Andrzej Zieliński Spis kosztów i jego wiążący charakter dla sądu procesowego Palestra 21/8-9(236-237), 12-26 1977
ANDRZEJ ZIELIŃSKI Spis kosztów i ego wiqżqcy charakter dla sqdu procesowego A r ty k u ł om aw ia spraw ą fo rm i tre ści spisu k o sztó w p ro c eso w ych, spraw ą te rm in u, w k tó r y m n a leży zło żyć sądoioi te n spis, oraz za g a d n ienie sto p n ia zw iązania sądu treścią spisu kosztów. I. W STĘP W brew pozorom problem atyka zw rotu kosztów procesu nabiera coraz większego znaczenia, zwłaszcza w św ietle obecnych tendencji do w zrostu kosztów postępowania cywilnego. W zrastające możliwości finansow e osób fizycznych spraw iają, że w artości przedm iotu sporu w procesie cyw ilnym w yraźnie w zrastają, co z kolei nierozerw alnie wiąże się ze zwiększeniem kosztów tego procesu, sięgających niejednokrotnie kw ot kilkudziesięciotysięcznych. Z tego w zględu praw idłow e rozstrzygnięcie o kosztach procesu m a w tych w arunkach kapitalne znaczenie, zw łaszcza jeśli się zważy, że od orzeczeń o kosztach procesu nie jest dopuszczalna rew izja nadzw yczajna,1 wobec czego praw om ocne orzeczenie w tym zakresie, naw et oczywiście błędne, nie może być już zmienione. Niedopuszczalne jest także dochodzenie roszczenia o koszty procesu osobnym powództwem ani też powoływanie się na odm ienne przepisy praw a m aterialnego.12 W ynika z tego, że roszczenia o zw rot kosztów procesu można dochodzić tylko w toku postępow ania zasadniczego. Ma ono bowiem ch arak ter akcesoryjny i nie może być dochodzone sam oistnie.23 W literatu rze przedm iotu spotyka się różne poglądy dotyczące tego, jak dalece sąd orzekający zw iązany jest złożonym przez stronę spisem kosztów. Na przykład W. Siedlecki zajm uje stanowisko, że sąd nigdy nie je st związany w y sokością żądanych przez stronę kosztów,3 a w szczególności nie jest związany w kw estii wysokości w ynagrodzenia adw okata um ow ą zaw artą między klientem a kierow nikiem zespołu adwokackiego.4 5Większość jednak przedstaw icieli doktryny nie podziela i słusznie tego stanow iska, w yrażając pogląd odm ienny i streszczający się w tw ierdzeniu, że sąd jest związany określoną w umowie wysokością w ynagrodzenia adwokackiego. Zagadnienie powyższe różnie się kształtuje w praktyce w ym iaru spraw iedliwości. N iektóre sądy w ojew ódzkie d ają w yraz stanow isku, że wysokość zasądzo 1 O rzecz. SN z dnia 24 listo p ad a 1965 r. III PR 22/65 z glosą J. K rajew sk ieg o (aprob u jącą), N P n r 7 8/1966. 2 B. Dobrzański: K o deks p o stę p o w an ia cyw iln eg o K o m en tarz, p ra c a zbiorow a, 1975, t. 1, S. 209. 2a M. Waligórski: P ro c es cy w iln y F u n k c ja i s tru k tu ra, 1947, s. 209. 3 w. Siedlecki: P o stęp o w a n ie cy w iln e w z ary sie, 1972, s. 367. 4 T am że: s. 231. 5 N p. T. Bukowski: R ozstrzyganie o k o sz tach p ro cesu cyw ilnego, 1971, s. 103; M. Piekarski i M. Wilewski: Z p ro b le m a ty k i kosztów p ro cesu cyw ilnego, P a le s tra n r 1/1967, s. 39 i n a st.; M. Waligórski: op. cit., s. 206; S. Garlicki: G losa do p o sta n o w ien ia S ąd u N ajw yższego z d n ia 7.IV.1970 r. w sp raw ie II CZ 37/70, P a le s tra n r 12/1971, s. 67 i inne.
N r 8-9 (236-237) W iążący charakter spisu kosztów dla sądu procesowego 13 nych kosztów, bez względu na złożenie ich spisu, pow inna być uzależniona od nakładu pracy adw okata w danej spraw ie, przy czym adw okat składający spis kosztów pow inien wykazać fak t ustalenia wysokości wynagrodzenia adw okackiego przez kierow nika zespołu.* Złożenie więc spisu kosztów, podpisanego przez adw okata i powołującego się na ustalenie ich wysokości przez kierow nika zespołu, okazało się w św ietle powyższego stanow iska tych sądów niew ystarczające. A tym czasem S ą d ' N ajwyższy już dawno w yjaśnił, że żądanie zw rotu w ynagrodzenia adwokackiego w określonej kwocie pieniężnej, odpow iadającej m aksym alnej staw ce taryfow ej, stanow i stw ierdzenie przez stronę, że w łaśnie w tej wysokości zostało um ówione pomiędzy nią a adw okatem wynagrodzenie, co najzupełniej odpow iada pojęciu złożenia spisu kosztów w rozum ieniu art. 110 d.k.p.c. (obecnie art. 109 k.p.c.), który nie zaw iera obowiązku udow odnienia dokum entem fak tu i treści umowy z zespołem. A dw okat przez sam fak t zgłoszenia w im ieniu strony takiego żądania potw ierdza istnienie i treść zaw artej w tym względzie umowy ze stroną.*7 Niem niej jednak kontrow ersyjne zapatryw ania na to zagadnienie zarówno w doktrynie jak i w praktyce w ym agają zajęcia w tej kw estii stanow iska. Żałować przy okazji należy, że znakom ita m onografia T. Bukowskiego na tem at kosztów procesu nie zaw iera żadnych szerszych rozw ażań w tym zakresie.8 Dalsze wywody czynione będą przy uw zględnieniu podstaw ow ych zasad obow iązujących przy ponoszeniu kosztów procesu, a m ianowicie zasady odpowiedzialności za w ynik procesu oraz zasady kosztów celowych, 9 bez bliższego przy tym ich om a w iania, gdyż przekraczałoby to ram y niniejszego opracow ania. Odnosić się one będą zasadniczo do procesu cywilnego, w postępow aniu bow iem nieprocesowym obow iązuje zasada w yrażona w art. 520 1 k.p.c., w myśl której każdy uczestnik ponosi koszty postępow ania zw iązane ze swym udziałem w spraw ie. Jednakże w tych w y padkach, w których sąd w postępow aniu nieprocesowym będzie rozdzielał koszty postępow ania i orzekał o obowiązku ich zwrotu, znajdą zastosowanie przepisy kodeksu postępow ania cywilnego o kosztach procesu (art. 99 110 k.p.c.).10 * Celem niniejszego opracow ania jest w skazanie n a podstaw owe zasady dotyczące rozstrzygania o kosztach procesu w razie złożenia spisu kosztów. 1. Forma spisu kosztów II. FORMA I TREŚĆ SPISU KOSZTÓW Zagadnienie form y spisu kosztów m a niezm iernie ubogą literaturę. W ydawać by się mogło, że spraw a ta, o tak kapitalnym znaczeniu, jakby uchodziła dotychczas uw agi doktryny. A przecież zew nętrzny k ształt spisu kosztów nie może pozostaw ać bez w yjaśnienia ze względu n a sw oją wagę. Szkoda, że odpowiedzi n a pytanie, ja k ą form ę pow inien mieć składany sądowi spis kosztów, nie udziela także T. Bukow ski w sw ojej m onografii.11 Przepis art. 109 k.p.c. stanow i jedynie o złożeniu sądowi spisu kosztów, nie w yjaśniając bliżej sp raw y.jeg o form y. e N a p rz y k ła d : orzecz. SW w S zczecinie z d n ia 16 lu teg o 1976 r. I Cr 1482/75; orzecz. SW w Szczecinie z d n ia 27 lutego 1976 r. I CZ 47/76. 7 Orzecz. SN z d n ia 4 lutego 1960 r. 4 Cz 171/59, OSP 1961, poz. 37. 8 Z ob. T. Bukowski: R o z strzy g an ie o k o sz tach p ro cesu cyw ilnego, 1971. 8 W. Siedlecki: op. cit., s. 230 i n a st.; T. Bukowski: op. cit., s. 112 i n a st. io w. Siedlecki: P o stęp o w a n ie niepro ceso w e, 1973, s. 58. u T. Bukowski: op. cit., s. 186.
