Spis treści. Wykaz skrótów... 15

Spis treści Wykaz skrótów... 15 CZĘŚĆ SZCZEGÓLNA... 19 Rozdział XVI Przestępstwa przeciwko pokojowi, ludzkości oraz przestępstwa wojenne... 19 Literatura... 19 Uwagi wprowadzające... 20 Art. 117... 28 Art. 118... 34 Art. 118a... 39 Art. 119... 49 Art. 120... 52 Art. 121... 55 Art. 122... 58 Art. 123... 61 Art. 124... 66 Art. 125... 70 Art. 126... 75 Art. 126a... 78 Art. 126... 81 Rozdział XVII Przestępstwa przeciwko Rzeczypospolitej Polskiej... 85 Literatura... 85 Uwagi wprowadzające... 89 Art. 127... 90 Art. 128... 101 5

Spis treści Art. 129... 110 Art. 130... 120 Art. 131... 141 Art. 132... 147 Art. 132a... 155 Art. 133... 156 Art. 134... 164 Art. 135... 170 Art. 136... 180 Art. 137... 190 Art. 138... 196 Art. 139... 199 Rozdział XVIII Przestępstwa przeciwko obronności... 200 Literatura... 200 Uwagi wprowadzające... 200 Art. 140... 202 Art. 141... 209 Art. 142... 215 Art. 143... 219 Art. 144... 227 Art. 145... 233 Art. 146... 241 Art. 147... 242 Rozdział XIX Przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu... 243 Literatura... 243 Uwagi wprowadzające... 249 Art. 148... 253 Art. 149... 304 Art. 150... 312 Art. 151... 319 Art. 152... 326 Art. 153... 338 6

Spis treści Art. 154... 344 Art. 155... 346 Art. 156... 354 Art. 157... 374 Art. 157a... 382 Art. 158... 389 Art. 159... 404 Art. 160... 409 Art. 161... 423 Art. 162... 427 Rozdział XX Przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu powszechnemu... 437 Literatura... 437 Uwagi wprowadzające... 438 Art. 163... 440 Art. 164... 449 Art. 165... 452 Art. 165a... 458 Art. 166... 463 Art. 167... 467 Art. 168... 470 Art. 169... 471 Art. 170... 472 Art. 171... 474 Art. 172... 477 Rozdział XXI Przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji... 480 Literatura... 480 Uwagi wprowadzające... 482 Art. 173... 484 Art. 174... 494 Art. 175... 498 Art. 176... 498 Art. 177... 500 7

Spis treści Art. 178... 516 Art. 178a... 525 Art. 179... 532 Art. 180... 536 Rozdział XXII Przestępstwa przeciwko środowisku... 540 Literatura... 540 Uwagi wprowadzające... 541 Art. 181... 545 Art. 182... 552 Art. 183... 557 Art. 184... 561 Art. 185... 565 Art. 186... 567 Art. 187... 572 Art. 188... 575 Rozdział XXIII Przestępstwa przeciwko wolności... 579 Literatura... 579 Uwagi wprowadzające... 581 Art. 189... 583 Art. 189a... 592 Art. 190... 598 Art. 190a... 604 Art. 191... 610 Art. 191a... 620 Art. 192... 625 Art. 193... 635 Rozdział XXIV Przestępstwa przeciwko wolności sumienia i wyznania... 642 Literatura... 642 Uwagi wprowadzające... 643 8

Spis treści Art. 194... 646 Art. 195... 651 Art. 196... 656 Rozdział XXV Przestępstwa przeciwko wolności seksualnej i obyczajności... 665 Literatura... 665 Uwagi wprowadzające... 679 Art. 197... 686 Art. 198... 737 Art. 199... 750 Art. 200... 767 Art. 200a... 780 Art. 200b... 807 Art. 201... 813 Art. 202... 820 Art. 203... 848 Art. 204... 855 Art. 205... 870 Rozdział XXVI Przestępstwa przeciwko rodzinie i opiece... 874 Literatura... 874 Uwagi wprowadzające... 875 Art. 206... 879 Art. 207... 885 Art. 208... 896 Art. 209... 900 Art. 210... 912 Art. 211... 918 Art. 211a... 922 Rozdział XXVII Przestępstwa przeciwko czci i nietykalności cielesnej... 926 Literatura... 926 9

