PAWEŁ BUCZYŃSKI, ANDRZEJ ZAWAL. Ważki (Odonata) rezerwatu przyrody Źródlisko Skrzypowe

Parki Narodowe i Rezerwaty Przyrody National Parks and Nature Reserves (Parki nar. Rez. Przyr.) 31 3 23 30 2012 PAWEŁ BUCZYŃSKI, ANDRZEJ ZAWAL Ważki (Odonata) rezerwatu przyrody Źródlisko Skrzypowe BUCZYŃSKI P., ZAWAL A. 2012. Dragonflies (Odonata) of the nature reserve Źródlisko Skrzypowe. Parki nar. Rez. Przyr. 31(3): 23 30. ABSTRACT: 10 dragonfly species were recorded in the year 2006 in the Źródlisko Skrzypowe nature reserve (NW Poland), of which Cordulegaster boltonii was the most valuable. Their habitat distribution and the composition of the fauna are analysed and discussed. KEY WORDS: Dragonflies, Odonata, Cordulegaster boltonii, NW Poland, nature reserve, springs, river. Paweł Buczyński: Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej, Zakład Zoologii, ul. Akademicka 19, 20 033 Lublin, e-mail: pawbucz@gmail.com; Andrzej Zawal: Uniwersytet Szczeciński, Katedra Zoologii Bezkręgowców i Limnologii, ul. Wąska 13, 71 415 Szczecin, e-mail: zawal@univ.szczecin.pl WSTĘP Rezerwat Źródlisko Skrzypowe obejmuje cenne przyrodniczo siedliska wodne: źródliska i naturalną, czystowodną, niewielką rzekę pomorską (Kaczynkę). Ich fauna a szczególnie fauna źródeł nie jest w pełni zbadana, zwłaszcza w Polsce północno-zachodniej. Z tego względu, w roku 2006 podjęto badania fauny wodnej rezerwatu, które objęły m.in.: pluskwiaki (Hemiptera Heteroptera) (KURZĄTKOWSKA, ZAWAL 2012), chrząszcze (Coleoptera) (PAKULNICKA, ZAWAL 2012), chruściki (Trichoptera) (CZACHOROWSKI, ZAWAL 2012) i wodopójki (Hydrachnidia) (ZAWAL, SADANOWICZ 2012). W ich ramach analizowano też zgrupowania ważek (Odonata). W niniejszej pracy przedstawiamy wyniki tych badań. TEREN BADAŃ Rezerwat Źródlisko Skrzypowe (52 59 N, 15 45 E, UTM WU57), o powierzchni 1,1435 ha (ROZPORZĄDZENIE... 2008), leży 3 km na północ od Dobiegniewa, koło wsi Grąsy, na Pojezierzu Dobiegniewskim (południowy zachód Pojezierza Południowopomorskiego) (KONDRACKI 2002). Chroni on fragment doliny rzeki Kaczynki z okresowo zalewanym olsem porzeczkowym (Ribeso nigri Alnetum) [23]

24 Paweł Buczyński, Andrzej Zawal Ryc. 1. Teren badań i lokalizacja stanowisk badawczych. A cieki wodne, B warstwice, C droga, D granica rezerwatu, E stanowiska (h helokreny, lo siedliska lotyczne w rzece Kaczynce, le siedliska lenityczne w rzece Kaczynce). Fig. 1. Map of distribution of localities: A watercourses, B contour lines, C nature reserve boundaries, D localities (h helocrenes, lo lotic habitats in the River Kaczynka, le lentic habitats in the River Kaczynka). i łęgiem olszowo-jesionowym (Fraxino Alnetum). Dno doliny jest bardzo wilgotne, porośnięte przez: turzyce (Carex spp.), trzcinę pospolitą (Phragmites australis (CAV.) TRIN. ex STEUD) i pokrzywę zwyczajną (Urtica dioica L.). Obficie występuje tu rzadki na niżu skrzyp olbrzymi (Equisetum telmateia EHRH.) (STĘPIEŃ 2009).