14 Andrzej Zieliński N r 8-9 (236-237) Przez pojęcie spis słow nik języka polskiego rozum ie tek st oznaczający re je str, w y k a z.12 Czy jednak w rozum ieniu przepisu art. 109 k.p.c. spis kosztów pow inien przybierać kształt pisem ny? W ydaje się, że na to pytanie m ożna i należy odpow iedzieć przecząco. Za trafn y więc trzeba uznać pogląd, że złożenie spisu kosztów nastąpić może w postaci oświadczenia adw okata, złożonego w form ie pisem nej z czysto technicznych tylko względów, chociaż nie ma żadnych przeszkód, aby ośw iadczenie takie złożyć ustnie do protokołu rozpraw y.13 Z powyższych względów za słuszne należy przyjąć w yjaśnienie Sądu N ajw yższego stw ierdzające, że przez spis kosztów rozumieć należy wyliczenie w szystkich pozycji poniesionych kosztów, dokonane w zasadzie na.piśmie w form ie zestawienia. Jed n ak że przepis art. 110 d.k.c. {obecnie art. 109 k.p.c.) nie w ym aga form y pisem nej i wobec tego poza w zględam i n atu ry technicznej nic nie stoi na p rzeszkodzie, abyv spis kosztów w niesiony został ustnie do protokołu posiedzenia.14 M utatis m utandis pogląd ten zachował sw oją aktualność do dziś. Nie można bow iem zgodzić się z tw ierdzeniem, że np. dowodem wysokości w ynagrodzenia adw okata powinno być oświadczenie adw okata poparte zaświadczeniem kierow nika zespołu adwokackiego o wysokości ustalonego w ynagrodzenia lub pokw itow aniem.15 16 Ż ądanie takie jest zbyt daleko idące i godzi w zaufanie do adw okata, jako osoby pow ołanej do współdziałania z sądam i w zakresie ochrony porządku praw nego, obow iązanej do prowadzenia spraw y zgodnie z przepisam i, której to osobie nie wolno naw et dla dobra klienta działać w sposób pozaprocesowy, mogący spowodować w następstw ie uszczerbek dla prawidłowości postępow ania, a tym bardziej w sposób niedopuszczalny z p unktu widzenia praw a, etyki adw okackiej i godności zawodu.15 W m yśl art. 2 ustaw y o u stro ju adw okatury, adw okatura w spółdziała z sądam i i innym i organam i państw owym i w zakresie ochrony porządku praw nego Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej i powołana jest do udzielania pomocy praw nej zgodnie z praw em i interesem mas pracujących. Przez porządek praw ny rozumieć tu ta j należy praw orządność, tzn. ścisłe przestrzeganie p raw a przez w szystkie o r gany państw ow e i przez obyw ateli.17 W ynika z tego, że przestrzeganie p raw o rząd ności stanow i jedną z podstawowych zasad funkcjonow ania adw okatury. W św ietle powyższego za nieuzasadniony zatem należy uznać ta k daleko idący b rak z a u fan ia do osoby adw okata, że aż posuw ający się do żądania uzasadnienia przez niego sw ego tw ierdzenia w zakresie kosztów procesu dokum entem. M. P iekarski i M. W ilewski zajęli w tej spraw ie słuszne stanowisko podnosząc, że ośw iadczenie adw okata co do wysokości poniesionych przez stronę kosztów zasługuje całkowicie n a zaufanie.18 Pogląd ten je st tym bardziej trafny, że adw o k a t je st obowiązany do działania zgodnie z praw em, przy czym z fak tu należenia do adw okatury w ynika dla adw okata szczególny obowiązek należytego i godnego w ykonyw ania tych funkcji ( 11 oraz 11 13 Zbioru zasad etyki zawodowej 12 M ały S łow nik Języ k a P olskiego, 1968, s. 765. 13 S. Garlicki: G losa do p o sta n o w ien ia S ąd u N ajw yższego z d n ia 7.IV.1970 r. w s p ra w ie II CZ 37/70, P a le s tra " n r 12/1971, s. 68 i n a st. P o ró w n aj też M. P iek arsk i i M. Wilewski: Z p ro b le m a ty k i kosztów p ro cesu cyw ilnego, P a le s tra n r 1/1967, s. 40. 14 O rzecz SN z dnia 19 lutego 1957 r. 2 CZ 18/57, OSP 1958, poz. 27. 15 K. Lipiński: Z asąd zanie należn o ści ad w o k ackic h w p o stę p o w an iu cyw iln y m, N P n r 4/1954, s. 68. P o r. też orzeczenie SN z d nia 2.X II.1971 r. I PZ 66/1971, OSNCP n r 5/72, poz. 97 16 Orzecz. SN z dnia 28 p aździernika 1966 r. RAD 10/66, P a le stra n r 9/1968, s. 88. 17 A. Burda i R. Klimowiecki: P ra w o p aństw ow e, 1958, s. 171. 18 M. P iek arsk i i M. Wilewski: op. cit., s. 40.
N r 8-9 (286-237) W iążący charakter spisu kosztóu? dla sądu procesowego 15 i godności zawodu, uchw alonego na plenarnym posiedzeniu Naczelnej Rady A dw o kackiej w dniach 6 7 m aja 1961 r., P alestra n r 6/1961). W św ietle powyższego uznać trzeba, że ustne złożenie przez adw okata do p ro tokołu rozpraw y ośw iadczenia co do wysokości poniesionych przez stronę kosztów jest w ystarczające i w zasadzie ani nie w ym aga uzasadnienia go dokum entem, ani też nie w ym aga badania zgodności tego ośw iadczenia z rzeczywistym stanem rzeczy. P rzyjąć bowiem należy, że oświadczenie adw okata w kw estii kosztów procesu je st zgodne z praw dą. Dlatego też słusznie Sąd Najwyższy zajął stanow isko, że adw okat przez sam fak t zgłoszenia w im ieniu strony żądania zw rotu w ynagrodzenia adw okackiego w określonej kw ocie pieniężnej, odpow iadającej m ak sy m alnej staw ce taryfow ej, potw ierdza istnienie i treść zaw artej w tym względzie umowy ze stroną.18 R easum ując, należy powiedzieć, że spis kosztów w myśl art. 10 k.p.c. może być złożony w dow olnej form ie, tzn. albo w form ie pisemnego tekstu zaw ierającego wykaz poszczególnych w ydatków strony, podpisanego przez stronę bądź jej pełnom ocnika, albo też w form ie ustnego oświadczenia do protokołu posiedzenia. 2. Treść spisu kosztów Spis kosztów pow inien obejm ować bez względu na form ę jego złożenia te koszty, k tóre w myśl zasady wyrażonej w art. 98 k.p.c. podlegają zwrotowi przez stronę przegryw ającą spraw ę. W tym rozum ieniu należy przyjąć, że do kosztów procesu zalicza się: 1) koszty sądowe, 2) w ynagrodzenie i w ydatki pełnom ocnika procesowego, S) koszty przyjazdu do sądu strony oraz równow artość zarobku utraconego w skutek jej staw iennictw a w sądzie.50 Nie m ożna poza tym zapominać o obowiązującej w naszej procedurze zasadzie kosztów celowych (art. 98. k.p.c.), a więc tych kosztów, które są niezbędne do celowego dochodzenia swoich p raw lub celowej obrony.*2021 M ając powyższe n a uw adze, spis kosztów pow inien zaw ierać wyliczenie w szystkich pozycji poniesionych kosztów, dokonane, jak to już zaznaczono, bądź na piśm ie, bądź też w drodze ustnego ośw iadczenia do protokołu posiedzenia.22 Obowiązek zw rotu kosztów sądowych, na które składają się opłaty sądow e i zw rot w ydatków, w zasadzie nie budzi w ątpliw ości. Przez opłaty sądowe rozum ieć należy pobierany przez sąd w pis stały lub stosunkow y oraz opłaty kancelaryjne, przypadające od różnego rodzaju d o k u m entów (odpisów, zaświadczeń), które sąd w ydaje na wniosek stron.23 N atom iast na zw rot w ydatków składają się te w ydatki, które strona rzeczywiście poniosła w zw iązku z przeprow adzaniem postępow ania. B ędą to w ięc należności świadków, 18 O rzecz. SN z d n ia 4 lutego 1960 r. 4 CZ 171/59, OSP 1961, poz. 37. 20 w. Siedlecki: P o stęp o w a n ie cy w iln e w z ary sie, 1972, s. 228. 21 K. Lipiński: Z asąd zanie należności ad w o k ató w w p o stępow an iu cy w iln y m W y d a tk i i k o sz ty w y ja z d u do in n y c h m iejscow ości, N P n r 3/1955, s. 65; S. Garlicki: P y ta n ia i o d p ow iedzi p ra w n e,,,p a le s tra n r 6/1966, s. 71; K. Lipiński: Z asąd zanie należn o ści a d w o k ack ich w p o stę p o w an iu cyw iln y m, N P n r 4/1954 s. 67; T. Bukowski: op. cit., s. 91 i n a st.; w. Siedlecki: op. cit., s. 231. 22 O rzecz. SN z dnia 19 lutego 1957 r. 2 CZ 18/58, OSP 1958, poz. 27. 3 W. Siedlecki: op. cit., s. 229.
