PRACE NAUKOWE Akademii im. Jana D ugosza w Cz stochowie Seria: Pedagogika 2011, z. XX Adam WINIARZ Wychowanie fizyczne i sport w yciu Polonii mand urskiej Polacy w Mand urii, chocia nie tak liczni jak w Stanach Zjednoczonych czy w Brazylii, tworzyli w pierwszej po owie XX wieku zwart i pr n spo- eczno polonijn. Jej pocz tki s ci le zwi zane z podj ciem przez Rosj budowy Kolei Wschodniochi skiej przebiegaj cej przez pó nocn Mand uri na mocy zawartego w 1896 r. traktatu z Chinami 1. W lad za decyzj o rozpocz ciu prac budowlanych wys ana zosta a ekspedycja pod kierownictwem in. Adama Szyd owskiego w celu przeprowadzenia bada terenowych, który poszukuj c miejsca dla ulokowania biur Dyrekcji Budowy Kolei wybra faktycznie miejsce pod przysz e miasto Harbin 2. W miar rozwijania si frontu robót budowlanych przybywa o do Mand urii coraz wi cej polskich in ynierów, techników, lekarzy, urz dników, kolejarzy i wykwalifikowanych robotników. Ogó em Polacy stanowili oko o 30% ca ej kadry in ynieryjno-technicznej i administracyjnej zatrudnionej przy budowie Kolei Wschodniochi skiej, co zaniepokoi o cara Miko aja II. Kiedy 1 lipca 1903 r. oddawano Kolej do eksploatacji, spo eczno polska w Mand urii liczy a ju oko o 7 tys. osób. Wi kszo z nich zwi za a si na sta e z Kolej i osiad a w ró nych miastach oraz miejscowo ciach po o onych wzd u g ównej linii kolejowej oraz jej po udniowego odga zienia, tworz c w nich mniejsze lub wi ksze kolonie polskie. Najwi ksza z nich powsta a w Harbinie, który jako centrum administracyjne Kolei Wschodniochi skiej rozwija si najszybciej. Obok Chi czyków mieszkali w nim Rosjanie, Korea czycy, Ukrai cy, Gruzini, Ormianie, Tatarzy, Anglicy, Niemcy, Francuzi, ydzi oraz nieliczni obywatele USA. Stosunki Polaków z innymi nacjami, w tym zw aszcza 1 2 M.A. Petruszewa, G.A. Suchaczewa, Ekonomiczeskoje razwitie Mand urii (wtoraja po owina XIX pierwaja triet XX w.), Moskwa 1985, s. 210. [K. Grochowski], Polacy na Dalekim Wschodzie, Harbin 1928, s. 12.
352 Adam WINIARZ z Chi czykami, uk ada y si dobrze. W Harbinie Polacy odgrywali wa n rol, zajmuj c szereg eksponowanych stanowisk w Dyrekcji Kolei Wschodniochi skiej, administracji cywilnej, bankowo ci i s downictwie. Funkcj wiceburmistrza Harbina pe ni Eugeniusz Dynowski, a w Radzie Miejskiej zasiadali wy- cznie Polacy i Niemcy. Dyrektorem oddzia u Banku Rosyjsko-Chi skiego w Harbinie by Stanis aw Gabryel, g ównym ksi gowym Ludwik Ostrowski, za wiceprezesem s du Zachorowski 3. Zamo na i maj ca wysoki odsetek osób z wy szym wykszta ceniem Polonia mand urska zacz a szybko przejawia aktywno na wielu polach, w tym tak e w dziedzinie wychowania fizycznego i sportu. Ju na pocz tku roku 1917 powo- any zosta oddzia gimnastyczno-sportowy pod auspicjami Stowarzyszenia Kulturalno-O wiatowego Gospoda Polska. Fundusze na zakup przyrz dów gimnastycznych pochodzi y ze sprzeda y biletów na przedstawienie przygotowane przez polsk m odzie. wiczenia gimnastyczne rozpocz y si 1 marca 1917 r. w sali Gospody Polskiej. Od maja tego roku zacz to tak e organizowa wycieczki poza Harbin, wspólne zabawy i przedstawienia o patriotycznym charakterze 4. Na pocz tku wrze nia Feliks Anio, miejscowy dzia acz polonijny, przekszta ci oddzia gimnastyczno-sportowy w gniazdo Towarzystwa Gimnastycznego Sokó 5. Wprowadzone zosta y nowoczesne na owe czasy formy i tre ci dzia alno ci, co spowodowa o nap yw nowych cz onków. Oprócz realizowania szeroko rozbudowanego programu wicze gimnastycznych prowadzona by a praca wychowawcza uwzgl dniaj ca miejscowe warunki. Zawody sportowe, pokazy gimnastyczne czy okoliczno ciowe akademie przekszta ca y si nierzadko w autentyczne manifestacje polsko ci. Kierownictwo gniazda informowa o na amach miejscowej prasy polskiej o odbywaj cych si wiczeniach gimnastycznych w poniedzia ki i czwartki w lokalu Gospody Polskiej, chc c tym samym zach ci ca polsk m odzie do brania w nich udzia u 6. Rozwijaj cy si w Mand urii polonijny ruch wychowania