Ważki (Odonata) rezerwatu przyrody Źródlisko Skrzypowe 25 Na dnie doliny Kaczynki występują trwałe, dobrze wykształcone źródliska helokrenowe, na których obszarze powstają mikrolimnokreny. Źródliska tworzą mokradła solino- i fluwiogeniczne o miąższości do 0,5 m. Ich obszar porasta zespół śledziennicy skrętolistnej i rzeżuchy gorzkiej (Cardamine amara Chrysosplenium alternifolium). Kaczynka to lewy dopływ Mierzęckiej Strugi (Mierzęcinki), która z kolei jest prawym dopływem Drawy. W rezerwacie Źródlisko Skrzypowe ma szerokość około 3 m, głębokość maksymalną około 1 m, dno jest piaszczyste, z dodatkiem żwiru w miejscach o szybszym nurcie i z dużymi ilościami mułu w zastoiskach. Zastoiska są w większości bez roślinności, tylko miejscami wkracza jeżogłówka pojedyncza (Sparganium emersum REHM.). Niekiedy w miejscach o szybszym nurcie występują płaty moczarki kanadyjskiej (Elodea canadensis MICHX (A. RICH.)). Bieg rzeki stanowi mozaikę miejsc nasłonecznionych i zacienionych. METODY I MATERIAŁ Ważki zbierano w czterech helokrenach i na 7 stanowiskach w rzece Kaczynce, które reprezentowały siedliska lenityczne (zastoiska, ekotony woda-ląd) i lotyczne (Ryc. 1). Materiał zbierano w 2006 r. Pobrano trzy serie prób czerpakiem hydrobiologicznym o obręczy trójkątnej i długości boku 30 cm (w kwietniu, maju i lipcu). Łowiono też imagines siatką entomologiczną. Materiał konserwowano w 70% alkoholu etylowym. Ogółem zebrano 24 larwy i 82 imagines. Materiał dowodowy znajduje się w zbiorach Zakładu Zoologii Bezkręgowców i Limnologii Uniwersytetu Szczecińskiego. WYNIKI Stwierdzono występowanie 10 gatunków ważek. Były one związane tylko z rzeką Kaczynką żadnego z nich nie odnotowano w helokrenach (Tab. 1). W stadium larwy złowiono 5 gatunków. Poza eurytopowym Sympetrum sanguineum, reprezentowanym w zebranym materiale przez tylko larwę złowioną w siedlisku lenitycznym, były to wyłącznie gatunki wód bieżących. Dominowały fitoreobionty i fitoreofile: Calopteryx spp. i Platycnemis pennipes (trzy gatunki, ogółem 83,3% złowionych larw). Ważki związane z osadami dennymi reprezentował tylko Cordulegaster boltonii (12,5%) (Tab. 1). Larwy C. boltonii złowiono 5 VII 2006 r. w siedlisku lotycznym na południowym skraju rezerwatu (Ryc. 1), na dnie piaszczystym na głębokości 0,5 m, rzadko porośniętym przez Sparganium emersum o liściach wyłącznie taśmowanych. To miejsce było nasłonecznione przez około 2/3 dnia, przez pozostałą część ocieniały je przybrzeżne olsze czarne (Alnus glutinosa GAERTN.).

26 Paweł Buczyński, Andrzej Zawal Tab. 1. Ważki stwierdzone w rezerwacie przyrody Źródlisko Skrzypowe. Lrv larwy, Img imagines, Σ suma osobników, % udział procentowy w liczbie zebranych osobników. Table 1. Dragonflies recorded in the Źródlisko Skrzypowe nature reserve. Img imagines, Lrv larvae, Σ sum of individuals, % percentage share in the number of individuals collected. Gatunek Species Źródła Springs Rzeka Kaczynka The River Kaczynka Σ % Lrv Img Lrv Img Calopteryx splendens (HARR.) 7 21 28 26,4 C. virgo (L.) 4 22 26 24,5 Calopteryx sp. 1 1 0,9 Platycnemis pennipes (PALL.) 8 17 25 23,6 Ischnura elegans (VANDER L.) 1 1 0,9 Enallagma cyathigerum (CHARP.) 1 1 0,9 Coenagrion puella (L.) 8 8 7,5 C. pulchellum (VANDER L.) 1 1 0,9 Cordulegaster boltonii (DONOV.) 