska za środki finansowe wypłacone przez Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej Literatura 1. Bertier P., Ferket H., Swennen R., Laenen B., Dreesen R., Van Tongeren P.: CO 2-water-rock interactions induced by CO 2-flooding of fluvial sandstones: an integrated study based on detailed reservoir characte-rization, experimental work and numerical modeling, Les Recontres Scientifiques de I IFP, International Conference on Deep Saline Aquifers for Geological Storage of CO 2 and Energy, 27-29 May 2009, IFP, Rueil-Malmaison, France, abstract, 2009, 23. 2. Credoz A., Bildstein O., Jullien M., Raynal J., Trotignon L., Castillo A., Pokrovsky O.: Reactivity of smectite and mixed-layer illite/smectite in CO 2 geological storage, International Clay Conference: Castellaneta Marina, Włochy, 14 20 czerwiec 2009, Micro et Nano Scientiae Mare Magnum, XIV International Clay Conference, Book of Abstracts, vol. II., 2009, 291. 3. Czernichowski-Lauriol I., Snajuan B., Rochelle C., Bateman K., Pearce J., Blackwell P.: Analysis of the Geochemical Aspects of the Underground Disposal of CO 2. In: Tsang C., Apps J.A. (ed.) Deep Injection Disposal of Hazardous and Industrial Waste. Academic Press 1996, 565 583. 4. Iglesias R. S., Ketzer J. M., Dino R.: Geochemical modeling of CO 2-water-rock interactions in sandstones from the Recôncavo basin, Notheast Brasil, Les Recontres Scientifiques de I IFP, Internetional Conference on Deep Saline Aquifers for Geological Storage of CO 2 and Energy, 27-29 May 2009, IFP, Rueil-Malmaison, France, abstract, 2009, 93. 5. Johansen H.: A basin scale perspective on CO 2 storage - short and long term risks. Energy Procedia, 1 (1), 2009, 3359 3366. 6. Labus K.: Modelowanie efektów zatłaczania CO 2 do poziomów wodo-nośnych karbonu Górnośląskiego Zagłębia Węglowego, Biuletyn PIG 431, 2008, 111 120. 7. Olsen D., Stentoft N.: Chemical and Physical Interaction of CO 2 and Carbonate Rock. Geological Survey of Denmark and Greenland Ministry of Environment, Raport 41, 2003, Archiwum BRGM. 8. Putting carbon back into the ground Raport specjalny programu GHG IEA 2001. J. Davison, P. Freund and A. Smith (red.), http://www. ieagreen.org.uk/. 9. Soong Y., Goodman A. L., McCarthy-Jones J. R., Baltrus J. P.: Experimental and simulation studies on mineral trapping of CO 2 with brine. Energy Conversion and Management, 45, 2004, 1845 1859. 10. Tarkowski R., Wdowin M.: Researches on an influence of CO 2 on reser-voir and cap rocks in reservoir conditions, International Conference: Rueil-Malmaison, France, 27 29 Maj 2009, Deep Saline Aquifers for Geological Storage of CO 2 and Energy Abstract Volume, ifp, 2009, 161. 11. Tarkowski R., Manecki M. [red.]: Badania oddziaływania CO 2 na mezozoiczne skały zbiornikowe w celu określenia ich przydatności do geologicznej sekwestracji dwutlenku węgla. IGSMiE PAN, 2009, Kraków. 12. Wigand M., Carey J. W., Schuett H., Spangenberg E., Erzinger J.: Geochemical effects of CO 2 sequestration in sandstones under simulated in situ conditions of deep saline aquifers. Applied Geochemistry, 23 (9), 2008, 2735 2745. 13. Xiao Y., Xub T., Pruess K.: The effects of gas-fluid-rock interactions on CO 2 injection and storage: insights from reactive transport modeling. Energy Procedia, 1 (1), 2009, 1783 1790. 14. Zemke K., Kummerow J., Wandrey M., CO 2 SINK Group: Petrophysical laboratory investigations of carbon dioxide storage in a subsurface saline aquifer in Ketzin/Germany within the scope of CO 2SINK, Geophysical Research Abstracts, Vol. 11, EGU 2009-13728-1, 2009 EGU General Assembly 2009.