fizycznego i sportu za ama si gwa townie w latach 1920 1921. Przyczyn by a repatriacja oraz liczne wyjazdy indywidualne do Polski, Australii i Stanów Zjednoczonych Ameryki Pó nocnej (USA). Do Polski wyjecha tak e organizator Soko a F. Anio z rodzin, co doprowadzi o do likwidacji harbi skiego gniazda. Trosk pozosta- ych na miejscu nielicznych dzia aczy polonijnych by o stworzenie dla m odzie- y polskiej warunków do realizowania zainteresowa sportowych, aby nie szuka a ona mo liwo ci zaspokojenia tych potrzeb w klubach i dru ynach rosyjskich, co potencjalnie grozi oby jej wynarodowieniem. W zwi zku z tym powo- 3 4 5 6 Tam e, s. 55; Biuletyn Polskiej Izby Handlowej w Harbinie 1932, nr 5, s. 3; Listy Harbi skie 1932, nr 5, s. 2. Ksi nica Pomorska w Szczecinie, Zbiór Czajewskiego, List J. Zaleskiego do J. Czajewskiego z 14 grudnia 1985 r. A. Aleksandrowicz, Mand uria, jej przesz o, tera niejszo, kraj i ludzie, Warszawa 1937, s. 146. Listy Polskie z Dalekiego Wschodu 1917, nr 9, s. 2.
Wychowanie fizyczne i sport w yciu Polonii mand urskiej 353 any w 1921 r. Zwi zek M odzie y Polskiej (ZMP) w Harbinie utworzy sekcj sportow. Niestety, nie spe ni a ona pok adanych nadziei. W rezultacie, a do pocz tku lat trzydziestych, wychowanie fizyczne odbywa o si w dwóch reaktywowanych dru ynach harcerskich (m skiej i e skiej) oraz w Gimnazjum Polskim im. H. Sienkiewicza w Harbinie. Realizowany program by jednostronny, bowiem obejmowa wy cznie wiczenia gimnastyczne 7. Z tym stanem rzeczy nie chcia a pogodzi si zarówno dyrekcja i nauczyciele gimnazjum, Konsulat Rzeczypospolitej (RP) w Harbinie, jak i Gospoda Polska. Przede wszystkim wskazywano na potrzeb wyj cia poza program wicze gimnastycznych. Zacz to wi c organizowa wycieczki oraz mecze pi ki siatkowej 8. Na realizacj tych przedsi wzi potrzebne by y jednak rodki finansowe, o które by o coraz trudniej. Po o enie materialne spo eczno ci polonijnej uleg o bowiem pogorszeniu po zawarciu 20 wrze nia 1924 r. uk adu w Mukdenie mi dzy Zwi zkiem Radzieckim i rz dem trzech Autonomicznych Wschodnich Prowincji Republiki Chi skiej. Zgodnie z nim pracownikami Kolei Wschodniochi skiej mogli by tylko obywatele obu stron. Polacy, którzy nie przyj li obywatelstwa radzieckiego lub chi skiego, zostali zwolnieni z pracy 1 czerwca 1925 r. W rezultacie na pocz tku sierpnia tego roku ponad 400 osób wyjecha o kolej do Polski 9. Pozosta a w Mand urii oko o 2,5-tysi czna spo eczno polonijna w Mand urii nie zaniecha a stara o przebudow programow wychowania fizycznego. Na wiosn 1928 r. powo ane zosta o przy Gimnazjum Polskim im. H. Sienkiewicza Ko o Sportowe Sokó. Jego cz onkowie przez ca e lato uprawiali lekkoatletyk i grali w siatkówk. W lad za tym zosta y utworzone dru yny pi ki no nej i koszykowej 10. Wobec braku organizacji sportowej zrzeszaj cej m odzie pozaszkoln, Ko o sta o si oficjaln reprezentacj polskiego sportu na terenie Mand urii, przyjmuj c oficjaln nazw Polskie Ko o Sportowe Sokó (PKS Sokó ). W pozaszkolnym za ruchu sportowym uczestniczy o kilkunastu Polaków, ale w klubach rosyjskiej emigracji lub w klubach mi dzynarodowych. Przyk adem mo e by chocia by Yacht Klub w Harbinie z siedzib na przystani nad rzek Sungari, do którego nale eli mi dzy innymi Chi czycy i Rosjanie. W lecie 1928 r. wiczy y w jego barwach dwie polskie czwórki, które wzi y udzia w wy cigach wio larskich i z racji odniesionych sukcesów uwa ane by y za jedne z najlepszych 11. Pod koniec lat dwudziestych sytuacja polityczna w Mand urii stawa a si coraz bardziej napi ta. W zwi zku z tym w adze chi skie zawiesi y przej ciowo 7 Archiwum Akt Nowych (dalej: AAN), Zwi zek Harcerstwa Polskiego (dalej: ZHP), sygn. 641, k. 2. 8 Na Tropie 1935, nr 17, s. 195. 9 Biblioteka Polskiej Akademii Nauk w Krakowie, rkps 4600, t. 4, k. 16. List K. Symonolewicza do prof. W. Kotwicza z 15 sierpnia 1925 r. 10 M oda My l 1928, nr 1/5, s. 2; Polacy Zagranic 1938, nr 4, s. 28. 11 M oda My l 1928, nr 2/6 z 4 VIII, s. 4.