16 Andrzej Zieliński N r 8-9 (236-237) biegłych, koszty przewozu rzeczy będących przedm iotem oględzin, koszty podróży stron, pełnom ocników biegłych itp.24 T rzeba tu jednak pam iętać o tym, że zwrotowi podlegają tylko te koszty, które są niezbędne do celowego prow adzenia procesu (art. 98 1 k.p.c.). W ynika z tego, że celowość danej czynności nie przesądza jeszcze o tym, iż poniesiony koszt, m ający obciążać stronę procesową, był niezbędny.25 Prow adzenie postępow ania może niekiedy powodować ponoszenie takich wydatków, które w praw dzie mieszczą się w pojęciu celowego dochodzenia praw i celowej obrony, jednakże nie mieszczą się w pojęciu niezbędnych kosztów procesu enum eratyw nie wyliczonych w art. 98 &.3 k.p.c. Na przykład jeszcze przed wytoczeniem procesu może być celowe uzyskanie pozasądowej opinii biegłego dla zorientow ania się co do wysokości roszczenia, z jakim należy wystąpić, albo dokonanie odpow iednich w ypisów z ak t itp. Należy w zw iązku z tym stw ierdzić, że tego rodzaju w ydatki nie mogą być traktow ane jako koszty niezbędne do celowego dochodzenia praw lub celowej obrony w rozum ieniu art. 98 3 k.p.c., a zatem nie mogą one obciążać strony przegryw ającej spraw ę.2* W ydaje się dalej, że do kosztów celowych, podlegających zw rotow i od przegrywającego przeciw nika, nie można zaliczyć w ydatków na nienależne opłaty sądowe, uiszczone na sprzeczne z praw em w ezwanie sądu, jeżeli strona nie w y korzystała środków praw nych pozw alających jej uniknąć uiszczenia opłaty albo uzyskania jej zw rotu.27 S tronie bowiem nie przysługuje upraw nienie do zwrotu w szystkich w ydatków, jakie poniosła w związku z prow adzeniem procesu, n ato m iast m a ona praw o do zw rotu jedynie tych wydatków, jakie były niezbędne do celowego dochodzenia p raw lub celowej o b ro n y 28 * O cena celowości dochodzenia lub obrony swoich p raw należy do sądu orzekającego.22 Za trafny należy przy tym uznać postulat, że o tym, czy dany nakład na w ydatki jest kosztem procesu w rozum ieniu art. 98 k.p.c., czyli kosztem podlegającym zwrotowi pow inna decydować okoliczność, czy strona upraw niona przy uw zględnieniu jej poziomu intelektualnego m ogła go za taki uważać w chwili jego dokonania.30 P ostulat ten odpow iada zasadom słuszności, a w konsekwencji także zasadom współżycia społecznego. Nie może budzić wątpliwości, że stronie w ygryw ającej spraw ę nie należy się w żadnym razie zw rot kosztów wywołanych jej niesum iennym lub oczywiście niewłaściw ym postępowaniem (argum entum a contrario z art. 103 k.p.c.). Trudno przecież uznać tego rodzaju koszty za koszty niezbędne do celowego dochodzenia p raw lu b celowej obrony. Do grupy kosztów procesu podlegających zw rotow i należą: w ynagrodzenie p ełnom ocnika procesowego będącego adw okatem oraz poniesione przez niego w ydatki w spraw ie. W literaturze słusznie podniesiono, że jest to pozycja pozasądowych w ydatków strony, przy czym celowość ich ustaw a z góry zakłada, usuw ając tym sam ym ocenę tej celowości spod kontroli sądu.31 24 w. Siedlecki: op. cit., s. 229; T. Bukowski: op. clt., s. 96. 25 T. Bukowski: op. c it., s. 91. 26 S. Garlicki: P y ta n ia i odpow iedzi p raw n e P a le stra n r 6/1966, s. 77 i nast. 27 Orzecz. SN z dnia 20.1X.1961 r. 2 CZ 104/61, N P n r 10/1962, s. 1375. 28 M. Waligórski: op. cit., s. 207. 28 K. Lipiński: Z asąd zanie należności ad w o k ackic h w p o stę p o w an iu cyw iln y m, N P n r 4/1954, s. 67. 30 T. Bukowski: op. cit., s. 94. 31 K. Lipiński: op. cit., s. 67.
Nr 8-9 (236-237) W iążący charakter spisu kosztów dla sądu procesowego 17 T. Bukow ski w yraził w praw dzie pogląd, że mogą pow stać sytuacje, w których zlecenie spraw y adw okatow i będzie w yraźnym przejaw em złej woli, kaprysu, szykany czy rozrzutności. W takich sytuacjach, zdaniem autora, koszty pełnom ocnika należą do kosztów nie podlegających zwrotowi.*3132 Poglądowi tem u nie można jednak przyznać racji. Kodeks postępow ania cywilnego stanow i bowiem w yraźnie w art. 86, że strona ma praw o działać przed sądem przez pełnom ocnika. R eprezentow ane przez T. Bukowskiego stanow isko pozbawiałoby stronę w niektórych w ypadkach możności działania przez pełnom ocnika. B rak całkow icie podstaw do w ysnuw ania przypuszczeń, że ustaw odaw ca kierow ał się ta k ą w łaśnie intencją, ja k ą p re zentuje T. Bukowski. Przeciwnie, z treści art. 98 3 k.p.c. w ynika w sposób jednoznaczny, że w ynagrodzenie i w ydatki jednego adw okata są zawsze niezbędnymi kosztam i procesu. Dalszą zaś konsekw encją tego przepisu jest usunięcie spod oceny sądu celowości tego rodaju w ydatków, ja k ju ż wspom niano o tym wyżej.33 Bez znaczenia jest tu rów nież okoliczność, że strona w ygrała proces nie dzięki należytem u prow adzeniu go przez adw okata, lecz jedynie dlatego, że korzystny dla strony w ynik procesu w ynikał z okoliczności i poglądów praw nych, które sąd wziął pod uw agę z urzędu. W prawdzie Sąd Najwyższy w jednym z orzeczeń wypowiedział pogląd, iż stronie nie przysługuje zw rot kosztów adwokackich, jako nie stanow iących niezbędnych kosztów do celowego dochodzenia p raw lub celowej obrony, wtedy, gdy na skutek niezapoznania się przez adw okata z przepisam i m ającym i zastosowanie w spraw ie i niepowołania się na nie w toku postępow ania, powództwo zostało oddalone przez sąd I instancji, a następnie w yrok ten został przez sąd rew izyjny uchylony nie na skutek zarzutów (czynności) adw okata, lecz na podstaw ie obligatoryjnego wzięcia przez sąd rew izyjny pod rozwagę naruszenia przepisów praw a m aterialnego jednakże pogląd ten został oceniony zdecydowanie krytycznie w literaturze.34 T rafnie bowiem podniesiono, że jest on zbyt daleko idący, gdyż odm aw ia praw a do zw rotu kosztów zastępstw a adwokackiego, obciążając nim i sam ą stronę, aczkolwiek w łaśnie w niesienie środka odwoławczego przez adw okata okazało się celowe, bo przecież tylko dlatego sąd odwoławczy mógł zmienić w adliwe orzeczenie, za które odpowiedzialny jest przede w szystkim sąd, i to zarówno ze względu na obow iązującą zasadę praw dy obiektywnej (jeśli chodzi o ustalenie stanu faktycznego), jak i ze względu na zasadę iura novit curia (jeśli chodzi o stosowanie przepisów p raw a).35 W tej m aterii E. W engerek słusznie zauważył, że krytykow ane stanow isko Sądu Najwyższego jest niezgodne z poglądem przyjętym przez literatu rę i orzecznictwo SN, według którego stronie należy się od przeciw nika zwrot takiej sumy, jak ą zgodnie z przepisam i rzeczywiście adw okatow i zapłaciła, przy czym sąd nie jest pow ołany do oceny tego, czy ad w okat pobrał od strony kw otę odpow iadającą nakładow i jego pracy.3* Sąd N ajwyższy pow rócił potem jeszcze raz do stanow iska zajętego w k ry ty kow anej tezie stw ierdzając, że jeżeli rozstrzygnięcie sporu oparte zostało na pod 32 T. Bukowski: op. cit., s. 99. 33 S. Garlicki: G losa do p o sta n o w ien ia Sądu N ajw yższego z dnia 7.IV.1970 r. w sp ra w ie II CZ 37/70, P a le s tra n r 12/1971, s. 66. P o r. też W. Formański: W y n ag ro d zen ie ja k o elem en t kosztów procesu, N P n r 10/1959, s. 1239. 31 E. Wengerek: G losa do orzeczenia S ąd u N ajw yższego z d n ia 29 w rzen śia 1960 r. 4 CR 264/60, O SP 1961, s. 353 i n a st.; w. Siedlecki: P rz eg ląd o rzecznictw a S ąd u N ajw y ż szego (praw o procesow e cyw ilne I półrocze 1961 r.), P ip n r 3/1962, s. 494; T. B u k o w s k i: op. cit., s. 102 i n a st.; S. Garlicki: op. cit., s. 166; B. Dobrzański: K o deks p o stę p o w a n ia cyw ilnego K o m en tarz, p ra c a zbiorow a, 1975, s. 211; M. P iek arsk i i M. Wilewski: Z p ro b le m a ty k i kosztów p ro cesu cyw ilnego, P a le stra n r 1/1967, s. 36. 33 w. Siedlecki: op. cit., s. 494. 3«E. Wengerek: op. cit., s. 354. 2 P a le stra
