PERSPEKTYWY PRODUKCJI SKROBI ZIEMNIACZANEJ W POLSCE

Ziemniak Polski 200 nr 4 PERSPEKTYWY PRODUKCJI SKROBI ZIEMNIACZANEJ W POLSCE mgr Wiesław Dzwonkowski IERiGŻ PIB, ul Świętokrzyska 20, 00-950 Warszawa e-mail: dzwonkowski@ierigzwawpl P rzed urynkowieniem gospodarki Polska była liczącym się producentem skrobi ziemniaczanej Wielkość jej produkcji wynosiła 50-80 tys ton, a udział w europejskim rynku przekraczał 0% Urynkowienie gospodarki wywołało głęboki regres w produkcji tej skrobi, która zmalała w połowie lat 90 do 40-70 tys ton W tym czasie w krajach zachodniej Europy, dzięki wsparciu sektora skrobiowego, produkcja skrobia ziemniaczanej rozwijała się, rosła też produkcja skrobi ze zbóż W latach następnych, pod wpływem rosnącego popytu krajowego, większej ochrony rynku i subsydiów eksportowych, produkcja skrobi ziemniaczanej w Polsce ponownie wzrosła do 55-60 tys ton, a w 2003 r osiągnęła nawet poziom 78 tys ton Wzrost produkcji skrobi do tego poziomu był możliwy dzięki wsparciu sektora z budżetu w ramach uchwalonej w 200 r ustawy skrobiowej, która zorganizowała ten rynek na wzór unijny 200 50 00 50 Produkcja Kw ota produkcyjna 0 998/99 2000/0 2002/03 2004/05 2006/07 2008/09 Rys Produkcja skrobi ziemniaczanej w Polsce (tys ton) Źródło: GUS, ARR, IERiGŻ-PIB Konsekwencją przyznania Polsce niższej kwoty na skrobię (niespełna 45 tys ton) niż ta, która obowiązywała bezpośrednio przed akcesją, jak również o kilkadziesiąt tysięcy ton niższej od jej produkcji w latach 2002- -2003, było zmniejszenie produkcji po akcesji W 2004 r spadek ten nie był aż tak znaczący, gdyż min na skutek wysokich plonów ziemniaków skrobiowych produkcja skrobi przekroczyła przyznany Polsce kontyngent o ponad 9% i wyniosła 59 tys ton Następne lata przynosiły dalszy spadek produkcji, który w 2006 r, min z powodu drastycznego spadku plonów, był bardzo głęboki W ostatnich trzech latach produkcja krajowa skrobi ziemniaczanej ustabilizowała się na poziomie 5-20 tys ton, co stanowi ok 80% przyznanej Polsce kwoty Od 996 r w Polsce rozwija się produkcja skrobi ze zbóż, która jest konkurencyjnym i w pełni zastępowalnym produktem w stosunku do ziemniaczanej Początkowo były to stosunkowo niewielkie ilości skrobi i produktów skrobiowych z pszenicy, ale począwszy od 200 r, ich znaczenie jest coraz większe W 996 r przerób pszenicy na skrobię wyniósł zaledwie 5 tys ton, w 200 r było to już ok 250 tys ton, a obecnie przekracza 500 tys ton Jedynym źródłem informacji na temat produkcji skrobi i produktów skrobiowych ze zbóż są dane GUS Są one jednak niejednoznaczne, niekompletne i często niespójne (ponieważ na rynku jest jedyny producent skrobi ze zbóż Cargill, w związku z tym, ze względu na tajemnice handlowe, informacje na temat jego produkcji nie są szczegółowe podawane) Charakterystyka przemysłu skrobiowego i zaplecza surowcowego

2 Ziemniak Polski 200 nr 4 Polski przemysł produkujący skrobię ziemniaczaną jest bardzo rozdrobniony, chociaż w ostatnich latach kilka firm wypadło z rynku, a ich liczba w porównaniu z okresem przed akcesją zmniejszyła się z 3 do 0 W 2009 r kolejna firma ogłosiła upadłość likwidacyjną Jedynie pięć największych krochmalni, znajdujących się w Łomży, Luboniu, Trzemesznie, Pile i Łobzie, posiada zdolności przerobowe ok 000-2400 ton ziemniaków na dobę I to one dominują, mając około 75% udziału w polskim rynku skrobi ziemniaczanej Pozostałe krochmalnie są małe i zdolne do przerobu dobowego ok 300-800 ton ziemniaków na dobę Ocenia się, że polski sektor skrobiowy przed wejściem Polski do UE dysponował mocami przetwórczymi, które rocznie w ciągu 00-dniowej (optymalnej ekonomicznie) kampanii jesiennej mogą przerobić,0-, mln