3 3 2,8 Somatochlora metallica (VANDER L.) 1 1 0,9 Sympetrum sanguineum (O.F. MÜLL.) 1 10 11 10,4 W stadium imago złowiono 9 gatunków. Wśród nich także najliczniejsze były wymienione wyżej gatunki fitoreobiontyczne i fitoreofilne, stanowiące w sumie 73,2% złowionych osobników. Poza tym stwierdzono 6 gatunków eurytopowych, wśród nich Somatochlora metallica, która wykazuje pewne tendencje reofilne i wyraźne pelofilne. Najliczniejsze spośród tych gatunków były: Sympetrum sanguineum i Coenagrion puella (Tab. 1). DYSKUSJA Odonatofauna rezerwatu Źródlisko Skrzypowe była uboga jakościowo: 10 gatunków to tylko 13,7% fauny krajowej ważek, liczącej 73 gatunki (BERNARD i in. 2009). Znanych jest wiele przykładów, gdy nawet niewielkie rezerwaty miały faunę dwu- czy nawet trzykrotnie bogatszą (np. BERNARD 1996; ŁABĘDZKI 1985, 1994). Jednak zależy to od zróżnicowania i charakteru siedlisk wodnych, które akurat na terenie badań nie sprzyjały dużemu bogactwu gatunkowemu ważek. Jak wskazują choćby dane ZAWALA i SADANOWICZA (2012), badane helokreny były dobrze zachowane. Jednak źródliska Polski nizinnej bardzo często są w ogóle niezasiedlone przez ważki. A jeśli już tworzą się w nich odonatocenozy, to są one mało zróżnicowane i niespecyficzne, złożone z eurytopów kolonizujących wody źródeł z pobliskich zbiorników wodnych (BUCZYŃSKI 1999). Przy tym preferowane są

Ważki (Odonata) rezerwatu przyrody Źródlisko Skrzypowe 27 limnokreny i reokreny ze stawami źródłowymi (BUCZYŃSKI 1999 dane npubl.; BUCZYŃSKI i in. 2003; TOŃCZYK 2000; TOŃCZYK, PAKULNICKA 2004). Helokreny to siedlisko mało korzystne dla ważek. Mimo wielu prac poświęconych ważkom Polski, ich rozwój lub rozród w helokrenach stwierdził dotąd tylko BUCZYŃSKI (2001): w helokrenie w Pilaszkowicach II (Krzczonowski Park Krajobrazowy), wykazał on 5 gatunków ważek, w tym jako larwy Aeshna cyanea (O.F. MÜLL.) i Sympetrum flaveolum (L.), zaś Coenagrion puella tylko jako imagines ale z behawiorem rozrodczym. Dlatego brak ważek w helokrenach rezerwatu Źródlisko Skrzypowe był całkowicie naturalny. Drugie siedlisko wodne w rezerwacie to mała, naturalna, śródleśna rzeka Kaczynka. Jej fauna była specyficzna siedliskowo ale uboga jakościowo, co jest typowe dla wód bieżących w ogóle a dla rzeczek śródleśnych w szczególności (BERNARD i in. 2009; BUCZYŃSKI dane npubl.; KALKMAN, DIJKSTRA 2000; ŁABĘDZKI 1985). Na wiele reobiontów i reofili negatywnie wpływa związane ze zlewnią leśną zacienienie i zakwaszenie wody (MÜLLER 1995). Jak wskazują dane z Lasów Janowskich (Polska południowo-wschodnia), wartością graniczną jest ph około 6 (BUCZYŃSKI, ŁABĘDZKI 2013 dane npubl.). Ważny jest też stopień rozwoju roślinności wodnej, słabszy niż w ciekach terenów otwartych. Trzon fauny Kaczynki tworzyło więc kilka gatunków wprawdzie stenotopowych, jednak z wyjątkiem Cordulegaster boltonii szeroko rozprzestrzenionych w Polsce (w skali rozprzestrzenienia w kraju ang. extent of occurrence) i pospolitych (w skali częstości występowania species occupancy). Towarzyszące im eurytopy są też szeroko rozprzestrzenione i pospolite lub nawet bardzo pospolite (BERNARD i in. 2009). Regularnie rozwijają się one w siedliskach lenitycznych wód bieżących (np. JÖDICKE 1999; KALKMAN, DIJKSTRA 2000; ŁABĘDZKI 1987; MIELEWCZYK 1966, 2003; TOŃCZYK 2001). Niektóre mogły też zalatywać znad pobliskich jezior i innych zbiorników wodnych. Tak więc jedyny interesujący element fauny Kaczynki to Cordulegaster boltonii. Cordulegaster boltonii jest w Polsce gatunkiem lokalnym i dość rzadkim (BERNARD i in. 2009). Jest to ważka objęta ochroną prawną (ROZPORZĄDZENIE... 