18 Andrzej Zieliński N r 8-9 (236-237) staw ie, k tó rą sąd uwzględnił z urzędu, to względy słuszności, jakie m a na uwadze przepis art. 102 k.p.c. przem aw iają za tym by nie obciążać strony kosztam i procesu poniesionym i przez przeciw nika.37 Oba te orzeczenia S ądu Najwyższego są jednak odosobnione i nie przyjęły się później w orzecznictw ie w św ietle o strej kry ty k i, jakiej zostały poddane. R easum ując, należy dojść do wniosku, że brak jest podstaw y do odm ówienia zw rotu kosztów tylko z tego względu, że przy dochodzeniu p raw lub w ich obronie stro n a albo jej pełnom ocnik zajm ow ali stanow isko praw nie błędne i że uw zględnienie pow ództw a bądź jego oddalenie n astąpiło z innych przyczyn. Analogiczne stanowisko należy zająć również, jeśli chodzi o w ynagrodzenie adw okata ustanowionego dla strony z urzędu. M utatis m utandis przyjąć można za trafn ą w odniesieniu do takiego pełnom ocnika argum entację przedstaw ioną wyżej, a dotyczącą pełnom ocnika ustanow ionego z wyboru. W praw dzie w lite ra turze wyrażono pogląd, że aby przeciw działać niesum ienności zastępców stron, byłoby celowe de lege ferenda przyznanie w takich w ypadkach sądowi praw a do nieuw zględniania kosztów adw okata ustanow ionego na podstaw ie zwolnienia strony od kosztów sądowych, jeżeli nie zachow ał on należytej staranności w procesie.38 * Jednakże pogląd ten nie uwzględnia unorm ow ania, jakie w tej m ierze zawiera rozporządzenie M inistra Sprawiedliwości z dnia 2l.XH.lS67 r. w spraw ie opłat za czynności zespołów adwokackich (Dz. U. Nr 48, poz. 241). Otóż w myśl 19 tego rozporządzenia, jeżeli w spraw ie prow adzonej przez adw okata ustanowionego z urzędu osoba korzystająca z jego pomocy praw nej uzyska korzyść m ajątkow ą, a nie zostaną na jej rzecz zasądzone koszty procesu lub zostaną zasądzone w wysokości nie pozwalającej na zaspokojenie opłat na rzecz zespołu (art. 122 k.p.c.), to zespołowi tem u należy się od tej osoby o p łata obliczona w edług staw ek przew i dzianych w rozporządzeniu, przy czym nie może ona przekraczać jednej piątej uzyskanej przez tę osobę korzyści m ajątkow ej. W konsekw encji zatem koszt p ełnom ocnika obciążałby sam ą stronę, co jed n ak wobec jej sytuacji m ajątkow ej (zwolnienie od kosztów) byłoby tym bardziej niedopuszczalne i społecznie całkowicie nieuzasadnione. Osobnym zagadnieniem jest wysokość zasądzanego przez sąd w ynagrodzenia i w ydatków jednego adw okata. Należą one do niezbędnych kosztów procesu osoby reprezentow anej przez adw okata. Obowiązujący dawniej w tej kw estii przepis art. 89 1 d.k.p.c. stanow ił, że do niezbędnych kosztów procesu zalicza się należności i w ydatki jednego adw okata. Z w ykładni zaś obecnie obowiązującego analogicznego przepisu (art. 98 3 k.p.c.) wynika, że oprócz wynagrodzenia i w ydatków jednego adw okata, określonych obowiązującymi przepisam i, żadne inne świadczenia na jego rzecz nie wchodzą w rachubę.59 Zawężenie to nie je st m. zd. słuszne, gdyż prowadzić może do nieuzasadnionego obciążania strony w ygryw ającej proces innym i niż w y nagrodzenie należnościam i adw okata, których nie można zaliczyć także do w ydatków. Aby więc uniknąć w tej kw estii nieporozum ień, należy zaznaczyć, że zespół adw okacki pobiera od klienta oprócz w ynagrodzenia i kosztów na w ydatki jeszcze ryczałt w wysokości od 40 do 150 zł ( 21 regulam inu w spraw ie rozliczania i rachunkow ości w zespołach adw okackich, uchw alonego przez N aczelną Radę A d w okacką w dniu 15 października 197,2 r. i zatwierdzonego przez M inistra S p raw iedliw ości decyzją z dnia 17.XIJ1972 r. P alestra nr 11/1972, s. 31 i nast.). 37 Orzecz. SN z dnia 3 m aja 1966 r. II PR 115/1966, OSPiKA 1967, poz. 8. 88 E. Wengerek: op. cit., s. 355. 89 M. P iek arsk i i M. "Wilewskii: op. cit., s. '35.
N r 8-9 (236-237) W iążący charakter spisu kosztów dla sądu procesowego 19 Ponadto strona zlecająca spraw ę płaci także w zespole ryczałt w kw ocie do łącznej wysokości 10% ustalonej opłaty za czynności zespołu, ale nie więcej niż 100 zł w każdej spraw ie, poczet drobnych w ydatków ponoszonych w zw iązku z p rowadzeniem spraw y, któ-ych udokum entow anie rachunkiem jest z n atury rzeczy niem ożliwe lub znacznie utrudnione ( 24 ust. 1 p k t 7 cytowanego wyżej reg u laminu). Obu tego rodzaju płatności (ryczałtów) tych nie można zaliczyć ani do w ynagrodzenia adw okata, ani też do jego w ydatków. Skoro jednak intencją ustaw o dawcy jest zwrócenie w ygryw ającem u spraw ę wszystkich kosztów niezbędnych, jakie strona poniosła, to również i te koszty powinny być stronie zwrócone. Koszty te przecież strona musi ponieść, jeśli chce zlecić spraw ę do prow adzenia zespołowi adw okackiem u. S praw a ta w yw ołuje różne kontrow ersje, najczęściej jednak sądy stoją na stanow isku, że koszty te nie wchodzą w skład taryfow ego w ynagrodzenia adw o k ata i dlatego, mimo umieszczenia ich w spisie kosztów, odm aw iają zasądzania ryczałtów. De lege lata należałoby postulować, aby spraw ę tę oczywiście na korzyść strony w ygryw ającej proces w yjaśniło ostatecznie orzecznictwo Sądu Najwyższego. N atom iast de lege jerenda w ypadałoby zastanowić się, czy redakcja przepisu art. 89 1 d.k.p.c., mówiącego o należnościach, a nie o wynagrodzeniu (art. 98 3 k.p.c.), nie była właściwsza i czy wobec tego nie należałoby powrócić do poprzednio użytego pojęcia. W ydaje się, że tak w łaśnie być powinno, tym bardziej, że na potrzebę tak ą w skazują np. w ym ienione ryczałty. A m ożna przecież liczyć się w przyszłości wobec postępu techniki także z innym i jeszcze należnościami. W edług obecnie obow iązującej w ykładni przyjąć trzeba, że wysokość w ynagrodzenia adw okata pow inna się mieścić w granicach norm taryfow ych u stalonych cytowanym już rozporządzeniem M inistra Sprawiedliwości w spraw ie opłat za czynności zespołów adwokackich. Rozporządzenie to stanow i pierw sze ograniczenie wysokości w ynagrodzenia adw okata, jakie sąd może przyznać stronie w ygryw ającej proces. D rugie zaś ograniczenie uzależnione jest od faktycznej wysokości w ynagrodzenia przewidzianego w umowie zaw artej pomiędzy klientem a zespołem adw okackim (przy czym wysokość ta pow inna się mieścić w ram ach staw ek określonych powyższym rozporządzeniem por. 6 p k t 1). O dstępstw em od zasady, że wysokość opłaty za czynności zespołu m usi się mieścić w granicach staw ek przew idzianych rozporządzeniem, są spraw y cudzoziemców dewizowych. W m yśl 6 ust. 2 tego rozporządzenia, jeżeli klientem jest cudzoziemiec dewizowy, a spraw a w ym aga szczególnego nakładu pracy lub wiadom ości specjalnych, kierow nik zespołu może ustalić w umowie wysokość opłaty wyższą od staw ek przew idzianych w rozporządzeniu. Przepis ten stosuje się odpowiednio w w ypadku zlecenia spraw y dotyczącej spadku lub darowizny, otrzym yw anych przez obyw ateli polskich z zagranicy, jeżeli przedm iot spadku lu b darow izny znajduje się poza granicam i kraju. Podkreślić przy tym wypada, że strona w ygryw ająca spraw ę ma praw o żądać od przeciw nika zw rotu kosztów adwokackich tylko wówczas, gdy była zastępow ana w procesie przez adw okata jako pełnom ocnika procesowego; pomoc praw na adw okata poza procesem nie uzasadnia żądania zw rotu kosztów adw okackich.40 Poza powyższymi zastrzeżeniam i należy jeszcze zwrócić uwagę na to, że o tym, czy stronie przysługuje od przeciw nika zw rot w ynagrodzenia za prow adzenie 40 z. Krzemiński: A d w o k at w orzeczn ictw ie Sądu N ajw yższego (Izba C y w iln a 1945 1957), P a le s tra n r 3/1957, s. 82.