Spis treści Uwagi wprowadzające... 930 Art. 212... 937 Art. 213... 968 Art. 214... 995 Art. 215... 997 Art. 216... 1000 Art. 217... 1016 Art. 217a... 1024 Rozdział XXVIII Przestępstwa przeciwko prawom osób wykonujących pracę zarobkową... 1032 Literatura... 1032 Uwagi wprowadzające... 1033 Art. 218... 1035 Art. 219... 1049 Art. 220... 1055 Art. 221... 1062 Rozdział XXIX Przestępstwa przeciwko działalności instytucji państwowych i samorządu terytorialnego... 1067 Literatura... 1067 Uwagi wprowadzające... 1070 Art. 222... 1075 Art. 223... 1088 Art. 224... 1103 Art. 224a... 1113 Art. 225... 1120 Art. 226... 1127 Art. 227... 1136 Art. 228... 1141 Art. 229... 1176 Art. 230... 1186 Art. 230a... 1198 Art. 231... 1203 Art. 231a... 1214 10

Spis treści Rozdział XXX Przestępstwa przeciwko wymiarowi sprawiedliwości... 1216 Literatura... 1216 Uwagi wprowadzające... 1218 Art. 232... 1224 Art. 233... 1230 Art. 234... 1244 Art. 235... 1251 Art. 236... 1255 Art. 237... 1260 Art. 238... 1261 Art. 239... 1264 Art. 240... 1271 Art. 241... 1278 Art. 242... 1284 Art. 243... 1291 Art. 244... 1293 Art. 244a... 1297 Art. 245... 1298 Art. 246... 1303 Art. 247... 1308 Art. 247a... 1313 Rozdział XXXI Przestępstwa przeciwko wyborom i referendum... 1314 Literatura... 1314 Uwagi wprowadzające... 1314 Art. 248... 1317 Art. 249... 1323 Art. 250... 1326 Art. 250a... 1330 Art. 251... 1336 Rozdział XXXII Przestępstwa przeciwko porządkowi publicznemu... 1340 Literatura... 1340 Uwagi wprowadzające... 1342 Art. 252... 1343 11

Spis treści Art. 253... 1354 Art. 254... 1354 Art. 254a... 1362 Art. 255... 1367 Art. 255a... 1373 Art. 256... 1378 Art. 257... 1387 Art. 258... 1391 Art. 259... 1392 Art. 260... 1413 Art. 261... 1420 Art. 262... 1423 Art. 263... 1428 Art. 264... 1446 Art. 264a... 1453 Rozdział XXXIII Przestępstwa przeciwko ochronie informacji... 1459 Literatura... 1459 Uwagi wprowadzające... 1460 Art. 265... 1463 Art. 266... 1480 Art. 267... 1496 Art. 268... 1510 Art. 268a... 1517 Art. 269... 1522 Art. 269a... 1525 Art. 269b... 1527 Rozdział XXXIV Przestępstwa przeciwko wiarygodności dokumentów... 1532 Literatura... 1532 Uwagi wprowadzające... 1533 Art. 270... 1536 Art. 271... 1553 Art. 272... 1567 12

Spis treści Art. 273... 1575 Art. 274... 1577 Art. 275... 1581 Art. 276... 1586 Art. 277... 1591 Skorowidz... 1594