354 Adam WINIARZ dzia alno wszystkich organizacji, w tym tak e PKS Sokó 12. Po cofni ciu przez w adze tego zakazu w lutym 1929 r. PKS rozpocz energiczn dzia alno. Odbywa y si regularne treningi lekkoatletyczne, pi ki siatkowej i koszykówki oraz organizowane by y zawody z dru ynami sportowymi innych narodowo ci. Polacy odnie li mi dzy innymi zwyci stwo w mityngu lekkoatletycznym nad zespo em ormia skim Orze. W porze zimowej zarz d PKS zorganizowa treningi zapa nicze, ciesz ce si du popularno ci. Odbywa y si one w dwóch grupach wiekowych starszej i m odszej. Podobnie du ym zainteresowaniem cieszy y si treningi sekcji boksu i ping-ponga. Przeszkod w rozwijaniu innych dyscyplin sportowych by brak rodków finansowych, uniemo liwiaj cy zakup przyrz dów oraz zatrudnienie wykwalifikowanych instruktorów. W pierwszym zakresie (pomoc finansowa) wspiera PKS w miar swoich mo liwo ci Konsulat RP w Harbinie. W drugim natomiast (brak instruktorów) inicjatywa zrodzi a si w Warszawie. Korzystaj c z faktu pobytu w stolicy w 1930 r. nauczyciela harbi skiego gimnazjum Leona Wlecia a, Towarzystwo Polsko-Chi skie wspólnie z Pa stwowym Urz dem Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego podj y decyzj o skierowaniu go na kurs przeszkolenia dla instruktorów wychowania fizycznego w Wolsztynie 13. Po powrocie do Harbina podj on dzia ania na rzecz podniesienia na wy szy poziom wychowania fizycznego polskiej m odzie y i jej usportowienia. Na pierwszy sukces nie trzeba by o d ugo czeka. W odbywaj cym si w lecie 1931 r. turnieju siatkówki o mistrzostwo Harbina dru yna PKS Sokó wywalczy a II miejsce. Dalsze sukcesy przysz o polonijnym sportowcom zdobywa ju w zupe nie innym pa stwie. W dniu 19 wrze nia 1931 r. Japonia dokona a bowiem agresji na Chiny i po szybkim pokonaniu jej s abo wyszkolonej i wyposa onej armii zaj a ca Mand uri. Polacy nie ucierpieli w czasie dzia a wojennych dzi ki staraniom konsula RP Jamesa Douglasa. W marcu 1932 r. Japo czycy proklamowali pa stwo Mand u-kuo z ostatnim cesarzem Chin P u-i na czele. Dwa lata pó niej zosta on obwo any cesarzem Kang Teh, a Mand u-kuo przekszta cone w cesarstwo Mand u-ti-kuo. Polska, kieruj c si trosk o tamtejsz spo eczno polonijn, uzna a ten stan rzeczy jako jedno z pierwszych pa stw. Przemiany polityczne i gospodarcze oraz ogólno wiatowy kryzys ekonomiczny spowodowa y, e spo- eczno ci tej przysz o egzystowa w nie atwych warunkach ekonomicznych. Japo czycy zaw aszczyli wielkie koncesje le ne W adys awa Kowalskiego, podobnie jak nale ce do in. Kazimierza Grochowskiego rozleg e tereny we wschodniej cz ci Wielkiego Chinganu 14. Nie atwe warunki ycia nie zniech ci y jednak Polonii mand urskiej do stara o utrzymanie odpowiedniego poziomu wychowania fizycznego m odego pokolenia i rozwijanie dzia alno ci sportowej. Dzia ania te traktowano jako inte- 12 AAN, ZHP, sygn. 1773, Pismo nr 54/31. 13 Daleki Wschód 1932, nr 3 4, s. 90. 14 A. Aleksandrowicz, Mand uria, s. 167.