20 Andrzej Zieliński N r 8-9 (236-237) spraw y, nie decydują przepisy praw a m aterialnego, regulujące jej stosunek do pełnom ocnika, ani też fak t wypłacenia mu wynagrodzenia, lecz przepisy praw a procesowego. Te zaś zapew niają zw rot kosztów za prowadzenie spraw y tylko ze w zględu na zastępstw o w procesie przez adw okata lub jedną z osób w ym ienionych w art. 89 2 d.k.p.c. (obecnie art. 99 k.p.c.).41424344 Poniew aż w m yśl 6 ust. 1 rozporządzenia M inistra Spraw iedliw ośco o opłatach wysokość opłaty określa um ow a między kierow nikiem zespołu a klientem, przeto w łaśnie ta um ow a decyduje o wysokości wynagrodzenia, jakie sąd ma obowiązek zasądzić od strony przegryw ającej p ro ces.42 Na tle wysokości w ynagrodzenia adw okata może się wyłonić problem, jak n a leży ją ustalać w razie prow adzenia spraw y z pow ództw a głównego i powództw a wzajem nego. Zauważyć trzeba, że- pozew główny i pozew w zajem ny stanow ią jedną spraw ę w rozum ieniu 10 ust. 1 rozporządzenia o opłatach za czynności zespołów adwokackich.43 Dlatego też w w ypadku kiedy adw okat zastępuje stronę w spraw ie, w której druga strona wytacza powództwo wzajem ne, należy m u się ty lk o jedno łączne wynagrodzenie. Podstaw ą do obliczenia wysokości w ynagrodzenia adw okata w takich w ypadkach jeśli chodzi o spraw y m ajątkow e będzie w artość przedm iotu sporu obliczona łącznie dla powództwa głównego i pow ództw a wzajem nego.44 Za słuszny bowiem w ypada uznać pogląd, że p ro w a dzenie spraw y z pow ództw a głównego i pow ództw a w zajem nego pow oduje zw iększenie nakładu pracy adw okata, co z kolei powinno być zrekom pensow ane zw iększoną w artością przedm iotu sporu, polegającą na zsum owaniu w artości powództwa głównego i powództwa wzajem nego.45 46 N atom iast jeżeli sąd na podstaw ie art. 218 k.p.c. zarządzi oddzielną rozpraw ę co do pozwu głównego i pozwu wzajemnego, należy wówczas potraktow ać pozew główny i pozew w zajem ny jako dwie odrębne sp raw y i ustalić w ynagrodzenie adw okackie oddzielnie dla każdej z tych sp ra w.49 Rozw ażenia w ym aga rów nież w związku z wysokością w ynagrodzenia adw o kackiego zagadnienie zw rotu kosztów postępow ania incydentalnego. Otóż Sąd N ajw yższy praw idłow o w yjaśnił, że stronie w ygryw ającej spraw ę należy się od przeciw nika zwrot kosztów procesu niezbędnych do celowego dochodzenia praw lub celowej obrony poniesionych w toku całego procesu, w tym także kosztów postępow ania incydentalnego, chociażby naw et w tym postępow aniu strona uległa przeciw nikow i. Decyduje tu bowiem w zakresie kosztów ostateczny w ynik spraw y.47 * 41 Orzecz. SN z dnia 23 k w ietn ia 1965 r. I CR 27/65, OSPiKA 1966, poz. 11. 42 P o r. S. Garlicki: op. cit., s. 67; M. P iek arsk i i M. Wilewski: op. cit., s. 38; T. Bukowski: op. cit., s. 103; Z. Krzemiński: op. cit., s. 82; E. W e n g e r ek: op. cit., s. 354; M. Waligórski: op. cit., s. 208; K. Lipiński: Z asądzanie należn o ści ad w o k a c k ic h w postępow an iu cyw ilnym, N P n r 4/1954, s. 67; W. Form ański: op. cit., s. 1239; u c h w a ła P re zy d iu m N aczelnej R a d y A dw okackiej z dnia 7 m a rc a 1968 r., P a le s tra n r 4/1968, S. 114 i n ast.; orzecz. SN z d n ia 16 lu teg o 1955 r. II CZ 14/55, P ip n r 7 8/1955, s. 297; orzecz. SN z dnia 31 m arca 1955 r. I CZ 316/54, OSN 1955, poz. 89; orzecz. SN z dnia 29 g ru d n ia 1958 r. 4 CZ 260/58, OSP 1959, poz. 212. 43 K. Potrzobowski: N ow e o p łaty za czynności zespołów a d w o k ackic h, P a le s tra n r 6/1968, s. 14; S. Garlicki: P y ta n ia i odpow iedzi p raw n e, P a le s tra n r 6/1967, s. 57. 44 s. Garlicki: op. cit., s. 57; W. Siedlecki: P o stęp o w a n ie cyw ilne w zary sie, 1972, s. 178; orzecz. SN z d n ia 25 lipca 1953 r. II C 609/53, OSN 1954, poz. 61. 45 s. Garlicki: op. cit., s. 57 i n ast. 46 K. Potrzobowski: op. cit., s. 14; S. Garlicki: op. cit., s. 58. 47 O rzecz. SN z d n ia 7 listo p ad a 1976 r. I PZ 66/66, N P n r 10/1968, s. 1950 z glosą ap ro b u ją c ą te z ę M. P iekarskiego i M. Wilewskiego; orzecz. SIN z d n ia 30 k w ie tn ia 1973 r. II CR 159/73, OSNCP 1974, poz. 90; B. Dobrzański: K o deks p o stę p o w an ia cy w iln e g o K om entarz, praca zbiorow a, 1975, s. 212.