Wykaz skrótów Akty prawne EKPCzPW Europejska konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności z 1950 r. (Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284 z późn. zm.) k.k. ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553 z późn. zm.) k.k. z 1969 r. ustawa z dnia 19 kwietnia 1969 r. Kodeks karny (Dz. U. Nr 13, poz. 94 z późn. zm.) k.k. z 1932 r. rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 11 lipca 1932 r. Kodeks karny (Dz. U. Nr 60, poz. 571 z późn. zm.) k.k.s. ustawa z dnia 10 września 1999 r. Kodeks karny skarbowy (tekst jedn.: Dz. U. z 2007 r. Nr 111, poz. 765 z późn. zm.) k.k.w. ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny wy konawczy (Dz. U. Nr 90, poz. 557 z późn. zm.) Konstytucja RP ustawa z dnia 2 kwietnia 1997 r. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. Nr 78, poz. 483 z późn. zm.) k.p. ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (tekst jedn.: Dz. U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 z późn. zm.) k.p.a. ustawa z dnia 14 czerwca 1960 r. Kodeks postępo wania administracyjnego (tekst jedn.: Dz. U. z 2000 r. Nr 98, poz. 1071 z późn. zm.) k.p.c. ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępo wania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296 z późn. zm.) k.p.k. ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowa nia karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555 z późn. zm.) k.p.w. ustawa z dnia 24 sierpnia 2001 r. Kodeks postępo wania w sprawach o wykroczenia (tekst jedn.: Dz. U. z 2008 r. Nr 133, poz. 848 z późn. zm.) k.r.o. ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (tekst jedn.: Dz. U. z 2012 r., poz. 788 z późn. zm.) 15

Wykaz skrótów k.s.h. k.w. MPPOiP p.p.m. u.b.a. u.p.w.k.k. ustawa z dnia 15 września 2000 r. Kodeks spółek handlowych (Dz. U. Nr 94, poz. 1037 z późn. zm.) ustawa z dnia 20 maja 1971 r. Kodeks wykroczeń (tekst jedn.: Dz. U. z 2010 r. Nr 46, poz. 275 z późn. zm.) Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycz nych (Dz. U. z 1977 r. Nr 38, poz. 167, załącznik) ustawa z dnia 4 lutego 2011 r. Prawo prywatne międzynarodowe (Dz. U. Nr 80, poz. 432) ustawa z dnia 21 maja 1999 r. o broni i amuni cji (tekst jedn.: Dz. U. z 2012 r., poz. 576 z późn. zm.) ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Przepisy wpro wadzające Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 554 z późn. zm.) Czasopisma, publikatory i inne Annales UMCS Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska AUNC Acta Universitatis Nicolai Copernici Biul. PK Biuletyn Prawa Karnego CzPKiNP Czasopismo Prawa Karnego i Nauk Penalnych Dz. U. Dziennik Ustaw Dz. Urz. MZiOS Dziennik Urzędowy Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej EKomPCz Europejska Komisja Praw Człowieka ETPCz Europejski Trybunał Praw Człowieka Gd. St. Praw. Gdańskie Studia Prawnicze GP Gazeta Prawna GS Gazeta Sądowa Kr. St. Praw. Krakowskie Studia Prawnicze KZS Krakowskie Zeszyty Sądowe M. Praw. Monitor Prawniczy NP Nowe Prawo OSN Orzecznictwo Sądu Najwyższego OSNKW Orzecznictwo Sądu Najwyższego, Izba Karna i Woj skowa OSNwSK Orzecznictwo Sądu Najwyższego w Sprawach Kar nych OSP Orzecznictwo Sądów Polskich OSPiKA Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji Arbitrażo wych OTK Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego PiM Prawo i Medycyna PiP Państwo i Prawo PiZS Praca i Zabezpieczenie Społeczne PPE Przegląd Prawa Europejskiego PPiA Przegląd Prawa i Administracji PPK Problemy Prawa Karnego 16