2011), desygnowana jako gatunek parasolowy dla drobnych cieków śródleśnych (BERNARD i in. 2002 b). Do niedawna znajdowała się ona na Czerwonej liście ważek Polski jako gatunek narażony (VU) (BERNARD i in. 2002 a), dlatego uwzględniono ją także w Czerwonej księdze zwierząt (BERNARD 2004). Jednak później okazało się, że występuje ona wprawdzie na ograniczonym obszarze Polski i lokalnie, jednak często w dużych, stabilnych populacjach czy nawet metapopulacjach. Nie jest więc istotnie zagrożona. Stąd nie uwzględniono jej w najnowszej Czerwonej liście ważek Polski, choć znalazła się w tzw. Poczekalni, tj. wśród gatunków, które nie są obecnie, ani prawdopodobnie nie będą w najbliższej przyszłości, zagrożone lub bliskie zagrożenia. Jednak niektóre z parametrów i cech charakteryzujących ich występowanie wskazują na wrażliwość tych gatunków na zmiany siedliskowe lub mogą się przyczynić do znacznego pogorszenia ich stanu zachowania w przyszłości (BERNARD i in. 2009).

28 Paweł Buczyński, Andrzej Zawal C. boltonii pozostaje też cennym gatunkiem wskaźnikowym, którego występowanie świadczy o dobrej jakości środowiska. Cordulegaster boltonii to stenotop strumieni i małych rzek (strefy krenonu i rhithronu): czystowodnych, bogatych w tlen, płynących dość szybko lub szybko, zwykle śródleśnych lub przynajmniej obrzeżonych drzewami, zacienionych z prześwitami. Płyną one w krajobrazie urozmaiconym: wyżynnym, podgórskim lub polodowcowym (BERNARD i in. 2009). Warunki siedliskowe panujące w Kaczynce mieszczą się w optimum gatunku (BERNARD 2000). Cordulegaster boltonii nie był dotąd stwierdzany w pobliżu rezerwatu Źródlisko Skrzypowe, jednak notowano go w sąsiednich kwadratach UTM: WU35 i WU47 (BERNARD i in. 2009). Jest to skraj północny punktu ciężkości jego zasięgu w Polsce, obejmującego obszar od Borów Dolnośląskich do Równiny Drawskiej i właśnie do Pojezierza Dobiegniewskiego (BERNARD i in. 2009). Dobra sytuacja gatunku na tym terenie ma duże znaczenie, gdyż C. boltonii jest w silnym regresie w sąsiednich Niemczech: OTT i PIPER (1998) uznali go za gatunek narażony (kategoria zagrożenia 3 =VU). Dotyczy to też landów graniczących z tym obszarem Polski: w Saksonii uznano go też za gatunek narażony (GÜNTHER i in. 2006), w Brandenburgii za silnie zagrożony ( 1 =EN) (MAUERSBERGER i in. 2000), natomiast w Meklemburgii-Pomorzu Przednim za wymarły ( 0 =EX) (ZESSIN, KÖNIGSTEDT 1993). Polska zachodnia stanowi więc ważne refugium C. boltonii w tej części Europy, a rezerwat Źródlisko Skrzypowe jest jego częścią. PODZIĘKOWANIA Dziękujemy serdecznie Recenzentom za cenne uwagi na temat pierwszej wersji pracy. PIŚMIENNICTWO BERNARD R. 1996. Ważki (Odonata) rezerwatu Meteoryt Morasko w Poznaniu. Rocz. nauk. Pol. Tow. Ochr. Przyr.,,Salamandra 1: 157 166. BERNARD R. 2000. Stan wiedzy o występowaniu i biologii Cordulegaster boltonii (DONOVAN, 1807) (Odonata: Cordulegastridae) w Polsce. Rocz. nauk. Pol. Tow. Ochr. Przyr.,,Salamandra 4: 55 87. BERNARD R. 2004. Cordulegaster boltonii (DONOVAN, 1807). Szklarnik leśny. [W:] Polska czerwona księga zwierząt. Bezkręgowce, Z. GŁOWACIŃSKI, J. NOWACKI (red.). Instytut Ochrony Przyrody PAN, Akademia Rolnicza im. Augusta Cieszkowskiego, Kraków Poznań, 56 57. BERNARD R., BUCZYŃSKI P., ŁABĘDZKI A., TOŃCZYK G. 2002 a. Odonata Ważki. [W:] Czerwona lista zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce, Z. GŁOWACIŃSKI (red.). Wyd. Instytutu Ochrony Przyrody PAN, Kraków, 125 127. BERNARD R., BUCZYŃSKI P., TOŃCZYK G. 2002 b. Present state, threats and conservation of dragonflies (Odonata) in Poland. Nat. Conserv. 59(2): 53-71. BERNARD R., BUCZYŃSKI P., TOŃCZYK G., WENDZONKA J. 2009. Atlas rozmieszczenia ważek (Odonata) w Polsce. Bogucki Wyd. Nauk., Poznań.