Nr 8-9 (236-237) W iążący charakter spisu kosztów dla sądu procesowego 21 Należy również podkreślić, że nie może budzić zastrzeżeń stanowisko, według, którego adw okatow i, który w ram ach działalności zespołu adwokackiego p ro w adził i w ygrał w łasną spraw ę, przysługuje taryfow e w ynagrodzenie adw o kackie 48 49w wysokości ustalonej przez kierow nika zespołu. N iebagatelne znaczenie m a także problem wysokości w ynagrodzenia n ależnego adw okatow i w tych spraw ach, w których w taryfie nie zostały określone kw oty tego w ynagrodzenia. W m yśl przepisu 6 ust. 3 rozporządzenia o opłatach wysokość opłaty za czynności zespołu nie przewidziane w rozporządzeniu określa kierow nik zespołu adwokackiego, biorąc za podstaw ę opłaty w spraw ach o najbardziej zbliżonym charakterze. Chodzić tu będzie przede w szystkim o sp ra wy o charakterze niem ajątkow ym. Należałoby uznać, że wynagrodzenie ustalone przez kierow nika zespołu w tych spraw ach jest wiążące dla sądu orzekającego. Jednakże w takich w ypadkach adw okat, m ając na uw adze interes klienta, pow inien zgodnie z zaleceniam i uchw ały Prezydium Naczelnej Rady A dw okackiej składać spis kosztów zaw ierający ustalone przez kierow nika zespołu opłaty za prowadzenie spraw y, aby przypadkiem nie narazić klienta na przyznanie mu zw rotu kosztów adwokackich w kwocie niższej niż wynoszą um ówione opłaty w zespole.48 Do niezbędnych kosztów procesu strony zalicza się również wydatki jednego adw okata. Należy przyjąć, że w skład tych w ydatków poniesionych przez pełnom ocnika wchodzą w ydatki przewidziane w obowiązujących przepisach, a przede w szystkim koszty przejazdów do sądu. Będą tu więc wchodzić w grę w yłącznie w ydatki na koszty podróży, noclegu oraz diety stosownie do 25 u st.l reg u lam inu w spraw ie rozliczania i rachunkow ości w zespołach adwokackich, u ch w a lonego przez N aczelną Radę A dw okacką w dniu 15 października 1972 r. i z a tw ie r dzonego przez M inistra Sprawiedliwości decyzją z dnia 17 listopada 1972 r. ( P alestra n r 11/1972, s. 31 i nast.). Regulam in ten w yjaśnił szereg w ątpliw ości, jakie w literatu rze i orzecznictw ie pojaw iały się n a tym tle.50 48 O rzecz. SN z d n ia 16 sie rp n ia 1965 r. II PZ 29/63, N P n r 9/1966 s. 1142 z glosą a p ro b u ją c ą M. W ilewskiego, s. 1143 i n ast. Z am ieszczona tam że k ry ty c z n a glosa S. G r o s s a (s. 1147 i n ast.) n ie je s t p rzek o n y w ająca. B. D obrzański (K odeks p o stępow an ia cyw ilnego K o m en tarz, p raca zbiorow a, 1975, s. 213) podziela pogląd S. Grossa. N ie m ożna się jed n ak zgodzić z tw ierdzeniam i ty ch dw óch o statn ich autorów, że w te n sposób zespół w spółdziała w tw o rzen iu fik cji w celu u zyskania kosztów zastępstw a ad w o k ack iego od p rzeciw n ik a. P rzecież ad w o k a t, prow adząc i o p raco w u jąc w łasn ą sp raw ę, tra c i n a n ią do d atk o w y czas w ram ach sw oich czynności zaw odow ych w ykonyw anych w zespole. O dm ó w ien ie p rz y z n a n ia ad w o k ato w i kosztów w ta k im w y p a d k u sta n o w iło b y też sw oistą p re m ię dla p rz e c iw n ik a procesow ego, p rzeg ry w ająceg o p roces, w p o staci zw o ln ien ia go od o b o w iązk u p o n iesie n ia zw ro tu kosztó w ad w o k ackich. Z ty ch ró w n ież w zględów n ie m ożna podzielić pogląd u W. Siedleckiego (PiP 1967, n r 4 5, s. 736) a n i też T. B ukow skiego (op. cit., s. 104 i nast.). S tan o w isk o S ąd u N ajw yższego w om aw ian y m z ak resie a p ro b u ją słu szn ie E. W engerek i J. Sobkow ski (NP n r 5/1970, s. 717). M. P ie k a rsk i i M. W ilewski (op. cit., s. 36 i n ast.), ap ro b u ją c tezę Sądu N a jw y ż szego, słu szn ie p o d k re śla ją, że gdyby p rzeciw n ik procesow y p o stą p ił zgodnie z p ra w e m, to n ie doszłoby do p ro cesu i a d w o k a t w y k o rzy stałb y czas, ja k i pośw ięcił n a pro w ad zen ie p ro cesu, n a w y n a g ra d z a n ą d ziałaln o ść zaw odow ą. 49 U chw ała P re zy d iu m N aczelnej R ady A dw okackiej z dnia 7 m a rc a 1968 r., P a le s tra n r 4/1963, s. 114 i nast. 59 W. Dąbrowski: P y ta n ia i odpow iedzi p ra w n e, P a le s tra n r 11/1966, s. 60 i n a st.; M. P ie k a rsk i i M. Wilewski: Z p ro b le m a ty k i kosztów p ro cesu cyw ilnego, P a le s tra n r 1/1967, s. 40 i n a st.; W. Dąbrowski: P y ta n ia i odpow iedzi p ra w n e, P a le s tra n r 10 11/ /1967, s. 4»--50; K. Lipiński: Z asąd zanie należności ad w o k ató w w postępow an iu cy w iln y m W y d a tk i i k oszty w y ja z d u do in n y ch m iejscow ości, N P n r 3/1955, s. 64 67; K ro n ik a Izba w arszaw sk a, P a le s tra n r 9/1960, s. 123; W. Dąbrowski: P y ta n ia i odpow iedzi p ra w n e, P a le stra n r 4/1969, s. 72; Z orzeczeń W ydziałów C yw ilnych R ew izyjnych Sądów W ojew ódz-
22 Andrzej Zieliński N r 8-9 (238-237) Tak więc w m yśl 2 cytowanego regulam inu adw okatow i, który m a siedzibę poza m iejscem stałego zamieszkania, nie należy się zw rot kosztów przejazdu i noclegów oraz nie należą się diety za czynności dokonane w miejscow ości zam ieszkania i w miejscowości, w której m a siedzibę. Zw rot kosztów przejazdu obejm uje faktycznie poniesione koszty przejazdu koleją, autobusem, samolotem, w agonem sypialnym lub innym środkiem lokomocji oraz koszty dojazdu do dw orca i z dworca. Należy dodać, że zgodnie z cyt. regulam inem adw okatow i przysługuje prawo p rzejazdu pociągiem pospiesznym w agonem I klasy. Przejazdy sam olotem lu b w a gonem sypialnym oraz taksów ką lub w łasnym samochodem mogą odbywać się za zgodą klienta i kierow nika zespołu. Regulam in określa też sposób obliczania kosztów przejazdów w łasnym środkiem lokomocji, koszty noclegu, diety i inne. W konsekw encji należy zatem przyjąć, że odbycie podróży przez adw okata jakim kolw iek środkiem lokomocji przewidzianym w regulam inie należy zaliczyć do podlegających zwrotowi w ydatków, jako niezbędnych kosztów pocesu strony reprezentow anej przez adw okata. W arunkiem uznania tych w ydatków przez sąd je st przedstaw ienie ich w spisie kosztów zgodnie z w ym aganiam i art. 109 k.p.c. N a m arginesie dotychczasowych rozważań należy podkreślić, że po reform ie adw okatury stosunki pieniężne pomiędzy klientem a adw okatem zostały całkowicie zastąpione przez rozliczanie się między zespołem a klientem. K lient bow iem zaw iera um ow ę z zespołem adw okackim, a nie z adw okatem. A dw okat nie otrzym uje w ynagrodzenia za poszczególną czynność ani od zespołu adwokackiego, ani od klienta. Czym innym jest więc opłata, którą klient uiszcza na rzecz zespołu, a zupełnie czym innym są środki pieniężne, które adw okat otrzym uje w zespole z ty tu łu swych czynności.51 Słusznie przy tym podkreślił K. Lipiński, że koszty procesu zasądza się na rzecz strony, a nie na rzecz ad w o k ata.52 III. TERMIN DO ZŁOŻENIA SPISU KOSZTÓW Roszczenie o zw rot kosztów procesowych wygasa, jeżeli strona najpóźniej przed zam knięciem rozpraw y bezpośrednio poprzedzającej w ydanie orzeczenia nie złoży sądowi spisu kosztów albo nie zgłosi wniosku o przyznanie kosztów w edług norm przepisanych (art. 109 k.p.c.). Z treści więc tego przepisu w ynika: po pierwsze że zw rot kosztów następuje tylko na żądanie strony oraz po drugie że żądanie zw rotu kosztów, pod rygorem wygaśnięcia z mocy praw a tego roszczenia, m usi być połączone ee złożeniem sądowi najpóźniej przed zam knięciem ostatecznej rozpraw y spisu kosztów lub w niosku o przyznanie kosztów w edług norm przepisanych.53 Jedynie stronie działającej bez adw okata sąd przyznaje koszty z urzędu (zdanie drugie art. 109 k.p.c.). U żyte w art. 109 k.p.c. określenie, że roszczenie w ygasa, uniem ożliw ia dochodzenie tego roszczenia w term inie późniejszym w osobnym procesie, a także czyni niedopuszczalnym przyw rócenie term inu do zgłoszenia w niosku o przyznanie k ich, BMS n r 11/1958, s. 34; orzecz. SN z d n ia 17 m a ja 1960 r. 4 CZ 34/60, OSP poz. 117 i N P n r 12/1960, s. 1659; orzecz. SN z dnia 2 g ru d n ia 1971 r. I PZ 66/71, OSNCP 1972, poz. 97. si K. Zawadzki: O płaty za czynności zespołów adw o k ackich, F a le s tra n r 3/1968, s. 3 i n ast. 52 K. Lipiński: G losa do orzeczenia S ąd u N ajw yższego z d n ia 11 w rześn ia 1957 r. 3 CZ 245/57, OSP 1958, s. 418. 53 P o r. S. Garlicki: G losa do p o stanow ien ia S ąd u N ajw yższego z d n ia 7.IV.1970 r. w sp raw ie II CZ 37/70, P a le stra n r 12/1971 s. 65.