ton ziemniaków Przy średniej zawartości skrobi 8,5% można uzyskać z takiego przerobu 200-220 tys ton skrobi ziemniaczanej, czyli o 45% więcej, niż wynosi limit produkcyjny, i o 75% powyżej poziomu faktycznej produkcji skrobi ziemniaczanej w trzech ostatnich latach Tabela Rozdysponowanie kwoty produkcyjnej na skrobię na poszczególne zakłady Lp Zakład Limit produkcyjny (t) 2004/05 2005/06 2006/07 2007/08-20/2 udział (%) Łomża 34 738 34 738 34 738 34 780 24,0 2 Luboń 25 00 25 00 25 00 25 00 7,3 3 Trzemeszno 22 37 22 37 22 37 22 398 5,4 4 Łobez 3 65 3 65 3 65 3 8 9, 5 Piła 2 527 2 527 2 527 7 608 2, 6 Wronki 5 060 5 060 5 060 - - 7 Niechlów 8 859 8 859 8 859 8 870 6, 8 Iława 9 08 9 08 9 08 9 029 6,2 9 Bronisław 6 858 9 92 9 92 9 203 6,3 0 Kąty Wrocł 2 334 - - - - Radomice 2 00 2 00 2 00 2 02,4

Ziemniak Polski 200 nr 4 3 2 Przewłoka 2 890 2 890 2 890 2 894 2,0 3 Namysłów 45 45 45 - - RAZEM 44 985 44 985 44 985 44 985 00,0 2004/05 transfer kwoty produkcyjnej z Elipsa sp z oo (Kąty Wrocławskie) na rzecz ZPZ Bronisław Sp z oo; 2006/07 transfer kwoty produkcyjnej z ZPZ Wronki na rzecz ZPZ Piła Źródło: Agencja Rynku Rolnego Sektor skrobiowy pozyskuje ziemniaki z gospodarstw specjalizujących się od wielu lat w ich uprawie Pozyskiwanie surowca opiera się na umowach kontraktacyjnych zawieranych między producentem ziemniaków skrobiowych a producentem skrobi ziemniaczanej najczęściej na okres jednego roku Prace te realizuje specjalistyczna służba surowcowo-agrotechniczna zakładów Pracownicy tych służb prowadzą również działalność w zakresie nasiennictwa ziemniaka i zaopatrzenia w środki do produkcji ziemniaków, jak nawozy i środki ochrony, a także specjalistyczne doradztwo z tego zakresu Przed rokiem 2000 z sektorem powiązanych było około 20 tys gospodarstw rolnych Liczba ta systematycznie malała, do ok 3- -5 tys bezpośrednio przed akcesją, wzrastała natomiast wielkość skupu ziemniaków i tym samym areał uprawy w tych gospodarstwach W 2000 r średnia dostawa od jednego rolnika wyniosła około 40 ton, co oznaczało, przy średnich plonach około 30 t/ha, że statystyczne gospodarstwo produkowało ziemniaki skrobiowe na areale okolo,5 ha Bezpośrednio przed akcesją było to już 2,0- -2,5 ha Konsekwencją przyznania Polsce niskiej kwoty produkcyjnej było znaczące zmniejszenie przerobu ziemniaków na skrobię W efekcie również liczba dostawców ziemniaków skrobiowych została ograniczona W pierwszym roku obowiązywania nowej kwoty i unijnych zasad regulacji rynku skrobi krochmalnie zawarły umowy tylko z około 0 tys plantatorów ziemniaków skrobiowych Po kolejnych 4-5 latach liczba dostawców ziemniaków skrobiowych zmalała do około 5 tys ha, a przeciętny areał uprawy wynosi 5-6 ha Regionalne zróżnicowanie uprawy ziemniaków skrobiowych jest związane z lokalizacją zakładów przetwórczych Większość ziemniaków skrobiowych uprawia się w Wielkopolsce i na Śląsku, mniejsze znaczenie ma ich uprawa na Pomorzu i na Mazurach (gdzie zlokalizowane są dwa zakłady) oraz na Mazowszu i Podlasiu, skąd zaopatrywany jest przede wszystkim największy przetwórca z siedzibą w Łomży Jak wynika z konsultacji ze służbami surowcowymi zakładów, w zasadzie nie ma dostawców z areałem poniżej ha Obecnie areał uprawy ziemniaków skro- -biowych stanowi niespełna 4-5% po- -wierzchni uprawy ziemniaków ogółem, a zbiory odpowiednio 6-7% Udział produkcji ziemniaków przerabianych na skrobię jest większy niż udział powierzchni ich uprawy Wynika to faktu, że uprawa ziemniaków skrobiowych ma charakter intensywny, w związku z tym osiągane plony są dużo wyższe od średniej i z reguły znacząco prze-kraczają 250 dt/ha, wobec 85-95 dt/ha w uprawie ziemniaków w skali całego kraju Ziemniaki skrobiowe w Polsce w większości są uprawiane na glebach III-IV klasy bonitacyjnej (w praktyce zaniechano uprawy na glebach V klasy) Wyższe plony ziemniaków skrobiowych uzyskuje się po przedplonach motylkowych i strączkowych Ale ze względu na bardzo wysoki, sięgający 75%, udział zbóż w strukturze zasiewów, najczęściej są one uprawiane właśnie po zbożach W gospodarstwach, w których są uprawiane ziemniaki, z reguły prowadzi się również i produk-