Wychowanie fizyczne i sport w yciu Polonii mand urskiej 355 graln cz wychowania patriotycznego realizowanego w dwóch polskich szko- ach powszechnych (im. w. Wincentego á Paulo i im. Wac awa azowskiego) oraz w gimnazjum. Natychmiast wi c po zako czeniu dzia a wojennych i proklamowaniu Mand u-kuo wznowiona zosta a dzia alno PKS Sokó. Najwi ksz aktywno spo ród dru yn Soko a przejawia a I dru yna koszykówki. W dniu 23 kwietnia 1932 r. rozegra a ona mecz na boisku Gimnazjum Polskiego im. H. Sienkiewicza w Harbinie z II dru yn rosyjsk YMCA (Zwi zek M odzie y Chrze cija skiej). Po zaci tych zmaganiach zwyci yli Rosjanie 17:14 15. Trzy tygodnie pó niej (13 maja) dru yna koszykówki Soko a zwyci y a na neutralnym boisku w Modiagou (dzielnica Harbina) dru yn chi skiej Szko y Elektrotechnicznej 27:19. Chi czycy byli zaskoczeni tym wynikiem i za dali ponownego spotkania. W rewan owym meczu, rozegranym dwa dni pó niej (15 maja) na boisku Szko y Elektrotechnicznej, Polacy ponownie ich pokonali 38:21. Nast pnego dnia dru yna polska spotka a si z I dru yn rosyjsk YMCA, najlepsz w Harbinie 16. Po zaci tej walce Rosjanie zwyci yli 36:27 17. W dniu 21 maja 1932 r. Polacy spotkali si w nieoficjalnym meczu ponownie z I rosyjsk dru yn YMCA. Tym razem Rosjanie przegrali 16:14, mimo e mecz by rozegrany na stadionie YMCA i s dziowa przedstawiciel tej organizacji 18. W czerwcu (26) na tym samym stadionie Polacy spotkali si z II dru yn rosyjsk YMCA. Jednak wskutek nieporozumie w kwestii uznania zdobytych punktów polska dru yna opu ci a boisko przed zako czeniem meczu 19. Dzia alno PKS Sokó budzi a dum m odego pokolenia, kszta tuj c jego postaw patriotyczn. W rodowisku dzia aczy polonijnych zdawano sobie jednak spraw z tego, e osi ganie coraz wy szych wyników w mi dzynarodowej rywalizacji sportowej wymaga podniesienia poziomu szkolenia zawodników. Wspomniany L. Wlecia nie posiada formalnych kwalifikacji zawodowych trenera, a nadto by zaj ty dydaktyk w polskim gimnazjum i sprawowaniem opieki nad harcerstwem. W gronie dzia aczy polonijnych zapad a wi c decyzja o wys aniu w 1932 r. sportowca Waldemara Kuczy skiego na studia do Centralnego Instytutu Wychowania Fizycznego w Warszawie 20. Równocze nie w celu spopularyzowania w ród spo eczno ci polonijnej idei t yzny i sprawno ci fizycznej PKS Sokó zacz organizowa cyklicznie wieczory sportowe w sali Gimnazjum Polskiego im. H. Sienkiewicza w Harbinie. Program jednego z takich wieczorów, urz dzonego 18 kwietnia 1933 r., obej- 15 Tygodnik Polski 1932, nr 519, s. 4. 16 Listy Harbi skie 1932, nr 11, s. 8. 17 Tam e. 18 Tygodnik Polski 1932, nr 523, s. 4. 19 Listy Harbi skie 1932, nr 13, s. 8. 20 Daleki Wschód 1934, nr 9 12, s. 19.