Wykaz skrótów PPW Pr. Bank. Pr. Gosp. Pr. Spółek Prob. Praw. Prok. i Pr. PS PUG RPEiS RPiE SKKiP SA SN St. Cyw. St. Pr.-Ek. St. Praw. WPP ZN ASW ZNUJ Prawo Papierów Wartościowych Prawo Bankowe Prawo Gospodarcze Prawo Spółek Problemy Praworządności Prokuratura i Prawo Przegląd Sądowy Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny Ruch Prawniczy i Ekonomiczny Studia Kryminologiczne, Kryminalistyczne i Peniten cjarne sąd apelacyjny Sąd Najwyższy Studia Cywilistyczne Studia Prawno-Ekonomiczne Studia Prawnicze Wojskowy Przegląd Prawniczy Zeszyty Naukowe Akademii Spraw Wewnętrznych Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego

Literatura CZĘŚĆ SZCZEGÓLNA Rozdział XVI Przestępstwa przeciwko pokojowi, ludzkości oraz przestępstwa wojenne Literatura: Andrejew I., Świda W., Wolter W., Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 1973; Barczak-Oplustil A., Bielski M., Bogdan G., Ćwiąkalski Z., Dąbrowska-Kardas M., Kardas P., Majewski P., Raglewski J., Szewczyk M., Wróbel W., Zoll A., Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz, t. II i III, red. A. Zoll, Warszawa 2008; Bierzanek R., Symonides J., Prawo międzynarodowe publiczne, Warszawa 1995; Budyn-Kulik M., Kozłowska-Kalisz P., Kulik M., Mozgawa M., Kodeks karny. Komentarz praktyczny, red. M. Mozgawa, Warszawa 2010; Flemming M., Definicja agresji, WPP 1975, nr 2; Flemming M., Wojciechowska J., Zbrodnie wojenne. Przestępstwa przeciwko pokojowi, państwu i obronności. Komentarz, Warszawa 1999; Hofmański P., Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i jej znaczenie dla prawa polskiego, Warszawa 1993; Gardocki L., Zarys prawa karnego międzynarodowego, Warszawa 1986; Królikowski M., Wiliński P., Izydorczyk J., Podstawy prawa karnego międzynarodowego, Warszawa 2008; Marek A., Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 2010; Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz, red. A. Wąsek, Warszawa 2004; Płachta M., Międzynarodowy Trybunał Karny, t. I i II, Kraków 2004; Socha E., Wpływ procesu norymberskiego n prawo międzynarodowe w zakresie ścigania i karania zbrodni ludobójstwa, WPP 2007, nr 2; Słownik języka polskiego, red. M. Szymczak, Warszawa 1979, t. I i II, 1980, t. III; Trzciński M., Prawnokarne i kryminalistyczne aspekty przestępstw popełnionych na stanowiskach archeologicznych (w:) Prawnokarna ochrona dziedzictwa kultury, red. J. Kaczmarek, Warszawa 2006; Waszczyński J., Przestępstwa międzynarodowe w polskim prawie karnym (w:) O prawo karne oparte na zasadach sprawiedliwości, prawach człowieka i miłosierdziu, Lublin 1988; Wąsek A., Zabłocki R., Kodeks karny. Część szczegółowa, t. II, red. A. Wąsek, Warszawa 2010; Wojciechowska J., Zdrada Ojczyzny w polskim ustawodawstwie karnym na tle porównawczym, Wrocław 1975; Wierniszewski R., Międzynarodowy Trybunał Karny Maria Szewczyk 19

