Arystofanes
Recenzenci: prof. dr hab. Krystyna Bartol prof. dr hab. Jacek Popiel Copyright by Olga Śmiechowicz, 2015 Copyright by Wydawnictwo Naukowe Sub Lupa, 2015 Indeks: Hanna Rajfura Korekta językowa: Halina Stykowska Projekt graficzny: Weronika Sygowska-Pietrzyk Fotografia na okładce: Olga Śmiechowicz Skład i łamanie: www.pandawer.pl ISBN 978-83-64003-43-1 Wydawnictwo Naukowe Sub Lupa www.sublupa.pl sublupa@sublupa.pl
O l g a Ś m i e c h o w i c z Arystofanes Wydawnictwo Naukowe Sub Lupa Warszawa 2015
Wstęp Arystofanes jest jednym z najbardziej wymagających autorów świata antycznego. Niejednokrotnie podczas prób interpretacji jego utworów odnosi się wrażenie, że coś umyka, że pewien poziom, na którym moglibyśmy odczytywać jego komedie, pozostaje nietknięty. Łudzimy się, że gdybyśmy dysponowali większą ilością materiałów z czasów jego twórczości, bylibyśmy w stanie zauważyć więcej. Ta książka powstała wobec odczucia, że kolejne wersy komedii Arystofanesa możemy traktować jak ulice, które prowadzą do nowych znaczeń. Podczas swojej pracy kierowałam się słowami Michaela Silka, który zaproponował zasadę, nie do końca zgodną z postulatami Arystotelesa: tragedy is emotional, comedy is intellectual 1. Interpretacja komedii Arystofanesa musi balansować na granicy analizy filologicznej. Często podstawą do moich rozważań są zwroty pominięte w tłumaczeniach, a które po obejrzeniu pod światło okazują się filologicznymi perełkami, w sposób diametralny zmieniającymi możliwości odczytywania całych fragmentów. Podpierając się historią Grecji, mitologią i literaturą, trzymając równocześnie na kolanach polskie tłumaczenia autorstwa Janiny Ławińskiej-Tyszkowskiej 2 oraz dwie bilingwiczne (grecko-angielskie) edycje przekładów Alana Sommersteina i Jeffreya Hendersona tak wyposażona na drogę, mogłam zacząć przedzierać się przez niuanse, meandry, wilcze doły i wyboje komizmu Arystofanesa. Jest autorem genialnym, ponieważ dla współczesnego czytelnika jest on przede wszystkim 1 M. S. Silk, Aristophanes and the Defi nition of Comedy, Oxford 2000, s. 57. 2 Które dzisiaj są najpopularniejszym polskojęzycznym źródłem wiedzy na temat Arystofanesa. 5
Wstęp wyzwaniem. Z pewnością nie przypuszczał, że jego utwory będzie czytał ktoś z przyszłości, która będzie miała miejsce za dwa i pół tysiąca lat. Jak pięknie opisał to J. Michael Walton: wystawienia sztuk w czasach antycznych były, jak zrobienie bałwana ze śniegu przez Michała Anioła 3. Arystofanes, nie biorąc pod uwagę odbiorcy z czasów późniejszych, ustawił mu poprzeczkę bardzo wysoko. Jej przeskoczenie często grozi złamaniem karku. Czasami, w trakcie lektury, intuicyjnie wychwytujemy dowcip, ale jest on dla nas bezsensowny, i właśnie to zaczyna fascynować, drażnić i pobudzać do dalszych poszukiwań. Gregory Dobrov, profesor Loyola University w Chicago, patrząc na międzynarodowy stan badań, mógł z optymizmem mówić o renesansie w badaniach nad antyczną komedią 4. Podobne wrażenie można odnieść, patrząc na metry monografii poświęconych Arystofanesowi, ułożone na półkach w Sackler Library w Oxfordzie. W Polsce jest to temat wciąż znajdujący się na peryferiach zainteresowań badaczy. Arystofanes jest pierwszą monografią tego autora wydaną w języku polskim. Nie było moją intencją napisanie wyczerpującego opracowania, które omówi wszystkie aspekty jego komediopisarstwa. Jest to niemożliwe. Jeżeli przeczytamy go poprzez prace uczonych zafascynowanych jego erudycją i wizją krytyki literackiej w pamięci pozostanie nam Arystofanes otoczony stertami zwojów, z których autorów często bezceremonialnie stroił sobie żarty. Zinterpretowany przez historyków będzie, jak Wolność wiodąca lud na barykady walczący komediowym piórem o pokój, demokrację i przywrócenie starego porządku. Istnieje również Arystofanes odczytany przez feministki i teorie gender gdyby takiego autora nasza córka przyprowadziła na niedzielny obiad, jako najnowszego kandydata na zięcia, bez chwili wahania zadzwonilibyśmy po policję. Łączył w swoich tekstach finezyjne poczucie humoru i językową fantazję z wulgarnością starego, pijanego sylena. Dziś te cechy jego komediopisarstwa mogą w nas budzić niesmak i odstręczać od lektury jego utworów. Wszystko zależy jednak od tego, którego z tych wszystkich Arystofanesów wybierzemy dla siebie. Z pewnoś- 3 J. M. Walton, Found in translation. Greek drama in English, Cambridge 2006, s. 5. 4 G. W. Dobrov, Comedy and her Critics [w:] Brill s Companion to the Study of Greek Comedy, ed. by G. W. Dobrov, Leiden Boston 2010, s. 4. 6
Wstęp cią należał do największych twórców swojej epoki. Każda kolejna starała się znaleźć mu godnego następcę. Terry Pratchett w jednej ze swoich książek napisał, że nie należy stosować hamulców wobec wulkanu 5. W tej książce wielokrotnie pozwalam sobie na spuszczenie Arystofanesa z ręcznego Niech się toczy 5 T. Pratchett, Prawda, Warszawa 2007, s. 36. 7
Spis treści Wstęp................................. 5 Podziękowania............................ 9 1. Początki komedii greckiej..................... 11 2. Teatr czasów Arystofanesa.................... 21 3. Acharnejczycy........................... 33 4. Rycerze.............................. 59 5. Chmury.............................. 103 6. Osy................................ 139 7. Pokój............................... 173 8. Ptaki................................ 203 9. Lizystrata............................. 235 10. Thesmoforie............................ 259 11. Żaby................................ 283 12. Sejm kobiet............................ 323 13. Plutos............................... 333 14. Transmisja tekstów........................ 343 15. Miasto słów............................ 369 16. Synopsis.............................. 373 17. Bibliografia............................ 375 Indeks nazw własnych........................ 385