356 Adam WINIARZ mowa pokaz piramidy zbiorowej oraz wiczenia gimnastyczne w wykonaniu dwóch cz onków sekcji lekkoatletycznej 21. Rozwój form dzia alno ci PKS Sokó i odnoszone sukcesy sportowe zrodzi y pomys zmiany jego nazwy. Pewien wp yw na to mia a tak e wiadomo o maj cych si odby w 1934 r. I Igrzyskach Sportowych Polaków z Zagranicy w Warszawie. Po wielu dyskusjach postanowiono wprowadzi zaplanowane zmiany 19 marca 1934 r. podczas akademii z okazji imienin marsza ka J. Pi sudskiego. Rozpocz a si ona msz wi t, po której od piewano hymn Jeszcze Polska nie zgin a. Nast pnie odczytano uchwa w sprawie zmiany nazwy Polskie Ko o Sportowe Sokó na Polski Zwi zek Sportowy (PZS) i odby o si po- wi cenie jego sztandaru. Akademia zako czy a si od piewaniem legionowej pie ni My Pierwsza Brygada 22. PZS sta si centraln organizacj sportow Polonii mand urskiej. Jego Zarz d podj uchwa o przyjmowaniu w szeregi Zwi zku tak e m odzie y e skiej 23. Na pocz tku grudnia 1934 r. powróci do Harbina W. Kuczy ski po dwóch latach studiów w Centralnym Instytucie Wychowania Fizycznego. Powierzono mu zadanie kierowania wychowaniem fizycznym m odzie y szkolnej (gimnazjalnej) i pozaszkolnej 24. Cz ciowo pod jego wp ywem jedn z form realizacji tego wychowania sta o si organizowanie letnich obozów dla uczniów polskich szkó, a tak e harcerzy. W czasie ich trwania k adziony by nacisk na wychowanie fizyczne i kszta towanie dyscypliny 25. Podj cie przez W. Kuczy skiego dzia a na rzecz podnoszenia poziomu wychowania fizycznego i sportu Polonii mand urskiej zbieg o si w czasie ze sprzeda przez Zwi zek Radziecki Kolei Wschodniochi skiej cesarstwu Mand u-ti-kuo, a w a ciwie stoj cej za nim Japonii. W zwi zku z tym wielu Polaków straci o prac i w 1935 r. wyjecha o do ojczyzny. Spo eczno polonijna w Mand u-ti-kuo skurczy a si do oko o 1250 osób. Wi kszo z nich (oko o 1000) mieszka a w Harbinie, pozostali za w A da, Aszyche, Bu-he-du, Cicikarze, Dzia a tuniu, Hajlarze, Irek-te, Imia po, Mand urii, Mukdenie i Mulinie 26. Mimo zmniejszenia si stanu liczebnego i obni enia poziomu ycia spo eczno polonijna w Mand u-ti-kuo stara a si wspiera wszelkie poczynania w zakresie wychowania fizycznego m odego pokolenia. Przede wszystkim nadal planowo i z w a ciw sobie energi zadania wychowania fizycznego, zw aszcza m odzie y szkolnej, realizowa W. Kuczy ski. Konsekwentnie d y do podniesienia poziomu ogólnej sprawno ci fizycznej m odzie y, a nast pnie jej usportowienia. W zwi zku z tym organizowa kursy i obozy sportowe, rozgrywki 21 Tam e, s. 18. 22 Tam e, 1934, nr 3, s. 16. 23 M oda My l 1928, nr 1/5, s. 2; Polacy Zagranic 1938, nr 4, s. 28. 24 Daleki Wschód 1934, nr 9 12, s. 19. 25 Tam e, 1935, nr 5, s. 19. 26 AAN, Kolonia Polska w Mand urii (dalej: KPM), sygn. 66, s. 9.
Wychowanie fizyczne i sport w yciu Polonii mand urskiej 357 w pi k siatkow i koszykow oraz propagowa zdobywanie Pa stwowej Odznaki Sportowej. On te przeprowadza próby sprawno ci fizycznej wymagane do uzyskania okre lonej klasy odznaki (br zowej, srebrnej, z otej) 27. Rosn ca od pocz tku lat trzydziestych aktywno sportowa Polaków zosta a zauwa ona przez zró nicowan pod wzgl dem pochodzenia narodowego spo- eczno Harbina. Wyrazem uznania dla ich osi gni sportowych by wybór w 1935 r. Polaka Stanis awa Nernheima na stanowisko prezesa Mi dzynarodowego Klubu y wiarsko-tenisowego w Harbinie, funkcjonuj cego od 1909 r. i ciesz cego si spo ecznym presti em. W sk ad zarz du klubu weszli Anglicy, Francuzi, Niemcy, Amerykanie i Mand u-ti-kowcy 28. W drugiej po owie lat trzydziestych, mimo skromnego zaplecza finansowego, dzia alno sportowa Polaków w Mand u-ti-kuo wesz a w nowy etap, rokuj cy jak najlepsze nadzieje na przysz o. Zwi kszy a si bowiem liczba uprawianych przez m odzie dyscyplin sportowych oraz odniesiono kilka spektakularnych sukcesów. Osi gn y je nie tylko dru yny o d u szym sta u dzia alno ci, jak chocia by dru yna koszykarzy, która w 1936 r. zdoby a mistrzostwo cesarstwa Mand u-ti-kuo, ale tak e te nowo powsta e. Na pocz tku tego roku sekcja sportowa ZMP, mimo trudno ci finansowych, zdo a a kupi jacht, któremu nada a imi Hel. Kapitanem jachtu zosta do wiadczony eglarz Marek Zawadzki. Pod jego kierunkiem za oga rozpocz a na wiosn rejsy szkoleniowe po rzece Sungari. Zaanga owanie cz onków za ogi oraz w a ciwe szkolenie sprawi o, e jesieni 1936 r. polski jacht zaj w mi dzynarodowych regatach na Sungari I miejsce 29. Odniesiony sukces spowodowa wzrost zainteresowania eglarstwem w ród m odzie y polonijnej. W 1937 r. skompletowano wi c dwie nowe za ogi, które natychmiast rozpocz y szkolenie. W jego ramach za ogi odby y kilka rejsów poza Harbin, co nie by o atwe, poniewa Sungari by a rzek trudn i niewybaczaj c b dów. Jedna z tych za óg wzi a udzia w jesiennych regatach na Sungari i zaj a II miejsce 30. 