Ważki (Odonata) rezerwatu przyrody Źródlisko Skrzypowe 29 BUCZYŃSKI P. 1999. Ważki (Odonata) terenów źródliskowych Polski stan poznania i propozycje dalszych badań. [W:] Źródła Polski. Stan badań, monitoring i ochrona, S. CZACHOROWSKI, E. BIESIADKA (red.). Wyższa Szkoła Pedagogiczna w Olsztynie, Olsztyn, 31 36. BUCZYŃSKI P. 2001. Ważki (Insecta: Odonata) Krzczonowskiego Parku Krajobrazowego. Parki nar. Rez. Przyr. 20(1): 63 78. BUCZYŃSKI P., CZACHOROWSKI S., MOROZ M., STRYJECKI R. 2003. Odonata, Trichoptera, Coleoptera, and Hydrachnidia of springs in Kazimierski Landscape Park (Eastern Poland) and factors affecting the characters of these ecosystems. Suppl. Acta hydrobiol. 5: 13 29. BUCZYŃSKI P., ŁABĘDZKI A. 2013. Janowskie Forests Landscape Park as a hotspot of dragonfly (Odonata) species diversity in Poland. [W:] The natural human environment. Dangers, protection, management, education, K. DYGUŚ (red.). Wyższa Szkoła Ekologii i Zarządzania, Warszawa (w druku). CZACHOROWSKI S., ZAWAL A. 2012: Chruściki (Trichoptera) rezerwatu przyrody Źródlisko Skrzypowe. Parki nar. Rez. Przyr. 31 (w druku). GÜNTHER A., OLIAS M., BROCKHAUS T. 2006. Rote Liste Libellen Sachsens. Sächsisches Landesanwalt für Umwelt und Geologie, Dresden. JÖDICKE R. 1999. Libellenbeobachtungen in Podlasie, Nordost-Polen. Libellula 18(1/2): 31 48. KALKMAN V.J., DIJKSTRA K.-D.B. 2000. The dragonflies of the Bialowieza area, Poland and Belarus (Odonata). Opusc. zool. flumin. 185: 1 19. KONDRACKI J. 2002. Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa. KURZĄTKOWSKA A., ZAWAL A. 2012: Pluskwiaki wodne (Heteroptera Hemiptera) rezerwatu przyrody Źródlisko Skrzypowe. Parki nar. Rez. Przyr. 31 (w druku). ŁABĘDZKI A. 1985. Ważki Odonata rezerwatu Czartowe Pole na Roztoczu. Parki nar. Rez. Przyr. 6(2): 85 91. ŁABĘDZKI A. 1987. Ważki (Odonata) Puszczy Zielonki koło Poznania. Bad. fizjogr. Pol. Zach. (C) 35: 41 52. ŁABĘDZKI A. 1994. Ważki (Odonata) rezerwatu Cisy Staropolskie im. L. Wyczółkowskiego w Wierzcholesie i okolic (Bory Tucholskie). Acta entomol. Siles. 2(1): 7 12. MAUERSBERGER R., BEUTLER H., DONATH H., JAHN P. 2000. Artenliste und Rote Liste der Libellen (Odonata) des Landes Brandenburg. Natursch. Landschaftspfl. Brandenburg 4: 1 24. MIELEWCZYK S. 1966. Larwy ważek (Odonata) Wielkopolskiego Parku Narodowego. Pr. monogr. Przyr. Wielkop. Parku Nar. 4(3): 1 39. MIELEWCZYK S. 2003. Wiosenny stan entomofauny (Odonata, Heteroptera, Coleoptera) w rzece Warcie i zbiornikach przyrzecznych w Nadwarciańskim Parku Krajobrazowym. Rocz. nauk. Pol. Tow. Ochr. Przyr. Salamandra 7: 87 100. MÜLLER O. 1995. Ökologische Untersuchungen an Gomphiden (Odonata: Gomphidae) unter besonderer Berücksichtigung ihrer Larvenstadien. Cuvillier Verlag, Göttingen. OTT J., PIPER W. 1998: Rote Liste der Libellen (Odonata). [W:] Rote Liste gefährdeter Tiere Deutschlands, M. BINOT, R. BLESS, P. BOYE, H. GRUTTKE, P. PRETSCHNER (red.). Schr.