4 Ziemniak Polski 200 nr 4 cję zwierzęcą, w związku z tym stosuje się też nawożenie organiczne (obornikiem względnie gnojowicą) Sytuacja podażowo-popytowa na rynku skrobi ziemniaczanej Dynamiczny rozwój wielu gałęzi przemysłu będących największymi odbiorcami produktów skrobiowych (przemysł spożywczy, a w tym przede wszystkim cukierniczy, koncentratów spożywczych, soków i napojów, piekarniczy, farmaceutyczny i korzystający głównie z dostaw z importu przemysł papierniczy) powodował bardzo duży wzrost zapotrzebowania na skrobię i produkty skrobiowe Zużycie tych produktów w Polsce w połowie lat 90 było oceniane na około 200 tys ton, w 2000 r było już prawie 2-krotnie wyższe, a 2007 r osiągnęło poziom około 790 tys ton Oznacza to, że w tym okresie średnioroczne tempo wzrostu zapotrzebowania na produkty skrobiowe wynosiło około 2% W 2008 r z powodu kryzysu wystąpił przejściowy spadek zapotrzebowania na skrobię i produkty skrobiowe Wraz ze wzrostem gospodarczym będzie następować dalszy rozwój gałęzi przemysłu wykorzystujących skrobię i produkty skrobiowe Dynamika tego wzrostu została wyraźnie spowolniona z powodu kryzysu finansowo-ekonomicznego, jednak w dalszej perspektywie nie powinien być on mniejszy niż około 3% w skali roku Mimo rosnącego zapotrzebowania rynku krajowego na skrobię i produkty skrobiowe oraz w zasadzie nieograniczonych zasobów surowcowych, dużych tradycji produkcyjnych i eksportowych sektor skrobi ziemniaczanej nie rozwija się lub rozwija w niewystarczającym stopniu Polska jest coraz większym importerem netto produktów skrobiowych, przy niewykorzystanym potencjale przemysłu ziemniaczanego Uproszczony bilans skrobi i produktów skrobiowych (tys ton) Tabela 2 Wyszczególnienie 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009* Produkcja 482 600 489 564 576 578 542 565 Import 92 97 56 232 287 324 230 295 Zasoby 574 697 645 796 863 902 772 860 Eksport 7 82 20 33 30 08 95 04 Zużycie (zasoby eksport) 503 65 525 663 733 794 677 756 Zużycie (kg/osobę) 3,2 6, 3,8 7,4 9,2 20,8 7,8 9,8 *szacunek Źródło: obliczenia i szacunki własne na podstawie danych GUS, CIHZ, MF Przemysł skrobiowy w Polsce jest w stanie wyprodukować wszystkie rodzaje produktów, na które zgłasza zapotrzebowanie rynek krajowy Dotyczy to zarówno hydrolizatów skrobiowych, jaki i skrobi modyfikowanych Nowe perspektywy rozwoju produkcji skrobi w Polsce (i na świecie) stwarza silne dążenie do stosowania produktów bezpiecznych z punktu widzenia środowiska Skrobia jako surowiec odnawialny i do tego wraz z jej pochodnymi biodegradowalny, może być i jest coraz szerzej wykorzystywana jako surowiec w procesach biotechnologicznych i przemyśle chemicznym do produkcji wyrobów zastępujących produkty pochodzenia petrochemicznego Tabela 3