27 Daleki Wschód 1935, nr 3, s. 13. Pa stwowa Odznaka Sportowa POS (zwana te powszechn odznak sportow ) zwi zana jest ci le z powstaniem Centralnego Instytutu Wychowania Fizycznego (CIWF) w Warszawie, który rozpocz dzia alno w roku szkolnym 1928/1929. Odznaka POS by a III-klasowa, przy czym ka da klasa mia a 4 stopnie. Klasa I br zowa, Klasa II srebrna, Klasa III z ota. Kandydatowi ubiegaj cemu si o odznak po raz pierwszy przyznawano odznak br zow I stopnia. O kolejn klas POS nale a o ubiega si przed up ywem okresu 2-letniego. Odznaka mia a form stylizowanego or a z bia ej emalii o rozpi to ci skrzyde 2 cm. Jego dolna cz spoczywa a na tarczy, ró nej dla ka dej klasy odznaki. Mog a by ona wykonana odpowiednio z br zu, srebra lub z ota. Na tarczy widnia y czerwone, emaliowane litery P.O.S. 28 Polacy Zagranic 1935, nr 10, s. 27. Nernheim cieszy si uznaniem w rodowisku Polonii harbi skiej, która wybra a go w 1934 r. delegatem na II Zjazd Polaków z Zagranicy w Warszawie. 29 Polacy Zagranic 1937, nr 6, s. 22. 30 Tam e, 1938, nr 6, s. 15.
358 Adam WINIARZ Niezale nie od osi gni w eglarstwie rok 1937 zaznaczy si pozytywnie w dwóch innych dziedzinach sportu polonijnego w Mand u-ti-kuo. Pierwsz z nich by tenis. Pod wp ywem grupy jego entuzjastów sekcja sportowa ZMP uzyska a zgod, aby Polacy korzystali z miejskich kortów tenisowych w Harbinie 31. Drug dziedzin by a pi ka no na. Sekcja sportowa ZMP zorganizowa a najpierw jedn dru yn, której nadano nazw Polonia 32. Wobec rosn cej popularno ci tej dziedziny sportu sekcja ta utworzy a dwie nast pne dru yny, które przyj y nazw Lech I i Lech II. Wpisane zosta y do Ligi Sportowej w Harbinie i na jej boisku odbywa y treningi 33. W 1938 r. dru yna Lech I rozegra a kilka meczów z dru ynami rosyjskimi 34. Polacy odnosili tak e sukcesy w hokeju, aczkolwiek pocz tkowo w barwach dru yn innych narodowo ci. Kapitanem dru yny hokejowej Nowego Sportowego Towarzystwa w Harbinie, jednej z najsilniejszych na Dalekim Wschodzie, by Micha Antuszewicz. Wed ug Japo czyków by on najlepszym hokeist w tamtym regionie wiata. W czasie olimpiady zimowej Mand u-ti-kuo bracia Micha i Stanis aw Antuszewiczowie grali w harbi skiej dru ynie hokejowej. W meczu fina owym dru yna harbi ska pokona a dru yn sindzia sk (Sindzian) dzi ki mistrzowskiej grze braci. Miejscowa prasa entuzjastycznie pisa a o polskich hokeistach 35. Bracia grali tak e w rosyjskim Klubie Komercyjnym w Harbinie. O wybitnym Michale rozpisywa y si gazety rosyjskie Zaria i Harbinskoje Wriemia oraz japo ska gazeta Osaka Manichi. Ta ostatnia oficjalnie og osi a, e Micha jest najlepszym hokeist Mand u-ti-kuo 36. Mimo posiadania wybitnych hokeistów Polonia mand urska nie mog a pocz tkowo zorganizowa w asnej dru yny hokejowej z powodu braku rodków finansowych. Dopiero w ko cu 1937 r. zosta powo any Polski Zwi zek Hokejowy (PZH) w Harbinie, który zdo a zorganizowa dru yn. Na koszulkach zawodników widnia y du e bia e litery PZH. Jej trenerem i kapitanem zosta Micha Antuszewicz, obwo any przez harbi sk pras niekoronowanym królem lodowym Mand u-ti-kuo 37. Oprócz niego w sk ad dru yny wchodzili: Stanis aw Antuszewicz, W adys aw Karnacewicz, Jan Maciejewski, Jan Niewiadomski, Stanis aw Solecki, Edward Spychalski, Jan Szatkowski, Jan Tomaszewski, Piotr Zalewski. Dru yna szybko sta a si chlub spo eczno ci polonijnej i ambasadorem polsko ci na Dalekim Wschodzie. Ju 25 lutego 1938 r., a wi c dwa miesi ce po utworzeniu, zdoby a mistrzostwo miasta Harbina, pokonuj c w pó - 31 Wychod ca 1937, nr 13, s. 9. 32 Polacy Zagranic 1937, nr 6, s. 22. 33 Wychod ca 1937, nr 13, s. 9. 34 Polacy Zagranic 1938, nr 6, s. 15. 35 Tam e, 1937, nr 5, s. 52. 36 Tam e, nr 6, s. 39. 37 Tam e, 1938, nr 5, s. 60.