-R. f. Landschaftspflege u. Naturschutz 55: 260 263. PAKULNICKA J., ZAWAL A. 2012. Chrząszcze wodne (Coleoptera) rezerwatu przyrody Źródlisko Skrzypowe. Parki nar. Rez. Przyr. 31 (w druku). ROZPORZĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 12 października 2011 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt. Dz. U. Nr 237, poz. 1419. ROZPORZĄDZENIE nr 34/2008 Wojewody Zachodniopomorskiego z dnia 12 sierpnia 2008 r. w sprawie rezerwatu przyrody Źródlisko Skrzypowe. Dz. U. wojew. Zachodniopom. Nr 73, poz. 1595.

30 Paweł Buczyński, Andrzej Zawal STĘPIEŃ E. 2009. The conditions of occurrence of Equisetum telmateia EHRH. in lowland locality in Western Pomerania. Ekológia (Bratislava) 28(4): 399 411. TOŃCZYK G. 2000. Dragonflies (Odonata) of the Niebieskie Źródła nature reserve near Tomaszów Mazowiecki (central Poland). Acta Univ. Lodzensis Folia limnol. 7: 79 85. TOŃCZYK G. 2001. Ważki (Odonata) rzeki Grabi występowanie, biologia i ekologia. Rozprawa doktorska, Wydział Biologii i Nauk o Ziemi, Uniwersytet Łódzki, Łódź (maszyn.). TOŃCZYK G., PAKULNICKA J. 2004. Wstępna analiza wybranych grup owadów wodnych (Odonata, Heteroptera i Coleoptera) Łodzi. [W:] Fauna miast Europy Środkowej 21. wieku, P. INDYKIEWICZ, T. BARCZAK (red.). Wyd. LOGO, Bydgoszcz, 95 101. ZAWAL A., SADANOWICZ P. 2012. Fauna wodopójek (Hydrachnidia) rezerwatu przyrody Źródlisko Skrzypowe. Parki nar. Rez. Przyr. 31 (w druku). ZESSIN W.K.G., KÖNIGSTEDT D.G.W. 1993. Rote Liste der gefährdeten Libellen Mecklenburg- Vorpommerns. Der Umweltminister des Landes Mecklenburg-Vorpommern, Schwerin. SUMMARY The Źródlisko Skrzypowe nature reserve (South Pomeranian Lake District, NW Poland) protects the fragment of the valley of a small river with naturally valuable springs of helocren type. In 2006, ten dragonfly species were recorded. They were absent in the springs which are very rarely inhabited by dragonflies in lowland Poland which is typical of helocrenes. The fauna of the River Kaczynka comprised in equal shares of rheophiles (with strong quantitative dominance) and eurytopes. The most valuable element of the river was the autochthonic population of Cordulegaster boltonii. The reserve is situated in the center of gravity of its range in Poland, encompassing the area from the Forests of Lower Silesia to the Dobiegniewskie Lake District and the Drawska Plain. This is a refuge of this species of the supranational importance, especially on the background of its disappearance in eastern Germany. Nadesłano do redakcji: październik 2012 r. Wpłynęło ponownie po poprawkach: listopad 2012 r. Przyjęto do druku: listopad 2012 r.