Nr 8-9 (236-237) W iążący charakter spisu kosztów dla sądu procesowego 23 zw rotu kosztów procesu.54 Przepis art. 110 d.k.p.c. przew idyw ał w analogicznej sytuacji sankcję u tra ty roszczenia o zw rot kosztów. Ja k już zaznaczono, w niosek o przyznanie zw rotu kosztów procesu pow inien być w m yśl art. 109 k.p.c. zgłoszony najpóźniej przed zam knięciem rozpraw y bezpośrednio poprzedzającej w ydanie orzeczenia. Zgodnie zatem z tym przepisem adw okat jest obowiązany złożyć przed zam knięciem ostatecznej rozpraw y spis tych kosztów lub zgłosić w niosek, aby je sąd zasądził w edług norm przepisanych.55 Jeżeli więc adw okat zażąda zasądzenia kosztów, ale nie złoży ich spisu lub nie uzupełni żądania swego w tym zakresie form ułą według norm przepisanych to brak będzie podstaw do zasądzenia na rzecz jego klienta kosztów procesu, albow iem w. takiej sytuacji roszczenie o zwrot kosztów wygasa z mocy samego praw a (art. 109 k.p.c.). W ydaje się, że takie stanowisko byłoby jednak zbyt form alistyczne. Dlatego też słusznie S. G arlicki podnosi, że jeżeli adw okat żąda zasądzenia kosztów, nie składając zarazem ich spisu, to w tym żądaniu im plicite mieści się już form uła o ich zasądzenie według norm przepisanych, naw et gdyby słowa te nie zostały użyte.56 Aby jednak uniknąć nieporozum ień na tym tle, adw okat pow inien m. zd. zawsze domagać się jeżeli nie składa jednocześnie spisu kosztów zasądzenia ich w edług norm przepisanych. Form uła ta nie stoi na przeszkodzie złożeniu spisu kosztów w późniejszej fazie postępow ania, zwłaszcza że przecież na początku p ro cesu nie zawsze można wysokość ich z góry określić (koszty biegłych, dojazdy świadków, pełnom ocnika itp.). W niosek o zw rot kosztów może być, oczywiście, zgłoszony również wcześniej, co z reguły w spraw ach, w których w ystępują adwokaci, następuje w pozwie lub w odpowiedzi na pozew, a w każdym razie zazwyczaj w pierw szym piśm ie sporządzanym przez pełnom ocnika-adw okata. Jeżeli w niosek o zw rot kosztów został złożony już w tej fazie postępow ania, to nie zachodzi potrzeba ponaw iania tego wniosku. Jeżeli jednak po zgłoszeniu tego wniosku strona poczyniła w ydatki na proces, które w ykraczają poza ustaw owe wynagrodzenie adwokackie, to należy przed zam knięciem ostatecznej rozpraw y złożyć sądowi spis kosztów, który pow inien objąć także te ostatnie w ydatki pod rygorem w ygaśnięcia roszczenia o ich zw rot.57 58 O rzekanie sądu o kosztach procesu jest oparte na zasadzie unifikacji i zasadzie koncentracji kosztów procesu. Dlatego też, opierając się n a tych zasadach, sąd rozstrzyga o kosztach dopiero w orzeczeniu kończącym spraw ę w in stan cji.53 Poniew aż sąd rozstrzyga o kosztach procesu w każdym orzeczeniu kończącym spraw ę w instancji (art. 108 1 k.p.c.), przeto nie można żądać w instancji rew izy j nej przyznania zw rotu kosztów procesu także za pierw szą instancję, jeżeli przed zam knięciem rozpraw y w pierw szej instancji strona nie zgłosiła w niosku o p rzy znanie zw rotu kosztów za tę instancję albo nie złożyła spisu kosztów. Z tego względu w każdej instancji osobno strona pow inna wnosić o przyznanie jej kosztów albo też złożyć sądowi spis kosztów za poszczególną instancję, co je st jed n o znaczne z w nioskiem o przyznanie zw rotu kosztów zgodnie ze złożonym spisem. 54 M. P iek arsk i i M. W ilewsk i: op. cit., s. 39; M. Piekarski: O dpow iedź n r 47 n a p y ta n ie p ra w n e, a p ro b o w an a przez K o m itet R e d a k c y jn y P olskiego P ro c e su C yw ilnego (J.J. L ita u e r i W. Ś w ięcicki: Z biór a k tu a ln y c h p y ta ń do k.p.c., 1949 r., s. 84). P o r. ta k ż e orzecz. SN z d nia 7 m arca 1952 r. C 738/51, N P n r 6/1953, s. 55. 55 s. Garlicki: op. cit., s. 65. 56 Tam że, s. 65. 57 M. P iek arsk i i M. W ilewsk i: op. cit., s. 39. 58 w. Siedlecki: P o stęp o w a n ie cyw ilne w zary sie, 1972, s. 234.
24 A n d r z e Zieliński N r 8-9 (236-237) Tym sam ym wniosek o przyznanie zw rotu kosztów procesu złożony w danej, in stancji może dotyczyć tylko tej instancji i nie rozciąga się na dalsze instancje i dlatego sąd nie jest w ładny przyznać zw rotu kosztów postępow ania odw oław czego stronie, k tóra w instancji rew izyjnej lub zażaleniowej nie zgłosiła w myśl art. 109 k.p.c. wniosku o przyznanie jej zw rotu kosztów procesu lub nie złożyła ich spisu. Okoliczność, że w pozwie zaw arty jest w niosek o zasądzenie kosztów procesu, nie czyni zadość w ym aganiu złożenia spisu kosztów lu b zgłoszeniu w niosku o przyznanie kosztów według norm przepisanych w postępow aniu rew izyjnym.59 Dlatego też brak takiego wniosku uniemożliwia w ydanie orzeczenia o zwrocie kosztów, bo nie m ożna orzekać o wniosku, którego w rzeczyw istości nie ma. IV. ZAKRES OCENY SĄDU PROCESOW EGO W SPRAW IE ZŁOŻONEGO SPISU KOSZTOW O przyznaniu zw rotu kosztów procesu rozstrzyga sąd (art. 108 1 k.p.c.). N a leży tu jednak rozważyć, jak daleko sięgają upraw nienia sądu w zakresie oceny w ysokości zw rotu kosztów, jeżeli adw okat złoży w przepisanym term inie spis kosztów. Skoro w myśl art. 108 1 k.p.c. sąd rozstrzyga o kosztach, to im plicite przyjąć należy, że sądowi przysługuje kontrola złożonego spisu kosztów. Celem tej kontroli jest tylko sprawdzenie, czy są one obliczone praw idłow o, jakie to są koszty i czy są one niezbędne do celowego dochodzenia praw bądź celowej obrony. S praw a wysokości kosztów sądowych oraz zw rotu kosztów przejazdu do sądu i rów now artości zarobku utraconego w skutek jej staw iennictw a nie budzi w zasadzie wątpliwości. W tym zakresie aktualne są rozw ażania poczynione w II części niniejszego opracow ania. Sąd zatem w ładny tu będzie badać, czy strona nie uiściła przypadkiem nienależnych opłat sądow ych sprzecznych z przepisam i i czy wykorzystała w takiej sytuacji środki p raw n e pozw alające jej na uniknięcie uiszczenia opłaty lub na uzyskanie jej zwrotu, w przeciw nym bowiem razie sąd odmówi zw rotu tej części kosztów.60 Należy w tym m iejscu przypom nieć, że w postanow ieniu o kosztach chodzi o należyte zastosow anie obowiązujących przepisów nie do m aterialnego stanu fak tycznego, ale do w ytw orzonej sytuacji procesow ej.61 W konsekw encji trzeba zatem dojść do wniosku, że zagadnienie stopnia zw iązania sądu wysokością żądanych przez stronę kosztów procesowych staje się ak tu alne tylko wtedy, kiedy b rak jest przesłanek do orzekania o kosztach z urzędu, a samo żądanie zwrotu tych kosztów zostało zgłoszone w form ie spisu kosztów.62 Podkreślić przy tym w ypada konieczność składania pełnego spisu kosztów, tzn. zaw ierającego wszystkie poniesione przez strony koszty procesu, gdyż sąd przyzna stronie tylko te koszty, które są zamieszczone w spisie.63 Obowiązek należytego sporządzania spisu kosztów obciąża adw okata jako pełnom ocnika strony procesowej. M. P iekarski w yraził trafn y pogląd, że złożenie przez 6S O izc'.z. SN z dnia 28 g ru d n ia 1972 r. II P O 36/72, O SPiK A 1973, poz. 160. Zob. też M. P iek arsk i i M. Wilewski: op. cit., s. 39 i n ast. 60 F o r. K. Lipińsk i: Z asądzania n ależn o ści ad w o k ackic h w p o stępow an iu cyw ilnym, N P n r 4/1554, s. 64. ci w. Siedlecki: P o stęp o w anie cyw ilne Część szczegółow a, s. 153. 62 T. Bukowski: op. cit., s. 186. 3 p o r. W. Formański: op. cit., s. 1238.