Wychowanie fizyczne i sport w yciu Polonii mand urskiej 359 finale dru yn japo sk, w finale za niezwyci on dot d reprezentacyjn dru- yn rosyjskiego Klubu Komercyjnego 38. W marcu 1939 r. rozegrany zosta w Harbinie interesuj cy mi dzynarodowy turniej hokejowy. Wzi y w nim udzia dru yny: polska, mand u-ti-kuo, japo ska i rosyjska. Polacy pokonali w dobrym stylu swoich przeciwników i zaj li pierwsze miejsce 39. Rado ci z odniesionego sukcesu towarzyszy a polonijnym hokeistom zaduma nad losem dalekiej ojczyzny. Zarówno nad ni, jak i nad wiatem zbiera y si ju czarne chmury. Nie mieli oni z udze co do zamiarów jej zachodniego s siada, kiedy obserwowali paraduj c ulicami Harbina bojówk Hitlerjugend, skupiaj c synów niemieckiej diaspory w tym mie cie. Z chwil wybuchu II wojny wiatowej ponad 100 m odych Polaków zg osi o Konsulatowi RP w Harbinie gotowo wyjazdu do ojczyzny, aby walczy z niemieckim agresorem. Zgromadzone rodki finansowe wystarczy y tylko na podró dla 14 ochotników. Zanim jednak dotarli oni okr n drog morsk, Polska upad a pod naporem niemieckiego i rosyjskiego naje d cy. Ochotnicy postanowili wi c wst pi do organizuj cej si armii polskiej we Francji. Jednak wobec militarnej kl ski Francji musieli oni zmieni swoje plany i zaci gn li si do Samodzielnej Brygady Strzelców Karpackich. Walczyli w Tobruku, a nast pnie pod Monte Cassino, gdzie poleg mierci bohatera pi tnasty harbi ski ochotnik Zygmunt Siwek. Trzech innych Polaków-harbi czyków oraz tyle m odych Polek-harbinianek wst pi o do polskich formacji w Wielkiej Brytanii dzi ki pomocy ambasadora RP w Tokio Tadeusza Romera 40. Po ataku Japonii na Pearl Harbour rz d polski na emigracji znalaz si w stanie wojny de iure z tym pa stwem. W miejsce zamkni tego Konsulatu RP w Harbinie konsul Jerzy Litewski przed swoim wyjazdem powo a w grudniu 1941 r. Polski Komitet Opieku czy, który w adze Mand u-ti-kuo uzna y 10 stycznia nast pnego roku za oficjalne przedstawicielstwo spo eczno ci polskiej 41. W obawie o bezpiecze stwo m odzie y zawiesi swoj dzia alno Polski Zwi zek Sportowy w Harbinie 42. Po zaj ciu Mand u-ti-kuo przez oddzia y armii radzieckiej w sierpniu 1945 r. Rozpocz si nowy okres w yciu tamtejszej spo eczno ci polonijnej. Przede wszystkim Mand uria znalaz a si ponownie w granicach Chin. W miejsce rozwi zanego Polskiego Komitetu Opieku czego zosta a powo ana w drodze wyborów 23 wrze nia 1945 r. Polska Rada Narodowa w Harbinie, przemianowana nast pnego dnia na Polski Komitet Obywatelski na Mand uri, której prezesem 38 Tam e. 39 Tam e, 1939, nr 4, s. 47. 40 A. Grochowski, Legendarni ochotnicy, Tydzie Polski 1986 z 4 stycznia, s. 13. 41 AAN, KPM, sygn. 15. Pismo Przedstawiciela Departamentu Ministerstwa Spraw Zagranicznych Mand ukuo z dnia 12 stycznia 1942 r. 42 Tam e, sygn. 16. Pismo dyrektora Gimnazjum im. H. Sienkiewicza z 28 grudnia 1943 r.