Ziemniak Polski 200 nr 4 5 Udział skrobi ziemniaczanej w produkcji wyrobów skrobiowych ogółem (tys ton) Wyszczególnienie 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009* Produkcja produktów skrobiowych (według GUS) 482 600 489 564 576 578 542 565 Produkcja skrobi ziemniaczanej (dane IERiGŻ) 65 78 58 30 79 5 8 20 Eksport netto skrobi ziemniaczanej 46 46 59 52 25 4 20 42 Udział skrobi ziemniaczanej w produkcji ogółem (%) 34,2 29,7 32,3 23,0 3,7 9,9 2,8 2,2 Zużycie produktów skrobiowych ogółem 503 65 525 663 733 794 677 756 Udział skrobi ziemniaczanej w zużyciu ogółem(%) 23,7 2,4 8,9,8 7,4 2,7 4,4 0,4 *szacunek Źródło: obliczenia i szacunki własne na podstawie danych GUS, CIHZ, MF W krajach starej Unii również obserwuje się systematyczny wzrost zapotrzebowania na produkty skrobiowe, ale dynamika tego wzrostu nie jest tak duża jak w Polsce W latach 995-2000 wynosiła ona około 3% rocznie, a w następnej dekadzie (do kryzysu) zmalała do nieco ponad 2% Przy systematycznym wzroście produkcji skrobi i syropów skrobiowych z pszenicy oraz ograniczeniu kwotowym produkcji skrobi z ziemniaków coraz mniejsze znaczenie w zaspokajaniu popytu krajowego na produkty skrobiowe ma skrobia ziemniaczana Jej udział w produkcji wyrobów skrobiowych ogółem zmniejszył się z prawie 40% w 200 roku do około 20% w trzech ostatnich latach Jeszcze bardziej niekorzystnie kształtuje się udział skrobi ziemniaczanej w zużyciu produktów skrobiowych ogółem, gdyż znacząca część i tak stosunkowo małej produkcji jest sprzedawana na rynki zagraniczne (w 2009 roku ponad 50 tys ton) W konsekwencji jej zużycie na rynku krajowym jest coraz niższe i w ostatnim roku skrobia ziemniaczana mogła stanowić niewiele ponad 0% ogólnego zużycia produktów skrobiowych Oczywiście jest to rachunek dosyć mocno uproszczony i może być obarczony błędami, ale jednoznacznie wskazuje na tendencję malejącego udziału i coraz mniejszego znaczenia skrobi ziemniaczanej w zaspokajaniu popytu na tę grupę produktów W krajach UE-5 również obserwuje się spadek udziału skrobi ziemniaczanej w zaspokajaniu popytu wewnętrznego, który prawdopodobnie jest tylko nieznacznie wyższy niż w Polsce i nie przekracza 5% Może to sugerować, że spadek czy też stabilizacja produkcji skrobi z ziemniaków w Polsce jest procesem naturalnym, zachodzącym również w innych krajach Unii Europejskiej Można też domniemywać, że bez systemu wsparcia finansowego w ramach regulacji tego rynku znaczenie skrobi ziemniaczanej byłoby jeszcze bardziej ograniczone na rzecz skrobi i produktów skrobiowych ze zbóż Stan obecny regulacji, przewidywane zmiany oraz ich wpływ na rynek skrobi ziemniaczanej w Polsce Rynek skrobi ziemniaczanej w ramach Wspólnej Polityki Rolnej (WPR) jest objęty szerokim zakresem regulacji i wsparcia Obowiązuje cena minimalna na ziemniaki skrobiowe i dopłaty do ich produkcji Wspierana jest również produkcja samej skrobi, jak również i jej przetwórstwo na cele niespożywcze zawieszone od 2007 r Jej sprzedaż na rynki krajów trzecich była wspierana poprzez refundacje wywozowe dla produktów skrobiowych, która od listopada 2007 r również została zawieszona Wszystkie te instrumenty miały i mają na celu utrzymanie opłacalności produkcji i konkurencyjności skrobi ziemniaczanej w stosunku do skrobi wytwarzanej ze zbóż, jak również pochodzącej spoza obszaru Wspólnoty Regulacje rynku skrobi ziemniaczanej, zresztą jak i cała WPR, podlegają systema-

6 Ziemniak Polski 200 nr 4 tycznym zmianom i modyfikacjom, które mają min zminimalizować bezpośrednie wspieranie produkcji na rzecz płatności niezwiązanych z produkcją (tzw decoupling) Reforma WPR z 2003 r w starych krajach członkowskich już od sezonu 2005/06 wprowadziła podział płatności dla plantatorów ziemniaków skrobiowych na 60% płatności związanych i 40% niezwiązanych z produkcją, wypłacanych jako płatność historyczna na gospodarstwo Polska ten pułap 60% osiągnęła w 2007 r, zatem w ramach dostosowania do wytycznych Komisji Europejskiej od sezonu 2008/09 część płatności uzupełniających dla producentów ziemniaków skrobiowych w Polsce została odłączona od produkcji i jest wypłacana w formie tzw