Uwagi wprowadzające Część szczególna dla osądzenia sprawców naruszeń prawa humanitarnego w byłej Jugosławii, PiP 1993, z. 8; Zielińska E., Definicja zbrodni agresji w Statucie Międzynarodowego Trybunału Karnego (w:) J. Jakubowska-Hara, C. Nowak, J. Skupiński, Reforma prawa karnego. Propozycje i komentarze, red. J. Skupiński, Warszawa 2008. Uwagi wprowadzające 1. Artykuł 91 Konstytucji RP w rozdziale zatytułowanym Źródła prawa stwierdza: Ratyfikowana umowa międzynarodowa, po jej ogłoszeniu w Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej, stanowi część krajowego porządku prawnego i jest bezpośrednio stosowana, chyba że jej stosowanie jest uzależnione od wydania ustawy (ust. 1) i Umowa międzynarodowa ratyfikowana za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie ma pierwszeństwo przed ustawą, jeżeli ustawy tej nie da się pogodzić z umową (ust. 2). Wobec treści cytowanego przepisu Konstytucji, nie ma już żadnych wątpliwości, że wszystkie ratyfikowane przez państwo polskie, za zgodą parlamentu wyrażoną w ustawie, umowy międzynarodowe, w tym oczywiście i konwencje, nie tylko stają się częścią wewnętrznego porządku prawnego, ale w razie jakiejkolwiek z nim kolizji mają pierwszeństwo przed tym prawem. To postanowienie Konstytucji ma fundamentalne znaczenie dla prawidłowej wykładni całego polskiego porządku prawnego, a dla interpretacji przepisów rozdziału XVI szczególnie. Wszelkie wątpliwości, jakie mogą się nasuwać w praktycznym stosowaniu przepisów tego rozdziału, muszą być w myśl zasady z art. 91 Konstytucji RP rozstrzygane w oparciu o odpowiadające im ratyfikowane przez Rzeczpospolitą Polską umowy międzynarodowe. 2. W polskim prawie karnym nigdy nie było całościowego ujęcia w jednym akcie prawnym przestępstw opartych na prawie międzynarodowym. W kodeksie karnym z 1932 r. niektóre stany faktyczne odpowiadające tym typom przestępstw ujęte były w różnych rozdziałach części szczególnej kodeksu, ale według kryterium przedmiotu ochrony (art. 211, 214, 249, 260 k.k. z 1932 r.). Z chwilą wejścia w życie kodeksu karnego z 1969 r. niektóre tzw. przestępstwa międzynarodowe (przestępstwa konwencyjne) zgrupowano w art. VIII XI przepisów wprowadzających. Przepisy te stanowiły prawie w całości powtórzenie przepisów kodeksu karnego z 1932 r. Ten niekompletny stan ustawodawstwa wywoływał próby wprowadzenia nowych regulacji w kolejnych projektach kodeksu. 20 Maria Szewczyk

Rozdział XVI. Przestępstwa przeciwko pokojowi, ludzkości Uwagi wprowadzające W projekcie z 1956 r. zamieszczono rozdział XV zatytułowany Przestępstwa przeciwko pokojowi, ludzkości i pokojowej współpracy między narodami, w projekcie z 1963 r. rozdział Przestępstwa przeciwko pokojowi i ludzkości, natomiast w projekcie kodeksu karnego z 1969 r. przestępstwa międzynarodowe zawierał rozdział XX zatytułowany Przestępstwa przeciwko pokojowi, ludzkości i stosunkom międzynarodowym. Rozdział ten został początkowo usunięty w toku prac sejmowych, co tłumaczono koniecznością uregulowania materii w nim zawartej w drodze specjalnej, odrębnej ustawy. Ponieważ ustawa taka nigdy nie została wydana, ostatecznie wrócono do koncepcji zamieszczenia przestępstw, o których mowa w kodeksie karnym (uwagi szczegółowe por. J. Waszczyński, Przestępstwa międzynarodowe w polskim prawie karnym (w:) O prawo karne oparte na zasadach sprawiedliwości, prawach człowieka i miłosierdziu, Lublin 1988, s. 96 i n.). 3. Przepisy rozdziału XVI k.k. określają to, co często rozumie się pod pojęciem prawa karnego międzynarodowego, a więc tej dziedziny prawa karnego, która zawiera normy prawa międzynarodowego publicznego, kształtujące bezpośrednio lub pośrednio zakres penalizacji, zasady odpowiedzialności karnej i postępowania karnego, a także normy prawa międzynarodowego i wewnętrznego, odnoszące się do przestępstw z elementem obcym lub do instytucji współpracy międzynarodowej w sprawach karnych (definicja za: L. Gardocki, Zarys prawa karnego międzynarodowego, Warszawa 1985, s. 19). 4. Typy przestępstw zamieszczonych w omawianym rozdziale zgodnie z jego tytułem można podzielić na przestępstwa przeciwko pokojowi (art. 117 1 3 k.k.), przestępstwa przeciwko ludzkości (art. 118 1 3 i art. 119 1 i 2 k.k.) oraz przestępstwa wojenne (art. 120 126 k.k.). Przedmiotami ochrony przestępstw, o których mowa, są takie wartości, jak pokój, ludzkość (a więc prawo do życia tak jednostek, jak i całych grup społecznych) oraz reguły walki zbrojnej. Są to więc dobra uniwersalne o najwyższej wartości, dobra, których naruszenie godzi nie tylko w narodową, ale i ogólnoludzką wspólnotę interesów. 5. Zgodnie z art. VI Karty Międzynarodowego Trybunału Wojskowego (tzw. trybunału norymberskiego) zbrodnie przeciwko pokojowi to: planowanie, przygotowanie, rozpoczęcie lub prowadzenie wojny napastniczej albo wojny będącej pogwałceniem traktatów, porozumień lub przyrzeczeń międzynarodowych, albo współudział w planie lub w zmowie, w celu dokonania jednego z wyżej wymienionych czynów. Maria Szewczyk 21