360 Adam WINIARZ zosta Albin Czy ewski, dotychczasowy przewodnicz cy Polskiego Komitetu Opieku czego 43. Mimo niesprzyjaj cych okoliczno ci nast pi o reaktywowanie dzia alno ci sportowej. Komisja Organizacyjna Polskiego Zwi zku Sportowego zwo a a 2 kwietnia 1947 r. walne zgromadzenie, które zatwierdzi o nowy statut i wybra o Zarz d w nast puj cym sk adzie: prezes Stanis aw Solecki, wiceprzewodnicz cy Kazimierz Zalewski, sekretarz Leonard Spychalski, skarbnik Wiktor Zalewski, gospodarz W adys aw Ciecha ski, cz onkowie Zarz du Micha Antuszewicz i Stanis aw Antuszewicz 44. Reaktywowany PZS zorganizowa zbiórk rodków finansowych na cele sportowe, co umo liwi o wyekwipowanie nowo powsta ej dru yny pi ki no nej, która przyj a nazw Polonia. W krótkim okresie swojego istnienia dru yna odnotowa a na swoim koncie szereg sukcesów. Ju 27 kwietnia 1947 r. pokona a w pi knym stylu 3:0 radzieck dru yn Kwantu sko-czangczu skiej elaznej Drogi 45. W odbywaj cym si w pierwszej po owie maja tego roku turnieju pi ki no nej w Harbinie Polonia pokona a ponownie t dru yn 3:0 i dru yn Krasnaja Zwiezda II 6:0. Przegra a natomiast 2:6 z dru yn Krasnaja Zwiezda I. W rezultacie zaj a w turnieju drugie miejsce. Polonia wyst powa a w sk adzie: S. Solecki, M. i S. Antuszewiczowie, E. i L. Spychalscy, W. Zalewski, J. Rzewuski, W. Ciecha ski, B. Janiszewski, E. Kurycki, W. Niewiadomski 46. Ambitni Polacy nie chcieli si jednak pogodzi z drugim miejscem i przez ca e lato konsekwentnie trenowali. W rezultacie 8 wrze nia 1947 r. Polonia zdoby a mistrzostwo Harbina 47. Zmieniaj ce si warunki spo eczno-polityczne w Chinach (tocz ca si wojna domowa) zmusi y Polaków do czytelnego artyku owania swojej narodowo ci i programu dzia alno ci. W zwi zku z tym 15 listopada 1947 r. na walnym zebraniu Polskiego Zwi zku Sportowego podj ta zosta a uchwa a o przekszta ceniu go w Polski Klub Sportowy (PKS) Polonia. Prezesem Zarz du zosta wybrany M. Antuszewicz. Na jego pro b Tymczasowy Komitet Polski na Mand uri odda do dyspozycji PKS wietlic. W grudniu tego roku Zarz d Klubu przygotowa w ogródku by ej Gospody Polskiej lodowisko 48. Jednak prowadzenie dzia alno ci sportowej stawa o si coraz trudniejsze zarówno ze wzgl du na pog biaj ce si zubo enie spo eczno ci polonijnej, jak i z powodu tocz cej si wojny domowej. Wprawdzie Chi czycy nie odnosili si wrogo do Polaków, ale dawali do zrozumienia, e wszyscy obcokrajowcy powinni wróci do swoich ojczystych krajów. PKS Polonia zacz wi c ogranicza swoj aktywno, by ostatecznie zawiesi j w ko cu 1948 r., z uwagi na podj te przygotowania do 43 Tam e, sygn. 17. Polska Rada Narodowa w Harbinie; sygn. 20. Komunikat nr 2 z dnia 24 wrze- nia 1945 r.; Ojczyzna 1948, nr 18/99, s. 4. 44 Tam e, 1947, nr 63, s. 4. 45 Tam e, nr 64, s. 4. 46 Tam e, nr 65, s. 4. 47 Tam e, nr 78, s. 4. 48 Tam e, nr 79, s. 4.
Wychowanie fizyczne i sport w yciu Polonii mand urskiej 361 repatriacji. Tak zamkn a si pi kna karta dziejów wychowania fizycznego i sportu polonijnego w dalekiej Mand urii. W 1949 r. polonijni sportowcy wyjechali do ojczyzny w ramach zorganizowanej przez rz d polski repatriacji Polaków z Mand urii 49. Summary Physical education and sport in life of Polonia in Manchuria In first half of XX century Poles created tight and strong polish community. The starts of polish community are related with building by Russia the Chineseeastern railroad. This community, wealthy, which had high percentage of person who had highest education, started manifest activity in physical education and sport. In 1917 has been appointed athletically and sport department. In next years, in spite of decrease of polish community because of repatriation, polish sport still spread out in Manchuria. The top of this development has fallen to Thirtieth years. Then functioned hockey, volleyball, football and yachting s teams. Polish athletes achieved progress and they have been noticed in China and Japan. During World War II (1941 1945) polish sport s activity was hanged. After war was resurrected and led till repatriation of a polish community from Manchuria in 1949. 49 AAN, KPM, sygn. 66, s. 12 i n.