N r 8-9 (236^237) W iążący charakter spisu kosztów dla sądu procesowego 25 adw okata spisu kosztów daje rękojm ię rzetelności spisu, uzasadnia więc oparcie na tym spisie ustaleń co do wysokości poszczególnych pozycji objętych spisem (np. ceny biletu, w ydatków na hotel i-tp.) bez ich spraw dzania.64 Również Sąd Najwyższy zajął tu stanow isko, że gdy spis kosztów składa adw okat, z reguły zaw arte w sp i sie tw ierdzenia adw okata co do w ysokości każdego z poniesionych w ydatków należy uznać za ścisłe. Fakt, że spis kosztów pochodzi od adw okata, gw arantuje bow iem rzetelność spisu i uzasadnia oparcie n a nim ustaleń co do wysokości poszczególnych w ydatków bez jej spraw dzania, chyba że potrzeba spraw dzania w ynika z wyjątkowych okoliczności danej spraw y.65 W razie więc złożenia spisu kosztów przez adw okata, jego spraw dzenie może nastąpić tylko w zupełnie w yjątkow ych sytuacjach. Nie można jednak całkowicie w yłączyć sytuacji, kiedy sąd bądź z urzędu, bądź w związku z zarzutam i strony przeciw nej poweźmie w ątpliw ości, czy poszczególne pozycje spisu kosztów są praw idłow o podane. W takich sy tu acjach sąd pow inien w m iarę potrzeby w y słu chać stronę przeciw ną w spraw ie zgłoszonego przez drugą stronę żądania zw rotu kosztów procesu oraz udostępnić stronie przeciw nej w gląd w złożony spis kosztów, aby dać jej możność zgłoszenia ew entualnych zarzutów co do poszczególnych pozycji tego spisu. Sąd procesowy pow inien wówczas dopuścić stosowne dowody, przedtem jednak pow inien w nikliw ie rozważyć, czy podniesione przez strońę zarzu ty co do rzetelności spisu są uzasadnione.66 W związku z powyższym trzeba pam iętać, że ocena dowodów przeprow adzonych na skutek tych zarzutów podlega regułom dowodowym określonym art. 233 k.p.c.07 Za słuszny jednak należy uznać pogląd, w edług którego nie jest dopuszczalne p ro w adzenie postępow ania dowodowego na stw ierdzenie okoliczności, że w yszczególnione w spisie koszty były niezbędne, gdyż okoliczność tę ustala sąd w g ran i cach swobodnego uznania.68 Przeprowadzone w ten sposób przez sąd dowody mogą prowadzić do różnych ustaleń. Gdyby się okazało, że poniesione przez stronę koszty są wyższe od w y kazanych w spisie, to sąd nie je st upraw niony do zasądzenia zw rotu kosztów procesu wyższych od żądanych w spisie, n aw et gdyby te koszty w yniknęły w s p ra wie, w której na podstaw ie art. 321 2 k.p.c. dopuszczalne jest odstępstwo od zasady ne eat iu d ex ultra petita partium. P rzepis ten dotyczy w praw dzie żądań głów nych i ubocznych, jednakże nie dotyczy on kosztów procesu, co do których obow iązuje szczególny przepis art. 100 k.p.c. Sąd Najwyższy zajął w jednym ze swych orzeczeń stanowisko, że p rzed stawiony przez adw okata spis kosztów podlega spraw dzeniu przez sąd, który w razie w ątpliw ości w ładny je st zażądać urzędowego pośw iadczenia go przez zespół adw okacki.70 Je st to n ajp ro stszy i w ydaje się najsłuszniejszy sposób sp raw d zen ia wiarygodności spisu, tym bardziej że spis ten zyskuje wówczas w alor dokum entu w rozum ieniu art. 244 k.p.c. Z drugiej strony cytowane tu orzeczenie Sądu Najwyższego kładzie tam ę p rak ty ce, w edług której sądy z reguły dom agały 64 M. Piekarski: P y ta n ia 1 o d p o w ied zi p ra w n e, P a le s tra n r 10/1960, s. 87. 65 O rzecz. SN z d n ia 17 m a ja 1960 r. 4 CZ 34/66, pow o łan e przez M. Piekarskiego: op. eit., s. 87. 66 M. Piekarski: op. cit., s. 87. 67 P or. orzecz. SN z dnia 31.III.1955 r. I CZ 316/54, OSN 1955, poz. 89. 68 T. Bukowski: op. cit., s. 187; W. Form ański: op. cit., s. 1237; K. Lipiński: op. cit., s. 65. 69 T. Bukowski: op. cit., s. 187. 70 Orzecz. SN z dnia 21 m aja 1975 r. IV PZ 24/75, OSNCP 1976, poz. 50.
26 Andrzej Zieliński N r 8-9 (236-237) się składania przez adw okata spisu kosztów poświadczonego przez kierow nika zespołu.71 T rafnie więc orzeczenie SN rozstrzyga kw estię, że urzędowego pośw iadczenia przez zespół może żądać sąd dopiero w razie pow stania wątpliwości. Jeżeli adw okat nie w yspecyfikuje kosztów, a tylko żąda zw rotu globalnie o k reślonej kw oty, to sąd w ładny jest zażądać od niego uzupełnienia spisu kosztów przez dokładne zestaw ienie każdej jego pozycji. Gdyby się okazało, że adw okat nadużył zaufania i podał dane nie odpow iadające rzeczywistości, to sąd pow inien po ustaleniu faktycznie poniesionych przez stronę kosztów procesu przyznać ich zw rot stronie w ygryw ającej, a o postępow aniu adw okata zawiadomić w łaściw ą rad ę adw okacką.72 73Oczywiście zaw iadom ienie rad y adw okackiej pow inno mieć m ie j sce tylko wtedy, gdy podanie niepraw dziw ych danych jest wynikiem nadużycia zaufania, a nie zwykłej pom yłki adw okata. W opisanej wyżej sytuacji, w razie powzięcia wątpliwości co do rzetelności spisu kosztów, sąd przed w yjaśnieniem tej kw esti nie może przejść do porządku nad spisem kosztów złożonym przez adw okata i przyznać stronie zw rot kosztów procesu według norm przepisanych.78 Dlatego też sąd pow inien w takiej sytuacji odroczyć rozpraw ę w celu przeprow adzenia odpowiednich dowodów bądź też zobow iązać adw okata do złożenia poświadczonego przez zespół adwokacki spisu kosztów w term in ie publikacyjnym. P ew ne kontrow ersje wywołała kw estia, czy sąd procesowy jest upraw niony do oceny wysokości w ynagrodzenia adw okata wykazanego w spisie kosztów. Otóż trzeba tu stwierdzić, że sąd nie ma ustawowego upow ażniena do oceny, czy celowe dochodzenie p raw lub celowa obrona uzasadniały korzystanie przez stronę z zastępstw a adwokackiego, gdyż w myśl art. 98 3 k.p.c. w ynagrodzenie i w ydatki jednego adw okata zawsze są niezbędnym i kosztam i procesu. Dalszy problem to spraw a upraw nienia sądu do ingerow ania w wysokość w ynagrodzenia adwokackiego. Otóż należy tu stanowczo stwierdzić, że sąd takiego upraw nienia nie ma, jeżeli tylko w ykazane w ynagrodzenie adw okackie mieści się w granicach staw ek przewidzianych w urzędow ej taryfie (z w yjątkiem spraw dewizowych, o których była wyżej mowa). O wysokości honorarium adw okata w danej spraw ie decyduje przypom inam treść umowy zespołu z klientem, sąd zaś nie jest pow ołany do oceny, czy kw ota ta odpow iada nakładow i pracy ad w okata.74 * Ponieważ intencją ustaw odaw cy jest zwrócenie stronie w ygryw ającej proces w szystkich niezbędnych kosztów, jak ie poniosła, realizując celowe dochodzenie swych p raw bądź celową obronę, przeto stanowisko powyższe nie może budzić żadnych wątpliw ości. R easum ując stw ierdzić należy, że sąd procesowy jest zw iązany złożonym spisem kosztów, jeżeli spis ten odpow iada rzeczywistości i został złożony w w a ru n k ach przew idzianych w art. 109 k.p.c. 71 N a p rz y k ła d orzecz. SW w e W rocław iu z d n ia 31 sie rp n ia 1972 r. VII Cz 338/72, O SPiK A 1973, poz. 198. 72 M. Piekarski: op. cit., s. 87. 73 Orzecz. SN z dnia 21 m aja 1975 r. IV PZ 24/75, OSNCP 1976, poz. 50. 74 z. Krzemiński: A dw o k at w o rzeczn ictw ie S ąd u N ajw yższego (Izba C yw ilna, 1945 1957), P a le s tra n r 3/1957, s. 82; E. Wengerek: op. cit., s. 354; K. Lipiński: op. cit., s. 66; W. Form ański: op. cit., s. 1236; orzecz. SN z dnia 29 g ru d n ia 1958 r. 4 CZ 260/58, O SP 1959, poz. 212; orzecz. SN z d n ia 31 m a rc a 1955 r. I CZ 316/54, OSN 1955, poz. 89; orzecz. SN z dnia 4 lu teg o 1960 r. 4 CZ 171/59, O SP 1961, poz. 37.