płatności niezwiązanej W ramach przeglądu WPR, tzw Health Check, Komisja Europejska wysunęła propozycje daleko idących zmian w sektorze skrobi ziemniaczanej, które miałyby obowiązywać od sezonu 202/3 Są to: zniesienie kwot produkcyjnych na skrobię, zniesienie ceny minimalnej na ziemniaki skrobiowe, likwidacja dotychczasowych płatności związanych z produkcją (w ostatnich aktach prawnych Komisji określanych jako pomoc dla producentów ziemniaków skrobiowych) i ich wypłacania w dotychczasowej wysokości w formie niezwiązanej z produkcją, jako płatność historyczna, od sezonu 20/2 zniesienie premii produkcyjnej dla producentów skrobi Jeśli powyższe propozycje zaczną obowiązywać (co wydaje się wielce prawdopodobne), będą one miały negatywny wpływ na funkcjonowanie sektora skrobi ziemniaczanej w UE, w tym szczególnie w Polsce Przy obecnie funkcjonujących uwarunkowaniach skrobia ziemniaczana z trudem konkuruje ze skrobią ze zbóż, czego przejawem jest jej niska, znacznie poniżej kwoty, produkcja i malejący udział w realizowaniu zapotrzebowania na produkty skrobiowe Obecnie funkcjonujący system z jednej strony utrzymuje minimalną opłacalność uprawy ziemniaków skrobiowych, z drugiej zaś zapewnia relatywnie tani surowiec do przetwórstwa krochmalniom Proponowane zmiany całkowicie burzą ten układ Obecnie rolnicy otrzymują średnio około 50 zł/t ziemniaków skrobiowych dostarczonych do krochmalni oraz około 50 zł/t w formie dopłaty związanej z produkcją Jak wynika z rozmów i wywiadów przeprowadzonych z plantatorami ziemniaków skrobiowych, poziom 200 zł/t jest w obecnych warunkach określany jako minimalny, by produkcja ziemniaków skrobiowych była opłacalna Zatem krochmalnie, aby pozyskać surowiec do przerobu, będą musiały oferować cenę co najmniej o 20- -25% wyższą od obecnie płaconej Wydaje się to mało realne, biorąc pod uwagę utrzymującą się od dłuższego czasu dekoniunkturę na rynku skrobi ziemniaczanej, jak również już teraz dramatycznie pogarszającą się sytuację finansowo-ekonomiczną tego sektora W 2009 r tylko w trzech spośród dziesięciu firm przychody ze sprzedaży pokryły koszty produkcji, a rentowność całego sektora za ubiegły rok był ujemna i wyniosła 3% Dodatkowo już od sezonu 20/2 według propozycji Komisji zakłady produkujące skrobię byłyby pozbawione premii produkcyjnej (22,25 euro/t wyprodukowanej skrobi), co również zmniejszy przychody producentów skrobi Nawet bez wdawania się w głębszą analizę można stwierdzić, że przed branżą skrobiową rysuje się czarny scenariusz Propozycje Komisji zmian w tym sektorze spotykają się z dużą krytyką zarówno środowisk rolniczych, jak i przemysłu skrobiowego, negatywne opinie wyrażają również eksperci zajmujący się tą problematyką Artykułując zagrożenia, trzeba mieć nadzieję, że produkcja skrobi ziemniaczanej zostanie utrzymana przynajmniej na obecnym poziomie, a ziemniak skrobiowy, tak istotny w płodozmianie min ze względu na malejący udział okopowych w strukturze upraw, pozostanie trwałym elementem produkcji roślinnej w Polsce Literatura Dzwonkowski W 2005 Rynek skrobi ziemniaczanej w Polsce i w Unii Europejskiej (argumenty za zwiększeniem kwoty produkcyjnej na skrobię ziemniaczaną dla Polski) Ekspertyza dla MRiRW IERiGŻ-PIB Warszawa: -25, 28-29; 2 Dzwonkowski W 2007 Działania instrumentów WPR na rynku skrobi [W:] Wpływ Wspólnej Polityki Rolnej na rynki rolno-spożywcze IE- RiGŻ-PIB Warszawa: 34-44; 3 Dzwonkowski W, Szczepaniak I 2009 Popyt na ziemniaki [W:] Rynek Ziemniaka Stan i perspektywy Analizy Rynkowe 36 IERiGŻ-PIB, ARR, MRiRW Warszawa: 3-8; 4 Rozp

Ziemniak Polski 200 nr 4 7 Rady (WE) Nr 72/2009 z dnia 9 stycznia 2009 r w sprawie zmian we Wspólnej Polityce Rolnej