Uwagi wprowadzające Część szczególna Zbrodnie wojenne to pogwałcenie praw i zwyczajów wojennych. Takie pogwałcenie obejmuje między innymi: morderstwa, złe obchodzenie się lub deportację na roboty przymusowe albo w innym celu ludności cywilnej na okupowanym obszarze lub z tego obszaru, mordowanie lub złe obchodzenie się z jeńcami wojennymi lub osobami na morzu, zabijanie zakładników, rabunek własności publicznej lub prywatnej, bezmyślne niszczenie osiedli, miast lub wsi albo spustoszenia nieusprawiedliwione koniecznością wojny. Zbrodnie przeciwko ludzkości to: morderstwa, wytępianie, obracanie ludzi w niewolników, deportacja i inne nieludzkie czyny, których dopuszczono się przeciwko jakiejkolwiek ludności cywilnej przed wojną lub podczas wojny, prześladowanie ze względów politycznych, rasowych lub religijnych przy popełnianiu jakiejkolwiek zbrodni wchodzącej w zakres kompetencji Trybunału lub w związku z nią, niezależnie od tego, czy gwałciła ona, czy nie prawo wewnętrzne państwa, gdzie ją popełniono (Dz. U. z 1947 r. Nr 63, poz. 367). W grudniu 1946 r. Zgromadzenie Ogólne ONZ uchwaliło rezolucję nr 95/1 potwierdzającą zasady prawa norymberskiego oraz rezolucję nr 96/1, która stwierdza: Ludobójstwo stanowi zaprzeczenie prawa do istnienia całych grup ludzkich. W 1948 r. Zgromadzenie Ogólne ONZ uchwaliło konwencję w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa, która weszła w życie w 1951 r. Zgodnie z art. II konwencji ludobójstwem są: [...] jakiekolwiek z następujących czynów dokonanych w zamiarze zniszczenia w całości lub części grup narodowych, etnicznych, rasowych lub religijnych jako takich: a) zabójstwo grupy, b) spowodowanie poważnego uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia psychicznego członków grupy, c) rozmyślne stworzenie dla członków grupy warunków życia obliczonych na spowodowanie ich całkowitego lub częściowego zniszczenia fizycznego, d) stosowanie środków, które mają na celu wstrzymanie urodzin w obrębie grupy, e) przymusowe przekazywanie dzieci członków jednej grupy do innej. Zgodnie z powyższą konwencją karze podlega zarówno ludobójstwo, jak i zmowa w celu jego popełnienia, bezpośrednie i publiczne do niego podżeganie oraz współudział w nim (art. III). Zgodnie z art. IV konwencji: winni ludobójstwa lub któregokolwiek z czynów wymie- 22 Maria Szewczyk